مدرسه حسن‌خان (کربلا)

مدرسه حسن‌خان یا مدرسة السردار حسن‌خان، در گوشه شمال شرقی صحن حرم امام حسین(ع) قرار داشته و توسط سردار حسن خان، فرمانده لشکر قاجاری، در سال ۱۱۸۰ق. ساخته شده بود. این مدرسه، بزرگترین مؤسسه دینی کربلا محسوب شده، عالمان بزرگی در آن درس خوانده یا تدریس می‌کردند. بخش زیادی از این مدرسه در سال ۱۳۶۸ق. توسط استانداری کربلا و بخش دیگر آن در ۱۹۹۱م. پس از ناکامی انتفاضه شعبانیه، توسط نظام بعث تخریب شد. اکنون اثری از این مدرسه باقی نیست.

مدرسه حسن‌خان (کربلا)

اطلاعات اوليه
تأسیس	۱۱۸۰ق.
کاربری	آموزش دروس دینی
مکان	در گوشه شمال شرقی صحن حرم امام حسین(ع)
مشخصات
ظرفیت	۷۰ اتاق و چندین سالن
وضعیت	از میان رفته

مکان

مدرسه حسن‌خان یا مدرسة السردار حسن‌خان، در گوشه شمال شرقی صحن حرم امام حسین(ع) و بین باب الشهدا و باب الکرامه قرار داشت. ورودی آن در مسجد و در راهرو باب‌الکرامه قرار گرفته بود. باب الکرامه را «باب مدرسه حسن‌خان» نیز می‌گویند، که همراه با مجموعه پیرامون آن، جزئی از مسجدِ مدرسه حسن‌خان بوده است. بخشی از مدرسه در صحن و بخشی نیز در بیرون صحن قرار داشت؛ از این روی، به نسبت امروز، بخش بزرگی از مدرسه در خیابان اطراف صحن و بخش کوچکی از آن در ضلع شمال شرق صحن واقع بود.

سازنده

حسن خان قزوینی، فرزند بهرام بیگ قاجار قوانلو قاجار ایروانی، فرمانده لشکر قاجار بود؛ از این روی به سردار شهرت داشت. وی در جنگ بین ایران و روس، شجاعتش را اثبات کرد. او و برادرش حسین، از خیرین بوده و چندین مؤسسه علمی-فرهنگی ساخته بودند. وی در سال ۱۲۷۱ق. در کرمان درگذشت. بدن وی به نجف حمل شده و در جوار امام علی(ع) دفن شد. وی، مبالغ زیادی برای پایه‌گذاری مدرسه و راه‌اندازی اوقافی برای هزینه‌های آن، وقف کرد.

ساخت

این مدرسه، در سال ۱۱۸۰ق. (۱۷۶۶م)، توسط سردار حسن‌خان ساخته شد و آخرین متولی آن، پیش از تخریب، سید عباس طباطبایی بود. مدرسه حسن‌خان، مدرسه‌ای وسیع، دارای ۷۰ اتاق و چند سالن بود. زیباترین بخش این مدرسه، دیوارهای پوشیده از تزیینات هندسی نفیس، با شکل‌های هنرمندانه بود. بالای آن، کتیبه‌هایی از آیات قرآن وجود داشته و نقش‌های ماهرانه‌ای داشت.

مدرسه بزرگان

این مدرسه، بزرگترین مؤسسه دینی در کربلا بوده، کمتر مدرسه‌ای در عتبات عالیات مانند آن یافت می‌شد. در این مدرسه، عالمان سرشناسی مانند سید جمال‌الدین اسدآبادی و شریف العلماء مازندرانی درس خوانده‌اند و عالمانی مانند آغابزرگ شهرستانی، فاضل دربندی، علامه اردکانی و اسماعیل یزدی حائری در آن تدریس کرده‌اند.

سید حسین طباطبایی قمی معروف به حاج آقا حسین قمی، از مدرسه حسن‌خان وارد صحن می‌شد و در بخش شرقی صحن، نماز جماعت را اقامه می‌کرد. سید سلمان هادی آل طعمه (ت.۱۳۵۳ق)، به یاد دارد که سید حسین طباطبایی قمی، در صحن حرم امام حسین(ع) نماز خوانده، و با همراهیِ میرزا مهدی شیرازی، از طاق زغفرانیه، به مدرسه حسن خان آمده و مدتی در مدرسه می‌نشستند.

تخریب

در بازسازی‌ها بخش وسیعی از مدرسه و موقوفات آن ویران شد. این تخریب، برای توسعه و بازسازی حرم و ساخت خیابان دایره‌ای دور حرم، در ۱۶ محرم سال ۱۳۶۸ق. (۱۸ نوامبر ۱۹۴۸م) به دستور عبدالرسول خالصی، استاندار وقت کربلا انجام شد. برخی، این تخریب را ضرر و زیان بزرگ فرهنگی و معنوی دانسته‌اند. سید عباس طباطبایی، آخرین متولی مدرسه حسن خان، طی نامه‌ای، اعتراض خود را به تخریب مدرسه اعلام کرده و در آن به تأییدیه آیت‌الله قمی و بیانات سید عبدالمهدی اشاره کرده است.

آثاری از این مدرسه، تا سال ۱۴۴۱ق. (زمستان سال ۱۹۹۱م) باقی بود؛ سید سلمان هادی آل طعمه (ت.۱۳۵۳ق)، در دهه پنجاهم از سده چهاردهم قمری، باقی‌مانده این مدرسه را دیده است. وی در کتاب تراث کربلاء، که در سال ۱۳۸۳ق. منتشر شده، از باقی‌مانده این مدرسه که شامل ۱۶ اتاق بوده، خبر داده است؛ ولی پس از آن تاریخ، در سال ۱۴۴۱ق. (زمستان سال ۱۹۹۱م)، پس از انتفاضه شعبانیه، توسط نظام بعث به طور کامل تخریب شد.

منابع

این مقاله برگرفته از کتاب زیارتگاه‌های عراق و مقاله حاشیه و متن حائر حسینی، ناصر غروی، ترجمه محسن سلامی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره سوم و چهارم، تابستان و پاییز ۱۳۸۹، ص۲۳۵ است.

• تراث کربلاء، سلمان هادی طعمه، مشعر، تهران، ۱۳۹۳ش.
• ترجمه تاریخ کربلا و حائر حسینی(ع)، عبدالجواد کلیدار، ترجمه مسلم صاحبی، تهران، ۱۳۸۹ش.
• راهنمای اماکن زیارتی و سیاحتی در عراق، مشعر، تهران، ۱۳۸۸ش.
• زندگی‌نامه سید سلمان هادی آل طعمه، صحیفه اهل بیت(ع)، شماره ۱، بهار-تابستان ۱۳۹۴ش. ص۱۵۵.
• زیارتگاه‌های عراق معرفی زیارتگاه‌های مشهور در کشور عراق، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم، احمد خامه یار، مشعر، تهران، بی‌تا.
• دائرة المعارف الحسینیة، محمدصادق محمد کرباسی، المرکز الحسینی للدراسات، لندن، ۱۴۳۳ق.
• گفت و گو با نویسنده سخت کوش استاد سید سلمان هادی آل طعمه، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره سوم و چهارم، تابستان و پاییز ۱۳۸۹ش. ص۵۰.
• مدرسة (السردار) حسن خان، حسن محسن ثجیل، تراث کربلاء، العتبةالعباسیة المقدسة.
• مدینة الحسین(ع)، محمدحسن مصطفی الکلیدار آل طعمة، مرکز کربلاء للدراسات و البحوث، کربلا، ۱۴۳۷ق.