باب بنی‌جمح
باب بنی‌جمح: به یکی از درهای پیشین ضلع غربی مسجدالحرام اطلاق می‌شود. این باب در دوره منصور عباسی به دست والی او در مکه، زیاد بن عبیدالله حارثی ساخته شد. علت شهرت این در به باب بنی‌جمح، قرار داشتن خانه‌های بنی‌جمح، تیره‌ای از قریش، در سمت غربی کعبه، بوده. برای این در نام دیگری به‌نام باب العمره، گزارش شده است. این در تا آغاز سده چهارم ق. همچنان بر جای بود تا آن‌گاه که به سال ۳۰۶ق. ضمن گسترش مسجد در روزگار مقتدر عباسی همراه باب الحناطین برداشته شد و باب ابراهیم جایگزین آن‌ها گشت. در نبرد سپاه شام با ابن‌زبیر به سال ۶۴ق. مردی از شامیان آتشی در برابر باب بنی جمح افروخت که به خیمه‌های لشکر ابن‌زبیر که درون مسجد بر پا شده بود، سرایت کرد و بدین‌ترتیب، مسجد و کعبه در آتش سوختند.
پیشینه تاریخی[ویرایش | ویرایش مبدأ]
باب بنی‌جمح از درهایی است که در گسترش دوره منصور عباسی (حک: 136-158ق.) به دست والی او در مکه، زیاد بن عبیدالله حارثی (حک: 136-141ق.) ساخته شد.[۱]با توجه به ذکر نام این باب در رویدادهای پیش از این تاریخ، [۲] چنین برمی‌آید که این در پیشتر به شکل یک ورودی وجود داشته و در دوران منصور، دری برای آن قرار داده‌اند. به سبب قرار داشتن خانه‌های بنی‌جمح، تیره‌ای از قریش، در سمت غربی کعبه، این در به نام آن‌ها شهرت یافت.[۳]به گفته شماری از پژوهشگران، برای این در نیز همچون باب بنی‌سهم، نام باب العمره به کار رفته؛ زیرا کسانی که از تنعیم به قصد عمره مفرده محرم می‌شدند، در بازگشت از مسیر شُبَیکه، یکی از ورودی‌های مکه در مسیر مدینه، از این در وارد مسجد می‌شدند.[۴]شهید ثانی به اشتباه نام دیگر آن را باب الحناطین دانسته و آن را روبه‌روی رکن شامی شمرده است؛[۵] اما باب حناطین/ خیاطین[۶]کنار باب بنی‌جمح قرار داشته است.[۷]این در دارای دو[۸]یا سه ورودی بود.[۹]طه عماره با توجه به سخن ازرقی که باب بنی‌جمح را دارای سه ورودی می‌داند، بر این باور است که با افزوده شدن باب الحناطین کنار آن به سال 167ق. در گسترش دوران مهدی عباسی (حک: 158-169ق.) یکی از ورودی‌های آن بسته شد.[۱۰]اما استناد وی به عبارت ازرقی، صحیح نمی‌نماید؛ زیرا این تغییر که وی بدان اشاره کرده، مربوط به باب دار العجله در دیوار شمالی مسجد بوده است.[۱۱]
نحوه طراحی باب[ویرایش | ویرایش مبدأ]
این در و سنگ‌چین جلوی آن به گونه‌ای طراحی شده بود که آب حاصل از بارندگی، از آبراه زیر آن رد می‌شد.[۱۲]ستون مرمرین در، بر پایه‌ای از چوب ساج مزین با طلا و زیورهای دیگر قرار داشت. ارتفاع ورودی‌ها 13 ذرع (حدود 5/6 متر)[۱۳]یا 10 ذرع (حدود پنج متر)[۱۴]و پهنای در 15 ذرع (حدود 5/7 متر) بود.[۱۵]این در با هفت پله به مسجد راه داشت. طاق‌ها از درون و بیرون با کاشی‌هایی به رنگ‌های سیاه و طلایی تزیین شده بودند. بر این باب که در پایان فرایند گسترش دوره منصور عباسی ساخته شد، بر کاشی‌ها عباراتی شامل بسمله، آیات 96-97 سوره آل عمران، تاریخ آغاز و پایان گسترش مسجدالحرام در دوران منصور، و جملات دعایی در حق خلیفه نقش بسته بود.[۱۶]
این در تا آغاز سده چهارم ق. همچنان بر جای بود تا آن‌گاه که به سال 306ق. ضمن گسترش مسجد در روزگار مقتدر عباسی (حک: 295-320ق.) همراه باب الحناطین برداشته شد و باب ابراهیم جایگزین آن‌ها گشت.[۱۷]
آتش افروختن شامیان در برابر باب[ویرایش | ویرایش مبدأ]
در نبرد سپاه شام با ابن‌زبیر به سال 64ق. مردی از شامیان آتشی در برابر باب بنی‌جمح افروخت که به خیمه‌های لشکر ابن زبیر که درون مسجد بر پا شده بود، سرایت کرد و بدین‌ترتیب، مسجد و کعبه در آتش سوختند.[۱۸]در همین نبرد، درهای مسجد به گروه‌های گوناگون سپاه شام اختصاص یافته بود و باب بنی‌جمح به نیروهای فلسطینی سپاه وا‌گذار شده بود.[۱۹]
پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]
- ↑ اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص162، 164.
- ↑ نک: تاریخ خلیفه، ص156؛ الطبقات، خامسه2، ص105؛ تاریخ طبری، ج6، ص190.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج1، ص161.
- ↑ التاریخ القویم، ج2، ص423؛ ج3، ص42.
- ↑ شرح لمعه، ج2، ص329.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص92؛ اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص195.
- ↑ تحصیل المرام، ج1، ص355؛ الاعلاق النفیسه، ص52.
- ↑ اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص195.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص77.
- ↑ تاریخ عمارة و اسماء ابواب المسجد الحرام، ص31.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص77.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص91-92؛ الاعلاق النفیسه، ص51.
- ↑ اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص195؛ الاعلاق النفیسه، ص51-52.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص92.
- ↑ اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص195.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص73؛ اتحاف الوری، ج2، ص175.
- ↑ تحصیل المرام، ج1، ص355.
- ↑ تاریخ خلیفه، ص156؛ اتحاف الوری، ج2، ص63.
- ↑ الطبقات، خامسه2، ص105؛ تاریخ طبری، ج6، ص190.
منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل باب بنی‌جمح.
- اتحاف الوری: عمر بن محمد بن فهد (م. 885ق.)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة‌ام القری، 1408ق؛
- اخبار مکه: الازرقی (م. 248ق.)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، 1415ق؛
- اخبار مکه: الفاکهی (م. 279ق.)، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، 1414ق؛
- الاعلاق النفیسه: ابن رسته (م. قرن3ق.)، بیروت، دار صادر، 1892م؛
- تاریخ خلیفه: خلیفة بن خیاط (م. 240ق.)، به کوشش زکار، بیروت، دار الفکر، 1414ق؛
- تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک): الطبری (م. 310ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، 1403ق؛
- تاریخ عمارة و اسماء ابواب المسجدالحرام: طه عبدالقادر عماره، عربستان، جامعة‌ام القری؛
- التاریخ القویم: محمد طاهر الکردی، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، 1420ق؛
- تحصیل المرام: محمد بن احمد الصباغ (م. 1321ق.)، به کوشش ابن دهیش، 1424ق؛
- الروضة البهیة فی شرح اللمعه: الشهید الثانی (م. 965ق.)، به کوشش کلانتر، قم، مکتبة الداوری، 1410ق؛
- الطبقات الکبری: ابن سعد (م. 230ق.)، بیروت، دار صادر.