سازه‌های آبی عرفات: تفاوت میان نسخه‌ها

مورخان کهن به وجود هفت حوض آب در کنار [[بازار عرفه]] (که در جنوب جبل الرحمه قرار داشته)، اشاره کرده‌اند و ساخت این حوض‌ها و آب‌رسانی به آنها را به [[عبدالله بن عامر]] نسبت داده‌اند. <ref>اخبار مکه فی قدیم الدهر وحدیثه، فاکهی، محمد بن اسحاق، 1407ق، ج5، ص43-42.</ref>

[[ناصرخسرو]]، ساخت حوض‌های آبی را در عرفات، به امیر عَدَن، که از وی به نام «پسرِ شاددل» یاد کرده، نسبت داده است که آب را از جای دوری به این حوض‌ها می‌رساند تا در موسم حج، آنها را پر از آب کنند و حاجیان از آن بهره‌مند شوند. <ref>سفرنامه، ناصرخسرو، 1389ش، ص139.</ref> ظاهراً مقصود از پسر شاددل، [[حسین بن سلامه نوبی|حسین بن سَلاّمه نَوبی]]، از امرای دولت زیادی یمن (امارت: 373 ـ 402ق.) بوده است.

منابع تاریخی دوره‌های بعد از قرن پنجم هجری، ساخت آب‌انبارهایی را به[[جمال‌الدین وزیر جواد اصفهانی]] نسبت داده‌اند که آب‌رسانی به آنها، به واسطه قنات‌هایی در دل زمین، از «[[وادی نعمان]]» صورت می‌گرفت و هر سال در ایام حج، با باز کردن قنات‌ها، آب در این آب‌انبارها جاری می‌شد. تاریخ ساخت این آب‌انبارها را سال 551 یا 552ق. ذکر کرده‌اند. <ref>اِتحاف الوری بأخبار اُمّ القری، ابن فهد، عمر بن محمد، ج2، ص518.</ref>

همچنین اشاره شد که [[تقی‌الدین فاسی]]، به وجود کتیبه‌ای بر ساختمان مربع، موسوم به «[[خانه آدم]]» در پایین [[جبل الرحمه]] اشاره کرده است که نشان می‌دهد این بنا یک «[[سقایه الحاج]]» بوده است که به دستور [[مقتدر عباسی]] ساخته شده بود <ref>شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام، فاسی، محمد بن احمد، 1999م، ج1، ص564.</ref> و گویا بعدها با انتساب آن به [[حضرت آدم(ع)]]، به یک بنای دینی و زیارتی تغییر کاربری داده است.

در [[مسجد عرفه]] یا نَمِره و فضای مجاور آن نیز سازه‌هایی آبی وجود داشت که در دوره مملوکی ساخته شده بود؛ از جمله آب‌انبار بزرگی در وسط مسجد و قنات بزرگی نیز متصل به آن وجود داشت که آب را از بیرون مسجد به آب‌انبار هدایت می‌کرد و یک تصفیه‌خانه در خارج مسجد بود که آب در آنجا جمع می‌شد و پس از تصفیه، از طریق قنات به آب‌انبار متصل می‌شد؛ [[ابن فهد]] وصف نسبتاً دقیقی از آنها به دست داده است. <ref>اِتحاف الوری بأخبار اُمّ القری، ابن فهد، عمربن محمد، ج4، ص514.</ref>

سازه آبی مهم دیگر در عرفات، قنات چشمه زبیده بود که دشت عرفه را از سه سمت شمال، جنوب و غرب احاطه کرده بود.<ref>مرآه الحرمین، رفعت پاشا، ابراهیم، 1344ق، ج1، ص45.</ref> کارکرد این قنات، آب‌رسانی از منطقه [[وادی نعمان]] به مشاعر مقدسه و از آنجا به چاه زبیده در منطقه عزیزیه، نزدیک مکه، بود و ساخت آن به دستور [[زبیده همسر هارون‌الرشید|زبیده]]، همسر [[هارون‌الرشید]] در سال 193ق. آغاز شد. <ref>الآثار الاسلامیه فی مکه المکرمة، حارثی، ناصر بن علی، 1430ق، ص257.</ref>

قنات زبیده، با توجه به اهمیت آن در آب‌رسانی به مشاعر مقدسه، در طول تاریخ بارها از سوی خلفا و حاکمان بازسازی شد؛ از جمله با استناد به دو سنگ‌نوشته‌ای که بر ساختمان قنات نصب شده بود، در سال 584ق. به دستور [[خلیفه عباسی الناصرلدین‌الله]]، به دست [[مجیرالدین طاشتکین مستنجدی]]، که آن زمان [[منصب امیر الحاج]] را عهده‌دار بود، و در سال 594ق. نیز به دستور حاکم اربل [[مظفّرالدین کوکبوری]] بازسازی و مرمت شد. <ref>الآثار الاسلامیه فی مکه المکرمة، حارثی، ناصر بن علی، 1430ق، ص275-274.</ref>

با استناد به اسناد باقی‌مانده از دوره عثمانی، [[سلطان سلیمان قانونی]] (حک: 927 ـ 974ق.) در اواخر دوره پادشاهی خود، دستور ساخت قناتی میان مکه و عرفات را با هدف آب‌رسانی به عرفات صادر کرد که ساخت آن در فاصله حدود 975ق. تا قبل از 980ق. انجام شد. اما با توجه به اینکه این قنات به قنات قدیمی‌تری (احتمالاً قنات زبیده) ملحق شده بود، مورد اعتراض دیوان سلطنتی قرار گرفت؛ ازاین‌رو، فرمان ساخت قنات جدیدی را صادر کرد که دارای مجرای مستقلی باشد و به چشمه مکه خاتمه یابد. <ref>البلاد العربیه فی الوثائق العثمانیه، بیات، فاضل، 2015م، ج4، ص75-73.</ref>

بخش‌هایی از ساختمان قنات زبیده؛ از جمله در حد فاصل عرفه به [[مزدلفه]]، به صورت دیوار یا سد مرتفعی که با قلوه‌سنگ‌های بزرگ ساخته شده، تاکنون باقی مانده است. <ref>الآثار الاسلامیه فی مکه المکرمة، حارثی، ناصر بن علی، 1430ق، صص270-262.</ref>