آستان مقدس امام حسین: تفاوت میان نسخه‌ها

به هر حال، درباره تاریخ و جزئیات حضور جابر در [[کربلا]] و نیز امکان بازگشت اهل‌بیت (ع) از شام به کربلا در روز اربعین و دیدار جابر با آنان، میان علما و صاحب‌نظران، اختلاف‌نظر وجود دارد. <ref>برای آگاهی بیشتر، ر. ک: تاریخ در آینۀ پژوهش، «پژوهشی در اربعین حسینی (ع)»،  محسن رنجبر، ش 5، بهار ١٣٨4، صص ١5٧ و ١٩٢.</ref>

درباره نخستین ساختمان بنا شده بر قبر شریف امام حسین (ع)، در منابع تاریخی معتبر، اطلاع دقیقی در دست نیست. اما نویسندگان معاصر تاریخ کربلا و بارگاه امام حسین (ع)،  اقوال و ادعاهایی را درباره تاریخ احداث نخستین بنا روی قبر بیان کرده‌اند که از اعتبار تاریخی، برخوردار نیست.

اما به نوشته برخی دیگر، [[مختار ثقفی]]، نخستین کسی بود که به ساخت‌وساز بر قبر مطهر اقدام نمود. <ref>تاریخ کربلا و حائر حسینی، عبدالجواد الکلیددار، ص٢٠٨.</ref><ref>نزهة اهل الحرمین فی عمارة المشهدین، السید حسن الصدر، ص٢٣.</ref> هیچ‌یک از این اقوال، مستند نیست و نمی‌توان به راحتی آنها را پذیرفت.

  (تصویر شماره ١١٨)

وجود سقیفه (سایبان) یا گنبد کوچکی روی قبر شریف امام (ع)،  در قرن دوم هجری، دور از ذهن نیست.

در روایتی از [[امام صادق (ع)]] درباره چگونگی زیارت امام حسین (ع) و بیان [[زیارتنامه]] ایشان، آمده است: «اگر از سمت ورودی رو به مشرق آمدی، پس در ورودی بایست و بگو...»  . <ref>«اذا اتیت الباب الذی یلی الشرق فقف علی الباب وقل: ...»  . اعیان الشیعه به نقل از کامل الزیارات، ابن‌قولویه. در متن چاپ موجودِ کامل الزیارات، عبارت ایستادن بر درِ شرقی، به چشم نمی‌خورد.</ref>

همچنین از این زیارتنامه، چنین استنباط می‌شود که قبر حضرت علی‌اکبر (ع) نیز داخل سقیفه قرار داشته است.

در روایت دیگری از امام صادق (ع)،  از ایستادن بیرون از «گنبد»،  پیش از ورود به روضه شریف امام حسین (ع)،  سخن به میان آمده است<ref>المزار الکبیر، ص4٢٩.</ref> و این روایت، بر وجود گنبدی بر قبر شریف دلالت دارد.

برخی از نویسندگان معاصر، از تخریب بارگاه امام (ع) به دستور‌ [[هارون الرشید]]، سخن گفته‌اند. <ref>نزهة اهل الحرمین، ص٢٨.</ref><ref>تاریخ مرقد الحسین والعباس (ع)،  ص٧4.</ref> اما در منابع تاریخی، اشاره‌ای به این موضوع نشده است و با توجه به اهتمام‌ هارون به احداث گنبد و بارگاهی بر قبر [[امام علی (ع)]] در [[نجف]]، چنین اقدامی از وی، بعید می‌نماید.

  (تصویر شماره ١١٩)

اما [[متوکل عباسی]] که به تصریح منابع معتبر تاریخی، دشمنی و کینه‌اش به اهل‌بیت پیامبر (ع) شناخته شده بود، دستور داد تا قبر امام حسین (ع) را تخریب نمایند و زائران را از گرد حرم آن حضرت، متفرق سازند و از زیارت ایشان منع کنند.

برخی نویسندگان متاخر، از چهار بار تخریب قبر امام حسین (ع) در دوره [[متوکل]]، سخن گفته‌اند. اما از منابع تاریخی و کهن، چنین برداشت می‌شود که در دوره متوکل، قبر امام حسین (ع) یک یا دو بار تخریب شده است.

آنچه در بیشتر منابع تاریخی آمده، آن است که متوکل در سال 236ه. ق، دستور داد قبر امام حسین (ع) را خراب کنند و محل آن را شخم بزنند، بذرپاشی کنند و آب بر آن ببندند. همچنین از آمدن مردم به آنجا جلوگیری نمایند و با زائران قبر آن حضرت، برخورد کنند. <ref>تاریخ الطبری، ج٩، ص١٨5.</ref><ref>الکامل فی التاریخ، ج٧، ص55.</ref> <ref>وفیات الاعیان، ج٣، ص٣65.</ref>

در تاریخ طبری در این‌باره آمده است: «وفیها امر المتوکل بهدم قبر الحسین بن علی وهدم ما حوله من المنازل والدور وان یحرَث ویبذَر ویسقی موضع قبره وان یمنع الناس من اتیانه فذکر ان عامل صاحب الشرطة نادی فی الناحیة: من وجدناه عند قبره بعد ثلاثة بعثنا به الی المطبَق فهرب الناس وامتنعوا من المصیر الیه وحُرِث ذلک الموضع وزُرِع ما حوالیه.

  (تصویر شماره ١٢٠)

اما [[شیخ طوسی]] در [[امالی]] خود، چنین نقل کرده است که در سال ٢٣٧ه. ق، متوکل یکی از فرماندهان خود را با عده زیادی از لشکریان فرستاد تا قبر امام حسین (ع) را خراب کنند<ref>در برخی نسخه‌های امالی، به‌جای خراب کردن، عبارت پراکندن از قبر امام حسین (ع) آمده و علامه مجلسی در بحار الانوار، عبارت دوم را از نسخه‌های مصحّح، نقل کرده است. بنابراین معلوم نیست متوکل در سال ٢٣٧ ه. ق قبر را خراب کرده باشد. آینه پژوهش، «لغزش‌ها در تاریخ بارگاه سیدالشهداء (ع)»،  سید حسن فاطمی، ص١٠.</ref> و مردم را از زیارت و اجتماع در آنجا منع کنند. او نیز به کربلا رفت و طبق دستور متوکل، عمل کرد.

  (تصویر شماره ١٢١)

تا آغاز دوره [[صفویان]] شاهد اقدام مختلفی در رابطه با توسعه آستان مقدس حسینی هستیم.

گفته می‌شود پس از تخریب قبر امام حسین (ع) به دستور متوکل، فرزندش [[منتصر بالله عباسی|منتصر]] که پدر خود را به علت نصب و دشمنی او با اهل‌بیت پیامبر (ع) به قتل رسانید، بارگاه امام حسین (ع) را بازسازی کرد و زائران قبر شریف آن حضرت را برای زیارت، آزاد گذاشت.

در این دوره، تعدادی از سادات و [[علویان]] و در راس آنان، ابراهیم مجاب، فرزند محمد عابد، فرزند [[امام موسی کاظم (ع)]]،  به کربلا مهاجرت کردند و اطراف حرم امام (ع) سکونت گزیدند. <ref>تاریخ مرقد الحسین والعباس (ع)،  ص٧٨ به نقل از مدینة الحسین.</ref>

همچنین گفته می‌شود در دوره [[معتضد عباسی]] (حک: ٢٧٩-٢٨٩ه. ق)،  محمد بن زید علوی، از داعیان زیدی طبرستان، به زیارت دو حرم امام علی (ع) در نجف و امام حسین (ع) در کربلا آمد و به بازسازی بنای حرم امام حسین (ع) اقدام نمود. <ref>تاریخ مرقد الحسین والعباس (ع)،  ص٧٩ به نقل از مدینة الحسین.</ref>

در منابع تاریخی کهن، به این دو بازسازی، اشاره نشده است؛ اما از عمارت و ساختن بارگاه مطهر امام حسین (ع) به دستور [[عضدالدوله دیلمی]]، از امرای [[آل بویه]]، سخن به میان آمده است. <ref>نزهة القلوب، ص٣٢.</ref> [[ابن‌اثیر]] نیز در تاریخ خود به اقدامات عمرانی عضدالدوله در کربلا در سال 369ه. ق، اشاره کرده است. <ref>الکامل فی التاریخ، ج٨، ص705.</ref>

در سال 369ه. ق، [[ضبّة بن محمد اسدی]] که به راهزنی می‌پرداخت، بارگاه امام حسین (ع) را غارت کرد. عضدالدوله دیلمی نیز لشکری را به مقر وی، در شهر [[عین‌التمر]]، فرستاد که البته ضُبّه خود را نجات داد و فرار کرد. اما خانواده وی، اسیر و اموالش مصادره شدند. ابن‌اثیر این حادثه را عِقابی برای وی، در نتیجه غارت بارگاه امام حسین (ع) دانسته است.<ref>الکامل فی التاریخ، ج٨، ص٧١٠.</ref>

در سال 407ه. ق گنبد حرم امام حسین (ع) و رواق‌های آن در آتش سوخت. علت آتش‌سوزی این بود که عوام مردم، دو شمع (چراغ) بزرگ روشن کردند که در نیمه شب روی ازارها سقوط کرد و آن را آتش زد و آتش به جاهای دیگر سرایت کرد. <ref>المنتظم، ج١5، ص١٢٠.</ref><ref>الکامل فی التاریخ، ج٩، ص295.</ref> در همین دوره، ابوالحسن بن فضل رامهرمزی، وزیر سلطان‌الدوله، حصار حرم امام حسین (ع) را بازسازی کرد. <ref>المنتظم، ابن‌جوزی، ج15، ص١٢٠.</ref>

در این دوره و دوره‌های بعدی، بسیاری از [[خلفای عباسی]] و پادشاهان، به زیارت قبر امام حسین (ع) اهتمام داشتند.

  (تصویر شماره ١٢٢)

====گزارش ابن بطوطه====

[[ابن‌بطوطه]]، جهانگرد مسلمان که در سال ٧٢٧ه. ق از کربلا بازدید نمود، در توصیف این شهر و ساختمان آستان مقدس امام حسین (ع) می‌نویسد:

کربلا شهر کوچکی است که نخلستان‌ها، اطراف آن را گرفته‌اند و از رودخانه [[فرات]]، آبیاری می‌شود. روضه مقدسه امام حسین، داخل شهر واقع شده است و مدرسه‌ای بزرگ و زاویه‌ای دارد که در آن، برای مسافران طعام می‌دهند. خادمان و حاجبان بر در روضه امام ایستاده‌اند و ورود به حرم، بدون اجازه آنان میسر نیست. هنگام ورود، باید عتبه شریفه را که از نقره است، بوسید. روی قبر، قندیل‌های زرین و سیمین گذاشته شده و از درهای آن، پرده‌های حریر، آویخته‌اند. <ref>سفرنامه ابن بطوطه، ج١، صص ٢٧٢ و ٢٧٣.</ref>

مناره این مسجد که به نام «[[مناره عبد]]» شناخته می‌شد و از مناره‌های تاریخی ارزشمند عراق به شمار می‌آمد، در دوره اخیر، توسط شهرداری کربلا، از بین رفت.

در همین سال، سلطان اویس، نیز به بازسازی و توسعه بنای آستان مقدس اقدام نمود و پس از وی، فرزندانش به نام‌های سلطان حسن و سلطان حصین، کار تکمیل بنا و توسعه را ادامه دادند.

  (تصویر شماره ١٢٣)

در سال ٩١4ه. ق، [[شاه اسماعیل اول صفوی]]، بغداد را فتح کرد و سپس به زیارت قبر امام حسین (ع) در کربلا آمد و هدایایی به بارگاه مقدس هدیه کرد. <ref>تاریخ حبیب السیر، خواند میر، ج4، ص4٩4.</ref>

====ساخت صندوقچه چوبی====

در سال ٩٨٠ه. ق، [[شاه طهماسب صفوی]] با دولت عثمانی، عهدنامه صلحی امضا کرد و به زیارت کربلا آمد و دستور بازسازی آستان مقدس و مسجد واقع در شمال حرم و توسعه رواق حرم و صحن از سمت شمال را صادر کرد.

====ساخت گنبد مطلا====

این ضریح تا سال ١٣5٧ه. ق، در محل خود باقی بود. سپس آن را برداشتند و صندوق و محفظه شیشه‌ای را که برای حفاظت صندوق خاتم است، به‌جای آن گذاشتند. همچنین به دستور وی، گنبد مطهر، کاشی‌کاری گردید و ساختمان حرم و صحن و رواق‌ها، بازسازی شد. <ref>شهر حسین، صص ٣١4 و ٣١6.</ref>

در سال ١٠4٨ه. ق، [[شاه صفی اول صفوی]]، به زیارت امام حسین (ع) آمد و اموالی را برای بازسازی حرم مطهر، اختصاص داد. به دستور وی، مسجد پشت سر را بازسازی کردند و دیوار صحن را از سمت شمال، خراب کردند و مساحت صحن را توسعه دادند و رواق شمالی را ساختند. <ref>شهر حسین، ص٣١٨.</ref>

یکی از برجسته‌ترین و در عین حال وحشیانه‌ترین حوادث تجاوز به شهر مقدس [[کربلا]] و بارگاه مطهر [[امام حسین (ع)]]،  فاجعه [[حمله وهابی‌ها]] در سال ١٢١6ه. ق بود که ویرانی و آتش‌سوزی بارگاه مطهر و غارت و کشتار مردم را به دنبال داشت. این حادثه، در دوره حکومت [[عبدالعزیز بن سعود]]، از حاکمان دولت اول [[آل سعود]] در منطقه [[نجد]] [[عربستان]]، اتفاق افتاد.

وهابی‌ها که ششصد نفر پیاده و چهارصد نفر سواره، برآورد شده‌اند، فرود آمدند و چادرهای خود را برپا کردند و نیروهای خود را به سه دسته تقسیم نمودند. آنان از زاویه یکی از زائرسراها در ناحیه «[[باب المخیم]]»،  روزنه‌ای در دیوار گشودند و به‌طور ناگهانی، داخل یک زائرسرا شدند و به نزدیک‌ترین دروازه‌های شهر حمله کردند و با گشودن ساده و راحت آن، داخل شهر شدند. ساکنان، وحشت کردند و سراسیمه پا به فرار گذاشتند و نمی‌دانستند چه کنند.

وهابی‌های خشن، راه خود را به‌سوی روضه مقدسه گشودند و شروع به تخریب آن کردند. تمام آرایه‌های معماری، نظیر قضیب معدنی، کتیبه‌های چوبی از جنس ساج و آیینه‌های بزرگ را از جا کندند و هدایای نفیس و نذورات گرانبها، اعم از پیشکش‌های صاحب‌منصبان و زمامداران و سلاطین و شاهان فارس را غارت نمودند. همه طلاهای دیوارها و سقف را جدا ساختند و شمعدانی‌ها، سجاده و آویزهای ارزشمند و قیمتی را برداشتند و درهای منبت‌کاری شده و خلاصه هر وسیله‌ای از این قبیل را جمع‌آوری نمودند و به بیرون حرم، انتقال دادند.

مستر لونکریک، در ادامه، از کشته شدن بسیاری از اهالی بی‌گناه کربلا، سخن گفته و نوشته است: <ref>تاریخ کربلا و حائر حسینی، صص ٣١٠ و ٣١١.</ref>

افزون بر این کارها، حدود پنجاه نفر را نزدیک ضریح و پانصد نفر را نیز بیرون حرم در صحن، به قتل رساندند. این مهاجمان وحشی در شهر هم، دست به فساد و تخریب زدند و به هر کسی رسیدند، او را بی‌رحمانه کشتند.

همچنین به هر خانه‌ای دستبرد زدند و به پیر و کودک رحم نکردند و حرمت هیچ زن و مردی را نگاه نداشتند. از همین روی، هیچ جنبنده‌ای از کشتار وحشیانه یا اسارتشان، در امان نماند. بعضی، شمار کشته‌شدگان را هزار نفر و برخی دیگر، پنج برابر آن (پنج هزار نفر) برآورد کرده‌اند.

در سال ١٢٢٠ه. ق، [[محمدعلی میرزای قاجار]] (م١٢٣٧ه. ق) اموال فراوانی را برای بازسازی ویرانی‌های به‌جا مانده از حمله وحشیانه وهابی‌ها اختصاص داد. <ref>تاریخ کربلا و حائر حسینی، ص٣5١.</ref>