اماکن منسوب به امام علی در مدینه: تفاوت میان نسخه‌ها

[[خانه امام علی]]؛ برخی نویسندگان سده ششم هجری همچون [[هروی]] و [[ابن شهرآشوب]]، از خانه امام علی(ع) در مدینه، به عنوان یکی از مکان‌های زیارتی این شهر در زمان خود یاد کرده‌اند. <ref>الاشارات الی معرفه الزیارات، الهروی، علی بن ابی‌بکر، ص92؛ مناقب آل ابی‌طالب، ابن شهرآشوب، محمد بن علی، تحقیق: یوسف البقاعی، 1412ق/1991م، ج2، ص227.</ref>‌

[[ابن مازه بخاری]] (م 611ق) نیز از خانه امیر مؤمنان علی(ع) در [[بقیع]]، که در گوشه آن [[پیامبرخدا(ص)]] بسیار نماز خوانده، یاد کرده است. <ref>لطائف الاذکار للحُضّار والسُفّار فی المناسک والآداب، ابن مازه، محمد بن عمر، 1392ش، ص208.</ref> این خانه ممکن است منطبق بر محل مورد اشاره هروی و ابن شهرآشوب باشد و در منابع دوره‌های بعدی، اشاره‌ای به آن نشده است.

همچنین مورخان مدینه به وجود مسجد موسوم به امام علی(ع) در سمت جنوبی [[مسجد سلمان]] اشاره کرده‌اند. <ref>وفاء الوفا باخبار دار المصطفی، السمهودی، علی بن عبدالله، 1422ق/2001م، ج3، ص189؛ التحفه اللطیفه فی تاریخ المدینه الشریفة، السخاوی، محمد بن عبدالرحمان، 1399ق/1979م، ج1، ص69.</ref>‌

گویا برای نخستین بار، این مسجد و دو مسجد سلمان و فتح را [[امیر سیف‌الدین حسین بن ابی‌الهیجاء]] از رجال دوره فاطمی در سال‌های 575 و 577ق بنا کرد. <ref>التعریف بما انست الهجره من معالم دار الهجرة، المطری، محمد بن احمد، 1426ق، ص141.</ref> سپس [[امیر زین‌الدین ضُغَیم منصوری]] آن را پس از آنکه مدتی ویران شده بود، در سال 876ق بازسازی کرد. <ref>وفاء الوفا باخبار دار المصطفی، السمهودی، علی بن عبدالله، 1422ق، ج3، ص189؛ التحفه اللطیفه فی تاریخ المدینه الشریفة، السخاوی، محمد بن عبدالرحمان، 1399ق، ج1، ص69.</ref>‌

نویسندگان و مورخان اهل سنّت، در وجه ارتباط این مسجد، با امام علی(ع) گفته‌اند که، آن حضرت در زمان محاصره [[عثمان بن عفان|عثمان]]، در آنجا [[نماز عید]] را اقامه کرده‌اند. <ref>وفاء الوفا باخبار دار المصطفی، السمهودی، علی بن عبدالله، 1422ق، ج3، ص121؛ التحفه اللطیفه فی تاریخ المدینه الشریفة، السخاوی، محمد بن عبدالرحمان، 1399ق، ج1، ص69.</ref>‌

سمهودی این ادعا را به گزارش‌هایی کهن مستند کرده است؛ از جمله از «[[ابن شبه|ابن شَبَّه]]» به طریق خود از «[[سعد بن عبید مولی بن ازهر]]» نقل کرده است که گفت: «در روز عید با علی(ع) نماز خواندم؛ در حالی‌که عثمان در محاصره بود...». همچنین از [[زهری|زُهری]] نیز نقل کرده است که در زمان محاصره عثمان، [[سهل بن حنیف|سهل بن حُنَیف]] [[نماز جمعه]] را و علی(ع) نماز روز عید را اقامه نمود. <ref>وفاء الوفا باخبار دار المصطفی، السمهودی، علی بن عبدالله، 1422ق، ج3، ص121.</ref>

درباره زمان ساخت دقیق این مسجد اطلاع دقیقی در دست نیست. سمهودی با قید «به نظر می‌رسد»، ساخت آن را به [[عمر بن عبدالعزیز]] نسبت داده و افزوده است: "این مسجد بعدها ویران شد و از بین رفت؛ تا جایی‌که برخی از حاجیان در زمان موسم حج مردگان خود را در آن دفن می‌کردند. تا اینکه امیر زین‌الدین ضُغَیم منصوری آن را در سال 881ق. بازسازی کرد". <ref>وفاء الوفا باخبار دار المصطفی، السمهودی، علی بن عبدالله، 1422ق، ج3، صص123-‌ 122.</ref>‌

این مسجد در محله «مناخه» (از محله‌های قدیمی مدینه)، امروزه در ضلع جنوبی خیابانی به همین نام، در جنوب غربی مسجدالنبی، به فاصله 350 متری از آن قرار دارد. در ساختمان آن از سنگ‌های بزرگ سیاه و ستون‌های ضخیم و پهن و بسیار مستحکم استفاده شده است. شبستان مسجد کم‌عرض و طولانی است و سقف آن با هفت گنبد در امتداد یکدیگر پوشیده شده است. گنبد میانی بزرگ‌تر از سایر گنبدها است و در زیر آن، محراب مسجد قرار دارد. در غرب شبستان مسجد نیز مناره‌ای به سبک عثمانی وجود دارد. <ref>مدینه‌شناسی، نجفی، سید محمد باقر، 1386ش، ص29؛ مدینه‌شناسی، نجفی، سید محمد باقر، صص 605-603.</ref>‌ ساختمان مسجد در دوره اخیر تخریب و در سال 1411ق. از نو بازسازی شده و مساحت فعلی آن 882 متر مربع است. <ref>آثار اسلامی مکه و مدینه، جعفریان، رسول، 1390ش، ص320.</ref>‌

برخی منابع به مسجدی متصل به [[مسجد قبا]] از سمت جنوب غربی آن، اشاره کرده و گفته‌اند که در آن زمان به «مسجد علی(ع)» شهرت داشته و زیارتگاه مردم بوده است.<ref>وفاء الوفا باخبار دار المصطفی، السمهودی، علی بن عبدالله، 1422ق، ج3، ص158.</ref>مورخان مدینه احتمال داده‌اند که این مسجد در اصل خانه «[[سعد بن خیثمه]]» بوده است. <ref>وفاء الوفا باخبار دار المصطفی، السمهودی، علی بن عبدالله، 1422ق، ج3، ص158؛ التحفه اللطیفه فی تاریخ المدینه الشریفة، السخاوی، محمد بن عبدالرحمان، 1399ق، ج1، ص69.</ref>

[[مسجد فضیخ]]؛ این مسجد در شرق [[مسجد قبا]] قرار داشته و در منابع شیعه و [[سنی]]، به‌عنوان یکی از مساجد ساخته شده در محل نماز خواندن پیامبر(ص) دانسته شده <ref>الکافی، الکلینی، محمد بن یعقوب، 1401ق.، ج4، ص560؛ تاریخ المدینه المنورة، ابن شبّه، عمر بن زید، ج1، ص69.</ref> و نزد [[شیعه]] این باور وجود داشته که در محل این مسجد، [[معجزه ردّ شمس]] به وقوع پیوسته است. <ref>الکافی، الکلینی، محمد بن یعقوب، 1401ق، ج4، ص562.‌</ref>

[[جمال‌الدین مطری]] (درگذشته 741ق)، اشاره کرده است که در زمان وی، مسجد فضیخ به نام «مسجد الشمس» شهرت داشته است.<ref>التعریف بما انست الهجره من معالم دار الهجرة، المطری، محمد بن احمد، 1426ق، ص134.</ref> اگرچه او وجه این شهرت را بیان نکرده، اما از اشاره فیروزآبادی می‌توان دریافت که وجهِ اشتهار آن باور مبنی بر وقوع معجزه ردّ شمس در محل این مسجد بوده است. با این حال او در وقوع این معجزه در محل مسجد فضیخ تشکیک کرده و محل آن را در [[منطقه صهباء]] در [[خیبر]] دانسته است. <ref>وفاء الوفا باخبار دار المصطفی، السمهودی، علی بن عبدالله، 1422ق، ج3، ص171.</ref>‌

همچنین از سوی دیگر، [[حسین‌ بن حمدان خصیبی]] (م334 ق) پس از نقل روایتی مبنی بر اینکه در محل وقوع معجزه ردّ شمس مسجدی ساخته شد، محل این مسجد را در زمان خود (سال 273 ق)، زمین پست و همواری در غرب مدینه تعیین کرده و آن را زیارتگاه مشهوری دانسته‌که همواره بازسازی می‌شود و به محل ردّ شمس برای علی(ع) شهرت دارد و گفته است که او خود این مسجد را دیده و در آن نماز خوانده است. <ref>الهدایه الکبری، الخصیبی، حسین بن حمدان، 1423ق/2002م، ص121-‌ 120.</ref>‌

امروزه ساختمان مسجد فضیخ از بین رفته؛ اما زمینی که مسجد در آن قرار داشته، درون یک چهاردیواری بدونِ در باقی مانده است. در عین حال، مسجد «[[مسجد بنوقریظه|بنوقُریظه]]»، از دیگر مساجد تاریخی مدینه، که آن هم در منطقه شرق مسجد قبا، نزدیک [[مشربه ام‌ابراهیم]] قرار دارد، به اشتباه به مسجد فضیخ شهرت یافته است. <ref>آثار اسلامی مکه و مدینه، جعفریان، رسول، 1390ش، ص301-299.</ref>‌