التحفة الایقاظیة فی الرحلة الحجازیة (کتاب)
 | این مقاله هماکنون در دست ویرایش است.
این برچسب را کاربر:Masoud67 در تاریخ ۲۹ آبان ۱۳۹۷ برای جلوگیری از تعارض ویرایشی قرار داده است. لطفا بدون توافق با کاربر فوق برچسب را برندارید. |
| پدید آورندگان | |
|---|---|
| نویسنده | سلیمان فیضی |
| محتوا | |
| موضوع | سفرنامه‌ی حج |
| زبان | عربی |
| نشر | |
| تعداد جلد | 1 |
| ناشر | انتشارات محموديه |
| محل نشر | بصره |
| تاریخ نشر | (1331ق/1913م) |
سفرنامه‌ی التحفة الایقاظیة نوشته‌ی سلیمان فیضی یک نویسنده‌ی عراقی است که به خاطر ویژگی‌های شخصیتی نویسنده‌اش آگاهي‌هايي از وضعيت اجتماعي، سياسي، مذهبي، فرهنگي، عمراني و اقتصادي مکه و مدينه در (1328ق./1910م). را به دست مي‌دهد. در بخش‌هایی از آن نیز نویسنده قدم را فراتر گذاشته و به شرح موقعیت اجتماعی و جغرافیایی شهرهای مسیر حج نیز پرداخته است. راه دريايي حج جنوب ايران و عراق و وضعيت امنيتي راه‌هاي حرمين شريفين نيز در اين سفرنامه شرح داده‌شده است. گفتنی که این سفرنامه فقط شامل توصیف مسیر رفت به مکه است و مسیر برگشت در آن توصیف نشده است.التحفة الايقاظية في الرحلة الحجازيه به همراه دو اثر دیگر نویسنده در کتابی به مؤلفات مختاره نیز چاپ‌شده است.
معرفی نویسنده
سليمان فيضي، نويسنده و اديب و فعال سياسي مشهور عراقي، به سال (ولادت 1302ق./1885م.) در موصل عراق زاده شد. به سال (1911م.) از دانشکده حقوق استانبول فارغ‌التحصیل شد و سپس به وکالت روي آورد. دوران زندگاني او، هم‌زمان با سلطه عثماني بر عراق و سپس اشغال آن به دست انگلستان بود. وي با سلطه حکومت عثماني بر عراق مبارزه مي‌کرد و با اين هدف، نخستين نشريه عرب‌زبان بصره را به سال (1909م.) بانام الإيقاظ منتشر ساخت. در اواخر سال (1913م.) به وکالت از مردم بصره، به مجلس نوّاب عثماني راه يافت. چند سال در دانشکده حقوق دانشگاه بغداد تدريس کرد و سپس به بصره بازگشت. سليمان فيضي را از افراد اثرگذار در استقلال کشور عراق و تحولات اجتماعي آن دانسته‌اند. وي سرانجام به سال (1370ق./1951م. )در شهر بغداد درگذشت. [۱] او جز اين کتاب آثاري ديگر نيز در زمينه‌هاي ادبي، حقوقي و سياسي- اجتماعي دارد. [۲]
محتوای کتاب
التحفة الإيقاظية في الرحلة الحجازيه از نخستين آثار سليمان فيضي است. او به دليل اعتقادش به‌ضرورت بيداري مسلمانان ، کتاب را ناميده است. [۳] برخي دانشمندان و اديبان معاصر بر اين کتاب تقريظ‌هايي نگاشته‌اند. [۴] کتاب به لحاظ آگاهي‌هاي گسترده که از برخي مکان‌هاي مذهبي مکه و مدينه و وضعيت حج‌گزاران در نيمه اول سده چهاردهم ق. به دست مي‌دهد، حائز اهميت است. برخي از موضوعات گزارش‌هاي او، ازجمله آداب و رسم‌هاي اغوات (خادمان حرم)هنگام زيارت قبر پيامبر(ص) در آن دوره بر اهميت آن افزوده است. نگاه اجتماعي و سياسي نويسنده به حج و مناسک آن، از ديگر وجوه اهميت کتاب است. در باور او، حج افزون بر پاداش اخروي، فوايد دنيوي نيز دارد و مايه کمال زندگي اجتماعي مسلمانان و استواري پايه‌هاي جامعه اسلامي است. به گفته وي، دانشوران مسلمان بايد به حج‌گزاران گوشزد کنند که افزون بر گزاردن مناسک ديني، به ابعاد سياسي و اجتماعي حج نيز بپردازند و از آن‌ها شناخت کافي بيابند. [۵]
آغاز سفر
فيضي در ششم شوال (1328ق.) با يک کشتي روسي، از بصره ، تنگه فاو ، خرمشهر ، آبادان ، بوشهر ، بندرلنگه ، بندرعباس ، تنگه هرمز، اقيانوس هند و عدن گذشته و به درياي سرخ و جده رسيده است. او پس از گزاردن مناسک در مکه، به مدينه و سپس با قطار به شام رفته و از حلب به بغداد بازگشته است. سفر او در (22 محرم 1329ق.) پايان پذيرفته است. کتاب، خاطرات مسير برگشت را در خود ندارد. فيضي در معرفي شهرهاي ميان راه، نخست ويژگي‌هاي جغرافيايي را ارائه و سپس وضعيت سياسي و حکومتي، عمراني، اقليمي، جمعيتي و اقتصادي را شرح کرده است. نويسنده به دليل دلبستگي به مباحث سياسي، برخي مناطق را با نگاه سياسي بررسي کرده است. براي نمونه، هنگام عبور از خرمشهر و آبادان، از حضور انگليسي‌ها و تلاش آنان براي نفوذ در منطقه و دريافت امتياز نفت اشاره‌کرده است. [۶] موضوع ناامني راه، بخشي از گزارش‌هاي سفرنامه را به خود اختصاص داده است. به گفته فيضي، فقط راه جده تا مکه به سبب حضور نيروهاي نظامي، امن بوده است. [۷]کاروان فيضي در ميان راه مکه و مدينه، با حمله راهزنان روبه‌رو شد و یک‌تن از همراهان او زخمي گشت. [۸] او سفر به‌تنهایی در اين مسير را بسيار خطرناک شمرده است. [۹]وضعيت امنيتي شهر مدينه نيز مناسب نبوده و سليمان فيضي به دليل ناامني پيرامون شهر نتوانسته به زيارت قبرهاي شهداي احد و مسجد قبا و ديگر آثار اسلامي بيرون مدينه برود. [۱۰] در اين سفرنامه، قرنطينه از مشکلات حاجيان شمرده‌شده است. مأموران بهداشت در برخي از بندرهایی که کشتي فيضي و همراهانش لنگرانداخته، به آنان اجازه خروج نداده و آن‌ها را در کشتي حبس کرده‌اند. [۱۱] در جده نيز آنان را چند روز معطل کرده و سرانجام ايشان را واداشته‌اند تا به جده جزيره ابو سعد روند و در آنجا دوره سخت قرنطينه را بگذرانند. اين قانون تنها ويژه حاجيان بوده و قرنطينه براي غير حاجيان به کار گرفته نمي‌شده است. [۱۲]
ورود به مکه
سليمان فيضي روز دوم ذی‌القعده وارد شهر مکه شده و به خانه مطوّف شهر بصره رفته[۱۳] و با وساطت دو تن از اغوات حرم مکي که دوستي ديرين با او داشته‌اند، خانه‌اي نزديک باب ابراهيم اجاره کرده است.[۱۴] فيضي مکه را شهري با ساختمان‌هاي چندطبقه و خيابان‌هاي باريک و نامنظم و بازارهاي پر از کالاهاي گوناگون وصف کرده است. [۱۵] مکه حداقل 100 هزار تن جمعيت داشته که یک‌چهارم آنان از مردم هندوستان ، عراق، سوريه ، مغرب ، يمن و بخارا بوده‌اند. فيضي وضعيت اقتصادي و معيشتي مردم بومي مکه را که بيشتر از راه خدمت به حاجيان ارتزاق مي‌کرده‌اند، نامناسب و دليل فقر آنان را وضعيت سخت اقليمي و جوّي دانسته است. [۱۶]بخشي از گفتار او درباره مکه، به وصف مسجدالحرام ، درهاي آن، کعبه ، ارکان چهارگانه و ديگر آثار و مکان‌هاي حرم مکي اختصاص‌یافته است. [۱۷] معرفي پرده کعبه و تاريخ آن با بهره‌گيري از سفرنامه بتنوني ، مبحثي مفصل را به خود اختصاص داده و در پايان آن، هزينه‌هاي سالانه پرده‌داري کعبه در آن زمانه آمده است. [۱۸] به گزارش اين سفرنامه، مِنا 300 خانه دارد که در ايام حج مسکوني مي‌شوند. نيز داراي بازاري است که اجناس حاجيان را تأمين مي‌کند.[۱۹] فيضي گزارش‌هاي تاريخي مفصل و نيز شرحي از ديده‌هاي خود درباره چشمه زبيده آورده که در تأمين آب آشاميدني مکه اهميتي بسزا داشته است. [۲۰] تدريس دانش‌هاي ديني مانند حديث ، تفسير قرآن و فقه در مسجدالحرام رواج داشته؛ اما از دانش‌هاي نو غفلت مي‌شده و به باور فيضي، اين در شأن جهان اسلام نيست. او گزارشي مختصر از مدرسه صولتيه ، بزرگ‌ترين مدرسه مکه، به دست داده است. اين مدرسه به همت دانشمندي هندي تأسیس‌شده و 200 طلبه داشته و بخشي از هزينه‌هاي آن از کمک‌ها و هداياي مسلمانان هندي تأمين مي‌شده است. [۲۱] فيضي در مراسم اهداي جايزه مدرسه به طلاب، سخنراني کرده و متن آن را در سفرنامه آورده است. [۲۲] او با چند تن از دانشمندان مکي و غيرمکي نيز ديدار داشته که شرح آن را نوشته است. [۲۳] بخشي از مطالب مربوط به مکه، به معرفي مکه اميران آن در سده سيزده و چهارده ق. اختصاص‌یافته که همگي از شرفاي مکه بوده و به امام حسن(ع) نسب مي‌برده‌اند. حاکم وقت مکه، حسين بن علي بن محمد و آغاز حکومت او (1327ق.) بوده است.[۲۴]
عزیمت به مدینه
سليمان فيضي در روز 22 ذي‌حجه از مکه به‌سوی مدينه حرکت کرده است. [۲۵] در گزارش او، مدينه شهري با حدود 5000 خانه، بازاري پررونق و دست‌کم120 هزار تن جمعيت است. [۲۶] مردم بومي مدينه تنگدست و فقير؛ اما غيربوميان بيشتر بازرگان و ثروتمند بوده‌اند. [۲۷]بخشي از گزارش‌هاي کتاب به معرفي و وصف مکان‌هاي مقدس و تاريخي مانند دروازه‌هاي شهر و ساختمان مسجدالنبي(ص) ، اشياي موجود در مسجد و حجره نبوي و نيز تاريخ تعميرها و گسترش‌هاي مسجد اختصاص‌یافته است. [۲۸] فيضي سفارش‌نامه‌اي از شيخ اغوات مکه ، احمد ابراهيم آغا ، براي شيخ اغوات حرم مدني، ابراهيم آغا ، در دست داشته و بدين رو، با همراهي او توانسته است سه بار وارد حجره نبوي شود و از آداب و مراسم اغوات هنگام زيارت و ورود به حجره، گزارشي بنگارد. [۲۹] فيضي قبرستان بقيع و مرقد بزرگان آغاز اسلام ازجمله اهل بيت(ع) را زيارت کرده؛ اما از چگونگي بناهاي موجود در آن سخني نگفته است.[۳۰] گزارشي کوتاه از مدارس ديني مدينه نيز در سفرنامه آمده که بيشتر جلسات درس آن‌ها در حرم نبوي بر‌گزار مي‌شده است. رونق اين مدارس کمتر از مدارس مکه بوده است. [۳۱]
چاپ‌های منتشرشده از این کتاب
التحفة الإيقاظية في الرحلة الحجازيه نخست به سال (1331ق./1913م.) در شهر بصره و در انتشارات محموديه چاپ شد. اين کتاب به سال 1998م. با تصحيح و مقدمه باسل سليمان فيضي، در انتشارات دار الساقی بيروت با دو کتاب ديگر از سليمان فيضي بانام‌هاي الرواية الإيقاظيه و البصرة العظمي در يک مجلد بانام مؤلفات مختاره در قطع رقعي با 355 صفحه بار ديگر به چاپ رسيد که سفرنامه 163 صفحه از آن را در برداشت.
پانویس
- ↑ الاعلام، ص9-12
- ↑ موسوعة اعلام الموصل في القرن العشرين ، مقدمه، ج 3 ، ص 132-133
- ↑ الاعلام،ص17
- ↑ الاعلام، ص18
- ↑ الاعلام، ص108-109
- ↑ الاعلام، ص45-49
- ↑ الاعلام، ص76
- ↑ الاعلام، ص139-140
- ↑ الاعلام، ص136-137
- ↑ الاعلام، ص155
- ↑ الاعلام، ص63
- ↑ الاعلام، ص69-70
- ↑ الاعلام، ص74-78-80
- ↑ الاعلام، ص82
- ↑ الاعلام، ص84
- ↑ الاعلام، ص92-93
- ↑ الاعلام، ص85-94
- ↑ الاعلام، ص87-90
- ↑ الاعلام، ص113
- ↑ الاعلام، ص94-95
- ↑ الاعلام، ص95-97
- ↑ الاعلام، ص98-101
- ↑ الاعلام، ص111-112
- ↑ الاعلام، ص103
- ↑ الاعلام، ص123
- ↑ الاعلام، ص149
- ↑ الاعلام، ص154
- ↑ الاعلام، ص151-153
- ↑ الاعلام،ص156-157
- ↑ الاعلام، ص148
- ↑ الاعلام،ص155
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل التحفة الإيقاظية في الرحلة الحجازيه..
- الاعلام، الزركلي (م.1396ق.)، بيروت، دار العلم للملايين، 1997م؛
- موسوعة اعلام الموصل في القرن العشرين، عمر محمد الطالب، دانشگاه موصل، 2008م.