مطبوعات نجف

الغری، نخستین مجله‌ای که در نجف به چاپ رسید.

مطبوعات نجف، با انگیزه اصلیِ تبلیغ و مبارزه فرهنگی-سیاسی عالمان شیعه در نجف، راه‌اندازی و گسترده شد. انتشار مطبوعات نجف از سال ۱۹۱۰م. آغاز شده و تا دوره جمهوری عراق، چهار دوره را گذراند.

نخستین مطبوعات آن مانند الغری و درّة النجف، به زبان فارسی منتشر شد. غیر از مطبوعات رسمی، نشریه‌های دیگر نیز توسط مدرسه‌های علمیه منتشر می‌شد، که تاثیر قابل توجهی در جامعه می‌گذاشت؛ مانند التوجیه که در مدرسه کاشف الغطاء منتشر می‌شد.

انگیزه‌ها

تبلیغ و مبارزه فرهنگی-سیاسی عالمان در نجف، رسانه لازم داشت و در آن زمان، مهمترین و گسترده‌ترین رسانه موجود، مطبوعات بود. از این روی، برخی از انگیزه‌های حرکت مطبوعاتی نجف را، اینگونه شمرده‌اند: تبلیغ پیام‌های علمی و دینی نجف، دعوت اصلاحی و حرکت مشروطه‌خواهی آخوند خراسانی، پاسخ به حرکت تبشیری مسیحیت که به باور برخی توسط گروه‌ها و شخصیت‌های استعماری پیگیری می‌شد، نشر مطالبی در باب سازگاری دین اسلام با علوم جدید، گسترش اندیشه تقدم اسلام بر فلاسفه و فلسفه روز، برداشتن قبح مطالعه مجلات و روزنامه‌ها.

دوره‌ها

تاریخ مطبوعات نجف را می‌توان به چهار دوره تقسیم کرد:

• دوره نخست: دوره درخشش نجف در نشر و مطبوعات و گسترش فرهنگ عمومی، که از سال ۱۹۱۰ آغاز و تا سال ۱۹۱۲م. ادامه داشت. برخی از مجلات این دوره عبارتند از: العلم، الغدی، درة النجف و نجف (اشرف) .
• دوره دوم: با شروع انقلاب بزرگ عراق (۱۹۲۰م) آغاز شد. در این دوره، دو مجله الفرات و الاستقلال صحنه بیان رویدادهای انقلاب و نشر اخبار آن بودند. پس از چند سال از روی کار آمدن فیصل اول، مجلات النجف و الحیره منتشر شد.
• دوره سوم: در این دوره، شهر نجف شاهد ظهور مجلات و روزنامه‌های پرشمار، با محتوای عالی بود که در اندازه‌های مناسب و با ظاهری پسندیده و زیبا، به مناسبت‌های تاریخی و ادبی و دینی و اقتصادی چاپ می‌شد.
• دوره چهارم: این دوره، دهه پنجاهم و شصتم میلادی، یعنی اواخر دوره پادشاهی و دوره جمهوری را در بر می‌گیرد.

مجله‌ها

مجله‌های نجف به ترتیب تاریخ انتشارشان، به این شرحند:

الغری

این مجله، در ذی‌حجه سال ۱۳۲۷ق، به زبان فارسی، در ۶۲ صفحه، در نجف منتشر شد. بالای عنوان مجله، آیه «و نادیناه من جانب الطور الایمن» بالای مجله نقش بسته بود. الغری، مشی اصلاح‌گرایانه در دفاع از دین و اسلام داشت. مدیر مسئول و نویسنده آن آغامحمد محلاتی و صاحب امتیاز آن حاج شیخ حسین اصفهانی بود. از این مجله، تنها دو شماره منتشر شد.

درّة النجف

درة النجف، مجله‌ای فارسی با همان خط و مشی مجله الغری به مدیریت آغامحمد محلاتی بود. شماره اول آن در ۲۰ ربیع‌الاول ۱۳۲۸ق منتشر شد. از جمله کسانی که فکر سامان دادن این مجله را داشت، شیخ عبدالحسین رشتی، یکی از شاگردان آخوند خراسانی بود که اجازه چاپ مجله را با واسطه از آن جناب گرفته بود. درّة النجف، شامل مطالب بسیاری در باب دین و تمدن می‌شد و به قلم آقا بزرگ تهرانی نوشته می‌شد که در واقع ترجمه کتاب المدینة و الاسلام، نوشته محمد فرید وجدی بود. شماره‌های هفتم و هشتم مجله، آخرین شماره مزدوج بود که در ۱۰ ذی‌قعده ۱۳۲۸ق به چاپ رسید.

نجف (اشرف)

این مجله، هفته‌نامه‌ای فارسی در موضوعات سیاسی، دینی، هنری، ادبی، اخلاقی و تاریخی بود. تعدادی از نویسندگان فارسی‌زبان، این مجله را در نجف تهیه و منتشر می‌کردند. از کسانی که در اندیشه ایجاد چنین مجله‌ای جدی بودند، می‌توان از شیخ عبدالحسین رشتی نام برد. مدیر مسئول مجله در سال اول، شیخ حسین طهرانی و در سال دوم، حاج محمد حاج‌حسین بود. این مجله مدتی طولانی چاپ و مُنتشر می‌شد.

العلم

این مجله، در خدمت دین و علم، با موضوعاتی پیرامون پیشرفت‌های مادی و ادبی، به صاحب امتیازی و ریاست محمدعلی هبةالدین شهرستانی بود. العلم، پس از مدتی به مجله‌ای در زمینه دین، فلسفه، سیاست، علم و هنر تبدیل شد. نخستین شماره این مجله در آخر ربیع‌الاول ۱۳۲۸ق منتشر شد و در دو سال اول انتشار، مدیر مسئول آن، عبدالحسین ازری بود و سپس سلیمان دخیل این مسئولیت را بر عهده گرفت.

الفرات

با شلیک اولین گلوله به دست شیخ شعلان ابوالجون، در شهر الرمیثه، در تابستان ۱۹۲۰م. به سوی انگلیسیها قیام مردم عراق علیه آنان آغاز شد. این انقلاب به یک وسیله تبلیغی و اطلاع‌رسانی نیاز داشت تا خبرهای جنگ را پوشش دهد. از این رو محمد باقر الشبیبی روزنامه‌ای به نام الفرات را پایه‌گذاری کرد که نخستین شماره آن در ۲۱ ذی‌قعده ۱۳۳۸ق. منتشر شد، اما پس از پنج شماره، با بروز نشانه‌های ضعف و سستی در انقلابیون و رهبران انقلاب، انتشار آن متوقف شد.

الاستقلال

این مجله، مجله‌ای سیاسی، ادبی و اجتماعی بود که در هفته، چهار شماره از آن با عنوان فرعی «لاحیاة بدون استقلال» منتشر می‌شد. این نشریه، دومین مجله‌ای بود که در خدمت انقلاب مردم عراق و پرداختن به اندیشه‌های آزادی‌خواهانه و استقلال‌طلبانه مردم گام برمی‌داشت. اولین شماره آن در ۸ محرم ۱۳۳۹ق. منتشر شد. سردبیر مجله الاستقلال، سید محمد عبدالحسین کاظمی و مدیر مسئول آن سید عبدالرزاق بغدادی بود. پس از انتشار شماره هشتم در سی‌ام محرم همان سال، با پایان یافتن انقلاب، انتشار این مجله هم متوقف گردید.

النجف

هفته‌نامه النجف.

النجف، هفته‌نامه‌ای ادبی، اجتماعی و انتقادی به ریاست یوسف رجب بود. شماره اول آن در روز جمعه ۲۳ رمضان ۱۳۴۳ق. در نجف منتشر شد و طی سه سال، شمارگان آن به ۸۱ رسید.

النجف، از هفته‌نامه‌هایی بود که به شکل گسترده، به بحث‌های اجتماعی و سیاسی و درگیری‌های اصلاحی می‌پرداخت و مدیریت آن را سید محمدعلی بلاغی بر عهده داشت که بعداً خود ماهنامه اعتدال را پایه‌گذاری کرد.

الحیرة

این مجله، ماهنامه علمی، اجتماعی و مکتبی بود. صاحب امتیاز، مدیر مسئول و دبیر بخش ادبی آن، عبدالمولی الطریحی و دبیر بخش مکتبی آن، جعفر الخلیلی بود. شماره اول این ماهنامه در روز ۲۴ رجب سال ۱۳۴۵ق. منتشر گردید و طی یک سال، تنها سه شماره از آن انتشار یافت و شماره چهارم پس از چاپ، توزیع نشد و سرانجام به خاطر مشکلات مالی، از انتشار بازماند.

الفجر الصادق

الفجر الصادق، روزنامه‌ای وطنی بود که موقتاً به صورت هفتگی منتشر می‌شد و بلندگوی نهضت فکری منطقه فرات بود. صاحب امتیاز و سردبیر آن، جعفر الخلیلی بود. شماره نخست آن در ۱۷ جمادی ۱۳۴۹ق. منتشر و در کمتر از یک سال، در شماره سی‌ام متوقف شد.

این مجله، حرکت ادبی منطقه فرات را به خوبی منعکس می‌کرد و از قلم نویسندگان زبردستی چون: محمد علی بلاغی، سید حسن زینی، صالح الجعفری و عبدالرزاق محی‌الدین بهره می‌برد.

الاعتدال

این مجله، ماهنامه‌ای علمی، ادبی، اخلاقی و اجتماعی بود که با مدیریت محمدعلی بلاغی و صاحب امتیازی احمد جمال‌الدین منتشر می‌شد. انتشار الاعتدال، از سال ۱۳۵۱ق. آغاز و حدود ۷۰ شماره از آن منتشر شد. در این سال، محمدرضا سید سلمان، مدیر مسئولی الاعتدال را بر عهده گرفت و پس از انتشار سه شماره دیگر، با آغاز جنگ جهانی دوم، کار متوقف شد و در سال ۱۳۶۵ق. با تغییر دوباره مدیر مسئول و جانشین شدن فاضل عباس معلة، تا سال ۱۳۶۷ق، ۱۰ شماره دیگر از مجله چاپ و توزیع شد و پس از آن با تصمیم صاحب امتیاز مجله، انتشار برای همیشه متوقف شد.

الراعی

الراعی، هفته‌نامه‌ای که هر جمعه منتشر می‌شد و سخن‌گوی بیداریِ فکری نجف به شمار می‌رفت. نخستین شماره آن در روز اول ربیع‌الثانی ۱۳۵۳ق. و چهلمین و آخرین شماره آن در ۱۵ محرم همان سال انتشار یافت. الراعی از مجلات مهم ادبی نجف بود و گاه به صورت ویژه‌نامه منتشر می‌شد؛ مثلاً شماره نهم آن ویژه «فیصل اول» و شماره ۲۵ و ۲۶ ویژه داستان بود.

المصباح

این مجله، ماهنامه‌ای اجتماعی-تاریخی به صاحب امتیازی و سردبیری محمدرضا الحسانی بود. شماره نخست آن در اول رجب ۱۳۵۳ق. منتشر شد و سپس انتشار آن به شاعر، محمد صالح بحرالعلوم واگذار شد. از شماره دوم، رویکرد مجله به علمی، ادبی و هنری تغییر یافت.

الهاتف

الهاتف، هفته‌نامه‌ای بود که جمعه‌ها منتشر می‌شد و جعفر الخلیلی، سردبیر و مدیرمسئول آن بود. این مجله، در واقع ادامه هفته‌نامه الراعی و دارای همان خط مشی بود و به مدت ۲۰ سال، در ۱۲۹۵ شماره چاپ و منتشر شد. این هفته‌نامه، از جهت عمر طولانی خود، نمونه‌ای ممتاز در بین مجلات و هفته‌نامه‌ها به شمار می‌رود.

الحضاره

این مجله، هفته‌نامه‌ای با موضوع اخلاق عمومی، به صاحب امتیازی و مدیر مسئولی محمدحسن الصوری بود. شماره اول آن در ۹ شعبان ۱۳۵۶ق. در نجف به چاپ رسید. در سال دوم انتشار با تقاضای مدیر مسئول آن برای تبدیل شدن به روزنامه‌ای با رویکرد سیاسی موافقت شد، اما همچنان به صورت هفته‌نامه به کار خود ادامه داد و نهایتاً در ۱۳۶۶ق. به شکل روزنامه منتشر شد؛ البته در نجف تنها یک شماره از آن توزیع گردید.

القادسیة

القادسیه، مجله‌ای ادبی بوده، که محمدرضا الحسانی صاحب امتیاز و مدیر مسئول آن بود. شماره نخست القادسیة به تاریخ ۱۸ ذی‌قعده ۱۳۵۶ق. در کوفه منتشر شد و تا نُه سال، کار انتشار آن به طور پراکنده ادامه داشت.

الغری

الغری، مجله‌ای اجتماعی برای عموم مخاطبان بود که ۳۰ سال انتشار آن ادامه داشت و دوره‌های رونق و ضعف متعددی را تجربه کرد. ۱۰ سال نخست، انتشار آن به شکل منظم و بدون یک روز تأخیر بود؛ اما این روش چندان نپایید و در سال‌های بعد، تقدم و تأخرهای فراوان در نشر آن پیش آمد، تا آن‌جا که گاه تنها به مناسبت‌های خاص منتشر می‌شد و گاه چندین شماره در یک جلد به چاپ می‌رسید.

المثل العلیا

این مجله، هفته‌نامه‌ای علمی، ادبی و اجتماعی به صاحب امتیازی و سردبیری کاظم الکیشوان و مدیرمسئولی محمد عجینه بود. شماره اول آن در ۲۳ رمضان ۱۳۶۰ق. چاپ شد و تا شش شماره ادامه یافت.

العدل الاسلامی

این مجله، دوهفته‌نامه‌ای علمی، ادبی و فرهنگی بود که دو بار در ماه منتشر می‌شد. صاحب امتیاز سردبیر و مدیر مسئول آن محمدرضا الکتبی بود. نخستین شماره آن در ۱۵ ربیع‌الاول ۱۳۶۵ق. منتشر شد. عمر این مجله سه سال بیشتر نبود و آخرین شماره آن در رجب ۱۳۶۸ق. به چاپ رسید.

البیان

البیان، هفته‌نامه‌ای ادبی-اجتماعی بود که موقتاً دو بار در ماه منتشر می‌شد. سردبیر و مدیر مسئول آن علی الخاقانی بود. این هفته‌نامه چهار سال منتشر شد و تاریخ چاپ نخستین شماره آن، اول شعبان ۱۳۶۵ق. و آخرین شماره آن (۸۴-۸۵) ۹ رمضان ۱۳۶۹ق. بود.

الدلیل

این مجله، ماهنامه‌ای علمی، ادبی و اجتماعی بود که صاحب امتیاز آن موسی الاسدی، سردبیرش عبدالهادی الاسدی و مدیر مسئولش محمدرضا السید سلمان بود. نخستین شماره آن، در ذی‌قعده ۱۳۶۵ق. منتشر شد و تا ده شماره ادامه یافت و سپس به سبب مشکلات مالی، انتشار آن متوقف شد.

البذره

البذره، نشریه‌ای مدرسه‌ای بود که توسط گروه برادری طلاب، در انجمن نشر، در نجف، بدون ذکر نام صاحب امتیاز و مدیر مسئول منتشر می‌شد؛ولی پس از آن‌که از این گروه خواسته شد تا برای نشریه خود صاحب امتیاز و مدیر مسئول معرفی کنند. در سال دوم انتشار، هادی فیاض به عنوان صاحب امتیاز و وزیر انجم به عنوان مدیر مسئول معرفی شدند. نخستین شماره آن در اول ربیع‌الثانی ۱۳۶۷ق. به چاپ رسید و در سال سوم، تنها یک شماره به مناسبت کنگره ابن‌سینا، درباره آن وی منتشر گردید و سپس پس از ۱۵ سال توقف، دوباره در چرخه نشر قرار گرفت، اما پس از پنج شماره، برای همیشه تعطیل شد.

الشعاع

هفته‌نامه علمی فرهنگی الشعاع.

این مجله، هفته‌نامه‌ای علمی و فرهنگی برای عموم بود که در آغاز دو بار در ماه منتشر می‌شد. صاحب امتیاز آن عبدالهادی العصامی بود. نخستین شماره آن در رجب ۱۳۸۷ق. منتشر شد و ۲۹ شماره از آن تا سال ۱۳۸۹ق. به چاپ رسید، اما به سبب مشکلات مالی از انتشار بازماند.

العقیده

العقیده، هفته‌نامه‌ای سیاسی، علمی و ادبی بود که دو بار در ماه منتشر می‌شد و صاحب امتیاز و سردبیر آن فاضل الخاقانی و مدیر مسئولش عیسی الشیخ راضی بود و پس از او، محمدحسین المحتصر اداره امور مجله را بر عهده گرفت. شماره اول آن در یکم ذی‌حجه ۱۳۶۷ق. به چاپ رسید و طی دو سال ۳۰ شماره از آن منتشر شد؛ البته در پنج شماره آخر، رویکرد مجله فقط سیاسی شد.

لواء الوحدة الاسلامیة

این مجله، ماهنامه دینی-فرهنگی «جمعیت وحدت اسلامی» در نجف بود. سردبیر آن عبدالرسول آل کاشف‌الغطاء بود. شماره نخست مجله در ۲۳ شوال ۱۳۶۸ق. در بغداد منتشر شد. در مدت پنج سال انتشار (با یک سال توقف)، به طور نامنظم و گاه به صورت ویژه‌نامه به چاپ می‌رسید. پس از یک سال توقف انتشار، نام مجله به «صوت الوحدة الاسلامیة» تغییر یافت.

النجف

النجف، هفته‌نامه‌ای علمی، ادبی و دینی برای عموم بود که موقتاً در نیمه هر ماه منتشر می‌شد. صاحب امتیاز و سردبیر آن هادی فیاض بود. نخستین شماره آن در ۲۷ ربیع‌الاول ۱۳۷۶ق. انتشار یافت. عمر این مجله، ۱۱ سال بود و آخرین شماره آن در شوال ۱۳۸۷ق. به چاپ رسید.

النشاط الثقافی

این مجله، ماهنامه‌ای برای نشر فرهنگ عمومی بود که «جمعیة التحریر الثقافی» در نجف آن را منتشر می‌کرد. سردبیری مجله را عبدالغنی الخضری و مدیریت آن را مرتضی الحکمی بر عهده داشتند. از ۱۷ ربیع‌الثانی ۱۳۷۷ق. تا ۲۵ ربیع‌الاول ۱۳۷۸ق. ۱۰ شماره از آن منتشر شد و سپس به سبب مشکلات مادی از انتشار بازماند؛ ولی در سال ۱۳۸۲ق. بار دیگر به جرگه مطبوعات بازگشت؛ هرچند تا دو شماره بیشتر دوام نیاورد و توقیف شد.

الحوزه

این مجله، هفته‌نامه‌ای دینی به صاحب امتیازی ریاض حمزه شیرعلی که از سال ۱۳۷۶ تا ۱۳۷۷ق. ۲۴ شماره آن منتشر شد.

المعارف

المعارف، نشریه‌ای با موضوعات علمی، ادبی، تاریخی و اجتماعی بود که به صاحب امتیازی و ریاست محمدحسن آل‌طالقانی منتشر می‌شد. نخستین شماره آن در جمادی‌الاول ۱۳۷۸ق. در نجف به چاپ رسید و انتشار آن تا ۷ رمضان ۱۳۸۲ق. ادامه یافت.

الاضواء

الاضواء، نشریه‌ای اسلامی با رویکرد تعمیم فرهنگ دینی بود که ماهانه توسط عده‌ای از طلاب علوم دینی در نجف تهیه و چاپ می‌شد. عمر این مجله از شعبان ۱۳۷۸تا ربیع الاول سال ۱۳۸۶ق. بود.

اسلام

این مجله، در شماره نخست خود که در ذی‌قعده ۱۳۸۳ق. زیر نظر دارالاضواء، در نجف، چاپ شد، نام «نشرة اسلامیة» بر روی آن درج شده بود. از شماره سوم (چاپ شده در محرم ۱۳۸۴ق) با نام ماهنامه دینی-علمی معرفی گردید. صاحب امتیاز این نشریه، کاظم الحلفی بود که تا ۱۲ شماره و به زبان فارسی آن را تهیه و چاپ کرد.

العدل

العدل، هفته‌نامه‌ای ادبی برای عموم بود که صاحب امتیازی و سردبیری آن را سید ابراهیم السید احمد الفاضلی بر عهده داشت. انتشار این هفته‌نامه در عمر چند ساله خود، از ۱۲ ذی‌قعده ۱۳۸۲ تا ۲۵ رمضان ۱۳۹۰ق، چندین بار متوقف شد. در سال ۱۳۸۵ق. سردبیری آن به عبدالهادی العصامی واگذار گردید.

الایمان

الایمان، مجله‌ای دینی، تاریخی و ادبی بوده، که صاحب امتیاز و سردبیر آن موسی الیعقوب بود. از سال ۱۳۸۳ تا ۱۳۸۸ق، سی شماره از این مجله به چاپ رسید.

الکلمه

این مجله، اولین مجله‌ای بود که به ادبیات جدید و روز پرداخت و صاحب امتیاز آن حمید المطبعی بود. الکلمه، در دو سال اول انتشار به صورت مجموعه گفت‌وگوها درباره ادبیات روز منتشر می‌شد، اما بعدها به شکل یک مجله، کار خود را از سال ۱۹۶۸ آغاز کرد و تا ۱۹۷۰م. انتشار آن ادامه یافت.

نشریات متفرقه

غیر از مطبوعات رسمی نجف که گذشت، نشریه‌های ادواری دیگری نیز، با همان اهداف، در نجف منتشر می‌شد که هر چند رسمیت نداشتند، ولی تأثیری قابل توجه در اصلاح و نشر دانش از خود بر جای گذاشتند. برخی از این نشریات عبارتند از:

التوجیه

نشریه‌ای که توسط عده‌ای از طلاب مدرسه کاشف الغطاء، در نجف تهیه می‌شد. از سال ۱۳۷۵ تا ۱۳۷۷ق، هشت شماره از این نشریه چاپ و توزیع شد.

الذکری

نشریه‌ای دینی به همت گروهی از طلاب مدرسة النجف الدینیه.

دراسات اسلامیه

سلسله کتاب‌هایی از جامعة النجف الدینیة در نجف اشرف که با موضوع اندیشه اسلامی چاپ و منتشر می‌شد. از این مجموعه تنها سه جلد انتشار یافت و آن‌گاه به صلاحدید مسئولان، چاپ آن متوقف گردید.

رسالة النجف

مجموعه اندیشه برای عموم که در ۱۰ شماره، توسط نوری محمد تهیه و چاپ می‌شد و به سبب مشکلات مالی متوقف گردید.

جیلی

گاهنامه ادبی، که زیر نظر حسنون الخفاجی و رضا الأعرجی منتشر می‌شد.

الجامعة

با عنوان ماهنامه دینی، با موضوع آداب، علوم و اجتماع که ارگان رسمی مؤسسه علی کاشف الغطاء در نجف به شمار می‌رفت. سردبیر مجله، سید کاظم الکفائی، مدیر کل سابق مؤسسه مذکور بود.

عبقر

با عنوان بهترین گاهنامه‌ای که «ندوة عبقر الادبیه» منتشر می‌کند، شناخته می‌شد این نشست، به صورت هفتگی برگزار شده و عده‌ای از جوانان ادب دوست و ادیبان در آن شرکت می‌کردند.

نشریات مدرسه‌ای «دوره دبیرستان»

این مدارس در شهر نجف، در سیر تکامل مطبوعات نقش بارزی ایفا می‌کردند و نشریات متعددی را تهیه و تدارک می‌دیدند که طول مدت انتشارشان متفاوت بود؛ برخی از آن‌ها همچون اقلام الطلبه، بیش از پنج سال منتشر شدند، برخی کمتر، مانند افکار الطبه و برخی تا یک سال، همچون الیراع، المواهب، البراعم و الیافعون.

نشریات مدرسه‌ای «دوره ابتدایی»

تحرک و نشاط مطبوعاتی که در دوره دبیرستان وجود داشت، در برخی از مدارس ابتدایی نیز دیده می‌شد و باعث شد تا نشریات متعددی با موضوعات مختلف در سطح ابتدایی انتشار یابد. برخی از آن‌ها عبارتند از: المواهب، العلم، التهذیب، الطرائف، روضة العصمة، صوت المحمدیة، فلسطین صدی التهذیب و الخنساء.

مطبوعات غیر نجفی در نجف

از آن‌جا که نقش مطبوعات نجف، نقش بارزی بود و حرکت مطبوعاتی در آن شهر در اوج قرار داشت و مردان قلم و اندیشه در آن فراوان یافت می‌شدند، برخی از نویسندگان شهرهای دیگر مجلات و نشریات خود را در نجف به طبع می‌رساندند، که طبعاً امکانات بیشتری نیز در اختیارشان قرار می‌گرفت. نشریاتی چون: الحکمه، الفیحاء التوحید، صوت الاخلاص، الفرات (از شهر حله) الشرق، القدره، الاخلاق و الآداب (از کربلا) الطب البیطری، الرسالة والفکر (از دیوانیه) الارشاد و الموعظه (از کوفه) اللواء، الامانی (از ناصریه)

پیوند به بیرون

• معرفی مجلات نجف.
• الصحافة النجفیة، تاریخ و صور.

منابع

این مقاله برگرفته از مقاله تاریخچه مطبوعات نجف، فصلنامه فرهنگ زیارت، عبدالرحیم محمد علی، ترجمه محمدمهدی رضایی، شماره پنجم، زمستان ۱۳۸۹، ص ۱۰۸ است.