آداب حج: تفاوت میان نسخه‌ها

بر پایه آیه {{قلم رنگ|سبز|﴿وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ﴾}}{{یادداشت|حج وعمره را برای خدا به پایان برید.}}<ref name=":0">سوره بقره(2)، آیه 196؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۳۰.</ref> یکی از آداب [[حج]]، این است که تنها برای رضای خدا انجام شود. [[امام صادق(ع)]] بر اخلاص نیت و پاک کردن دل از هر چیز غیر الهی در هنگام نیت حج تأکید کرده است.<ref>. مصباح الشریعه، ص163؛ مستدرک الوسائل، ج10، ص172.</ref> او حج را به دو گونه «حج برای خدا» و «حج برای مردم» تقسیم کرده و پاداش حج برای رضای خدا را بر عهده خداوند و پاداش حجی که برای انسان‌ها انجام گیرد را بر عهده مردم دانسته است.<ref>. بحار الانوار، ج96، ص24.</ref>

بر پایه روایات، یکی از آداب [[حج]]، توکلِ حج‌گزار به خدا در همه امور است و اینکه حج‌گزار از اعتماد به توشه سفر و مرکب و همراهان و توانایی و مال خود دوری کند.<ref>. مستدرک الوسائل، ج10، ص172؛ بحار الانوار، ج96، ص24.</ref>

به نظر برخی مفسران، مراد از «الزاد» در آیه {{قلم رنگ|سبز|&#64831;الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ… تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیرَ الزَّادِ التَّقْوی&#64830;}}{{یادداشت|حج در ماه‌های معلومی است… به نفع خود توشه برگیرید، که بهترین توشه پرهیزکاری است.}}<ref name=":7">سوره بقره(2)، آیه 197؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۳۱.</ref> زاد و توشه مادی سفر [[حج]] است.<ref>. مجمع البیان، ج2، ص45؛ تفسیر قرطبی، ج2، ص411.</ref> در شأن نزول این آیه گفته شده برخی از حج‌گزاران رهسپار سفر حج شده و با این باور که ما به خدا توکل می‌کنیم از برداشتن توشه سفر خودداری می‌کردند؛ در این هنگام این آیه نازل شد.<ref>. سنن ابی داود، ج1، ص389- 390؛ مجمع البیان، ج2، ص45.</ref> در روایات، بر تهیه هزینه و توشه حج تأکید شده<ref>وسائل الشیعه، ج11، ص35؛ بحار الانوار، ج96، ص9 و ۱۱۹؛ جامع احادیث الشیعه، ج10، ص209.</ref> و کنار گذاشتن بخشی از سود کار در هر روز برای سفر حج سفارش شده تا حج گزار در این سفر به سختی نیفتد.<ref>. الکافی، ج4، ص280؛ وسائل الشیعه، ج11، ص143.</ref>

در سفر [[حج]]، گشاده‌دستی در هزینه کردن و سخت نگرفتن بر خود سفارش شده است. در روایتی، از مبغوض بودن اسراف نزد خدا، جز در سفر حج و [[عمره]] یاد شده است.<ref>. من لایحضره الفقیه، ج2، ص279؛ وسائل الشیعه، ج11، ص150؛ مستدرک الوسائل، ج8، ص43.</ref> در حدیثی، از چانه‌زنی در چند چیز، از جمله پول [[قربانی]] و کرایه سفر به [[مکه]] نهی شده است.<ref>. من لایحضره الفقیه، ج2، ص282؛ بحار الانوار، ج46، ص71.</ref>{{یادداشت|البته در احادیث دیگری، چانه زنی در مبلغ قربانی جایز شمرده است.}}<ref>. الکافی، ج4، ص496؛ تهذیب الاحکام، ج5، ص209.</ref> گفته شده که [[امام سجاد(ع)]] در سفر حج از بهترین انواع توشه و خوراک استفاده می‌کرد.<ref>. شرح اصول کافی، ج12، ص426.</ref>

در برابر، در روایتی کاستن از هزینه سفر حج و زیاده‌روی نکردن در آن سفارش شده، که آن را بر مواردی حمل کرده‌اند که حج‌گزار دچار تنگدستی باشد یا بیش ار حد گشاده‌دستی کند.<ref>. مرآة العقول، ج17، ص170.</ref> روایات دیگری نیز، از سیره [[اهل بیت|اهل بیت(ع)]] در مورد چانه زدن نسبت به هزینه [[قربانی]] سخن گفته‌اند، که این روایات حمل بر موردی شده که فروشندگان جزء مؤمنان نباشند<ref>. الوافی، ج14، ص1130؛ الحدائق الناضره، ج18، ص48.</ref> یا اختصاص به موردی دارد که فروشنده قصد فروش قربانی با قیمت نامتعارف دارد و خریدار زیان می‌بیند.<ref>. النجعه فی شرح اللمعه، ج7، ص122.</ref>

یکی از آداب [[حج]]، خواندن دعا و نماز هنگام بیرون رفتن از خانه برای سفر حج است.<ref>. مدارک الاحکام، ج7، ص241؛ الحدائق الناضره، ج14، ص47؛ نک: جواهر الکلام، ج18، ص137- 147.</ref> برای نمونه، برخی روایات، به خواندن دعای فرج{{یادداشت|لا اِلهَ اِلاَّ الله الحَلِیمُ الکرِیمُ لا إِلهَ إِلاَّ الله العَلِی العَظِیمُ سُبْحانَ الله رَبِّ السَّمواتِ السَّبْعِ، وَرَبِّ الاَرَضِینَ السَّبْعِ وَما فِیهِنَّ وَما بَینَهُنَّ، وَرَبِّ العَرْشِ العَظِیمِ.

نیست خدائی سزاوار پرستش مگر خدای یکتای بی‌همتایی که صاحب حلم و کرم است. نیست خدائی سزاوار پرستش، مگر خدای یکتای بی‌همتایی که بلندمرتبه و بزرگ است. پاک و منزّه است خداوندی که پروردگار هفت آسمان، و پروردگار هفت زمین است. پروردگار هر چیزی است که در آسمان‌ها و زمین‌ها و ما بین آنهاست، و پروردگار عرش بزرگ است. حمد و ثنا مخصوص خداوندی است که پرورش دهنده تمام موجودات است.}}<ref>[https://www.makarem.ir/main.aspx?typeinfo=21&lid=0&catid=44522&mid=253340 ترجمه دعای کلمات فرج در قنوت]، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی.</ref> هنگام خروج از خانه سفارش کرده‌اند.<ref>. تهذیب الاحکام، ج5، ص50؛ وسائل الشیعه، ج11، ص383.</ref> بنا بر روایتی از [[امام رضا(ع)]]، سزاوار است حج‌گزاری که قصد سفر حج دارد، خانوده‌اش را گرد آورد و دو رکعت نماز گزارده و پس از ستایش خداوند و فرستادن صلوات بر [[حضرت محمد(ص)]] و [[اهل بیت|اهل بیت(ع)]] دعای مخصوصی را بخواند.{{یادداشت|بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ عَلَی مِلَّةِ رَسُولِ اللَّهِ(ص).}} همچنین در این روایت توصیه شده که او هنگام سوار شدن بر مرکب دعای خاصی را بخواند{{یادداشت|الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدَانَا إِلَی الْإِسْلَامِ وَ مَنَّ عَلَیْنَا بِالْإِیمَانِ وَ عَلَّمَنَا الْقُرْآنَ وَ مَنَّ عَلَیْنَا بِمُحَمَّدٍ(ص) سُبْحانَ الَّذِی سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما کُنَّا لَهُ مُقْرِنِینَ وَ إِنَّا إِلی رَبِّنا لَمُنْقَلِبُونَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ.}} و نیز استغفار، تسبیح، [[تهلیل]]، [[تکبیر]] و صلوات را زیاد بر زبان جاری کند.<ref>. مستدرک الوسائل، ج9، ص160؛ بحار الانوار، ج96، ص120.</ref> افزون بر این، نمازها و دعاهای دیگری هنگام آغاز به سفر در روایات سفارش شده است.{{یادداشت|مانند این دعا: اللَّهُمَّ کُنْ لِی جَاراً مِنْ کُلِّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ وَ مِنْ کُلِّ شَیْطَانٍ مَرِیدٍ.}}<ref>. الکافی، ج4، ص285؛ من لایحضره الفقیه، ج2، ص271.</ref> در طول سفر حج نیز، یاد خدا و ذکرهایی خاص توصیه شده است. برای نمونه، در روایتی از [[امام صادق(ع)]]، حج‌گزاران به ذکر بسیار خداوند و کم سخن گفتن سفارش شده‌اند.<ref>. الکافی، ج4، ص338؛ تهذیب الاحکام، ج5، ص296.</ref> افزون بر این، در قرآن، حج‌گزاران به گفتن ذکر خدا در [[مشعر|مشعر الحرام]]{{یادداشت|{{قلم رنگ|سبز|&#64831;إِذَآ أَفَضۡتُم مِّنۡ عَرَفٰتٖ فَٱذۡکُرُواْ ٱللَّهَ عِندَ ٱلۡمَشۡعَرِ ٱلۡحَرَامِ&#64830;}}

هزینه و توشه [[حج]] باید از مال حلال و پاک باشد.<ref>. العروة الوثقی، ج4، ص339.</ref> بر پایه روایتی از [[امام باقر(ع)]]، خداوند حج و [[عمره|عمره‌ای]] را که از مال حرام باشد نمی‌پذیرد؛<ref>. الامالی، ص527؛ بحار الانوار، ج93، ص164.</ref> حتی اگر پرچمی حرام در اموال حج‌گزار باشد.<ref>. وسائل الشیعه، ج11، ص146؛ بحار الانوار، ج96، ص120.</ref> بر پایه روایتی دیگر، چنانچه فرد با مال حرام حج به جا آورد و [[تلبیه|لبیک]] گوید، با تعبیر «لا لبیک» و «لا سعدیک» پاسخ داده می‌شود؛ ولی اگر با مال حلال حج به جا آورد، با جملات «لبیک» و «سعدیک» پاسخ داده می‌شود.<ref>. الکافی، ج5، ص124؛ تهذیب الاحکام، ج6، ص368.</ref>

یکی از آداب [[حج]]، پرداخت حقوق دیگران پیش از ادای حج است.<ref>. الفقه علی مذاهب الاربعه، ص888؛ جامع السعادات، ج3، ص309.</ref><ref>. مصباح الشریعه، ص47؛ مستدرک الوسائل، ج10، ص172.</ref> حقوق مردم، گستره وسیعی دارد که شامل حقوق مادی و حقوق معنوی می‌شود. حقوق مادی مانند دیون، زکات و خمس، و حقوق معنوی، مانند برطرف کردن حاجت مؤمنان؛ چنان‌که [[امام کاظم(ع)]]، حج یکی از اصحاب خود را از آن رو که حاجت برادر مؤمن خود را برآورده نکرده بود، غیر مقبول دانست.<ref>. بحار الانوار، ج48، ص85.</ref>

بدون در نظر گرفتن وجوب یا عدم وجوب فوری بودن [[حج]]، یکی از آداب حج، شتاب کردن در حج‌گزاری است،<ref>. حج و عمره در قرآن و حدیث، ص260.</ref> که در روایات به آن اشاره شده است.<ref>مسند الامام احمد بن حنبل، ج1، ص314.</ref> در روایتی دیگر، حکمت این کار احتمال وقوع حوادثی مانند بیماری حج‌گزار، یافت نشدن مرکب یا پدید آمدن نیازهای جدید ذکر شده، که ممکن است مانع حج گزاردن شود.<ref>. مستدرک الوسائل، ج8، ص17؛ سنن ابن ماجه، ج2، ص962.</ref>

از آداب و مستحبات ویژه مردان در [[حج]]، بلند نگه داشتن موها پیش از حج است.<ref>. کشف اللثام، ج5، ص244؛ جواهر الکلام، ج18، ص174.</ref> در روایات، از زدودن موها، از یک ماه پیش از حج<ref>. من لایحضره الفقیه، ج2، ص301؛ وسائل الشیعه، ج12، ص316.</ref> یا از ده روز پس از [[شوال]]<ref>. وسائل الشیعه، ج12، ص317؛ بحار الانوار، ج96، ص133.</ref> یا از آغاز [[ذی حجه]]<ref>. الکافی، ج4، ص318؛ تهذیب الاحکام، ج5، ص47.</ref> نهی شده است. در برخی روایات، افزون بر موهای سر، کوتاه کردن موی ریش نیز منع شده است.<ref>. الکافی، ج4، ص317؛ تهذیب الاحکام، ج5، ص47.</ref> بر پایه این روایات، برخی از فقیهان، کوتاه کردن موهای سر را از آغاز ماه شوال تا پیش از حج مکروه شمرده‌اند.<ref>. وسائل الشیعه، ج12، ص319</ref>

به نظر برخی فقیهان و مفسران، مراد از «دوری از فسق» در آیه {{قلم رنگ|سبز|&#64831;فَمَن فَرَضَ فِیهِنَّ ٱلۡحَجَّ فَلَا رَفَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جِدَالَ فِی ٱلۡحَجّ&#64830;}}{{یادداشت|حج در ماه‌های معلومی است… به نفع خود توشه برگیرید، که بهترین توشه پرهیزکاری است.}}<ref name=":7" /> پرهیز از هرگونه گناه از جمله دروغ، فحش، تفاخر و لقب بد دادن است.<ref>. مسالک الافهام الی آیات الاحکام، ج2، ص193؛ مرآة العقول، ج17، ص270؛ تفسیر الکبیر، ج5، ص180.</ref> [[امام صادق(ع)]] با استناد به آیه پیش‌گفته، کامل شدن حج را نگهداری زبان از همه گناهان و صادر نشدن گفتاری جز خیر از حج‌گزار دانسته است.<ref>. الکافی، ج4، ص338؛ تهذیب الاحکام، ج5، ص296.</ref> بر پایه روایاتی دیگر، خداوند از حج‌گزارانی که از گناهان پرهیز نمی‌کنند، روی می‌گرداند.<ref>. الکافی، ج4، ص286؛ وسائل الشیعه، ج12، ص11.</ref>

به باور مشهور فقیهان، مستحب است حج‌گزار در آغاز، [[مکه]] و سپس [[مدینه]] را [[زیارت]] کند.<ref>. من لایحضره الفقیه، ج2، ص558؛ جامع احادیث الشیعه، ج10، ص491.</ref> برخی روایات، با بیان‌های گوناگون این باور را تأیید می‌کند، بیان‌هایی مانند «برتر بودن ختم زیارت به مدینه»،<ref>. الکافی، ج4، ص549؛ من لایحضره الفقیه، ج2، ص484.</ref> «برتر بودن اتمام حج با [[زیارت حضرت محمد(ص)]]»،<ref>الخصال، ص616؛ بحار الانوار، ج10، ص16.</ref> «برتر بودن ختم به زیارت [[اهل بیت|اهل بیت(ع)]]»<ref>. علل الشرائع، ج2، ص459؛ وسائل الشیعه، ج14، ص324.</ref> و «رفتن به نزد [[امامان(ع)]] و آگاه کردن آنان از ولایت خود، پس از اتمام حج».<ref>. الکافی، ج1، ص293؛ علل الشرائع، ج2، ص406.</ref>

در برابر، در روایتی از [[امام صادق(ع)]]، آغاز سفر حج از مدینه برتر دانسته شده<ref>. من لایحضره الفقیه، ج2، ص559؛ تهذیب الاحکام، ج5، ص439.</ref> و حدیثی دیگر، از مختار بودن حج‌گزار میان شروع از مکه یا مدینه سخن گفته است؛<ref>. تهذیب الاحکام، ج5، ص440؛ وسائل الشیعه، ج14، ص320.</ref> از این رو، برخی از فقیهان [[شیعه]]، آغاز کردن سفر را از مدینه برتر دانسته‌اند.<ref>. وسائل الشیعه، ج14، ص319؛ نک: جواهر الکلام، ج20، ص81.</ref> برخی، سبب برتر بودن مدینه را آن دانسته‌اند که مدینه، محل [[احرام]] حضرت محمد(ص) برای حج بوده است<ref>. سبل الهدی، ج3، ص322؛ شفاء السقام، ص146.</ref> یا آنکه اهل بیت(ع) درهای معرفت خدا و شناخت احکام الهی‌اند و برای ورود به خانه باید از در وارد شد.<ref>. مستند الشیعه، ج13، ص330.</ref> ناقدان این باور، گفته‌اند که ظاهراً مخاطب این روایات، حج‌گزارانی بوده‌اند که از مناطقی مانند [[عراق]] عازم سفر حج می‌شدند؛ زیرا عبور از مدینه بدون [[زیارت حضرت محمد(ص)]] و اهل بیت(ع) بی‌احترامی تلقّی می‌شود.<ref>. من لایحضره الفقیه، ج2، ص558؛ الحدائق الناضره، ج17، ص403.</ref>

یکی از آداب سفر [[حج]]، داشتن اخلاق نیک هنگام سفر است.<ref>. بحار الانوار، ج10، ص475؛ کشف الغطاء، ج4، ص443- 445.</ref> [[امام صادق(ع)]]، حج‌گزاران را به خوی نیک با همراهان سفر حج<ref>. مصباح الشریعه، ص48؛ مستدرک الوسائل، ج10، ص173.</ref> و [[امام رضا(ع)]]، آنان را به فرو بردن خشم، کم سخن گفتن و پرهیز از مجادله سفارش کرده‌اند.<ref>. مستدرک الوسائل، ج9، ص160؛ بحار الانوار، ج96، ص120.</ref>

گفته شده که [[حضرت محمد(ص)]]، در یکی از سفرهای حج، افراد بداخلاق را از همراه شدن با کاروان نهی کرد.<ref>. مکارم الاخلاق، ص251؛ بحار الانوار، ج73، ص273.</ref> احادیث پُرشمار دیگری نیز، در این باره روایت شده است.<ref>. من لایحضره الفقیه، ج2، ص296- 298؛ وسائل الشیعه، ج12، ص9- 13.</ref>

یکی از سفارش‌های [[امامان(ع)]] در سفر [[حج]]، پرهیز از راحت طلبی و تحمل کردن سختی‌هاست.<ref>. مصباح الشریعه، ص163؛ مستدرک الوسائل، ج10، ص172.</ref> [[امام علی(ع)]]، یکی از حکمت‌های قرار گرفتن [[کعبه]] در زمینی سخت را، تحمل سختی بیشتر و شایستگی پاداش بالاتر دانسته است.<ref>. نهج البلاغه، خطبه 192؛ الکافی، ج4، ص199.</ref> بر این پایه، برخی از فقیهان، [[حج پیاده|حج با پای پیاده]] را برتر از حج به گونه سواره<ref>. ایضاح الفوائد، ج4، ص66؛ المجموع، ج7، ص91.</ref> و حج با پای برهنه را برتر از حج با پوشیدن کفش<ref>. وسائل الشیعه، ج11، ص78.</ref> دانسته‌اند. حج پیاده، در سیره [[امام حسن(ع)]]، [[امام سجاد(ع)]] و [[امام کاظم(ع)]] گزارش شده است.<ref>. تهذیب الاحکام، ج5، ص11؛ وسائل الشیعه، ج11، ص80.</ref>

مستحب است که حج‌گزار پس از انجام دادن اعمال حج، زودتر به دیار خود بازگردد.<ref>. جامع احادیث الشیعه، ج12، ص224؛ تذکرة الفقهاء، ج8، ص447.</ref> در روایتی، [[حضرت محمد(ص)]]، پاداش شتاب در بازگشت را بالاتر از ماندن شمرده است.<ref>. المستدرک، ج1، ص259.</ref> در حدیثی دیگر، وی به حج‌گزاران سفارش نموده که پس از اعمال حج بیش از سه روز در [[مکه]] نمانند.<ref>. مسند الامام احمد بن حنبل، ج5، ص52؛ صحیح مسلم، ج4، ص104.</ref> [[امام صادق(ع)]] این عمل را، سبب افزایش اشتیاق حج‌گزار برای بازگشت به مکه دانسته است.<ref>. الکافی، ج4، ص230؛ وسائل الشیعه، ج13، ص234.</ref> دیگر روایات، ماندن زیاد در مکه را سبب قساوت قلب حج‌گزار،<ref>. علل الشرائع، ج3، ص446؛ وسائل الشیعه، ج13، ص234.</ref> خستگی او، کاهش احترام به مکه، ارتکاب گناه و افزایش عقوبت وی به سبب آن دانسته‌اند.<ref>. جواهر الکلام، ج20، ص71؛ المجموع، ج8، ص278.</ref> بر این پایه، به باور مشهور فقیهان [[شیعه]] و برخی فقیهان [[اهل سنت]]، ماندن حج‌گزار در مکه پس از اعمال حج مکروه است.<ref>. شرائع الاسلام، ج1، 210؛ تذکرة الفقهاء، ج8، ص447؛ الحدائق الناضره، ج17، ص346.</ref>

در مقابل، در روایاتی دیگر، مؤمنان به [[اقامت در مکه|مجاورت در مکه]] ترغیب شده‌اند.<ref>. وسائل الشیعه، ج13، ص231؛ جامع احادیث الشیعه، ج10، ص84- 88.</ref> برخی از فقیهان با استناد به این روایات و دلایل دیگر مجاورت در مکه را مستحب شمرده‌اند.<ref>. الرسائل العشر، ص226؛ المجموع، ج8، ص278.</ref>

یکی از آداب و مستحبات [[حج]]، به استناد روایات<ref>. الکافی، ج4، ص530</ref> [[زیارت وداع|وداع]] با [[کعبه]] پس از اعمال [[حج]] و [[عمره]] و هنگام خروج از [[مکه]] است.<ref>. تذکرة الفقهاء، ج8، ص377؛ المجموع، ج8، ص256.</ref> در روایات، روش وداع و آداب آن برای حج‌گزاران بیان شده است.<ref>. الکافی، ج4، ص530؛ تهذیب الاحکام، ج5، ص280.</ref> برخی از فقیهان [[اهل سنت]]، وداع کعبه و طواف وداع را برای حج‌گزاران واجب دانسته‌اند.<ref>. المغنی، ج2، ص485؛ المبسوط، سرخسی، ج4، ص35.</ref>

یکی از آداب [[حج]]، شریک کردن دیگران در حج استحبابی یا برخی اعمال آن مانند طواف است.<ref>. الحدائق الناضره، ج14، ص275؛ موسوعه الامام الخویی، ج30، ص383.</ref> بر پایه روایات، شریک کردن دیگران در حج یا در طواف مستحبی، افزون بر پاداش حج کامل برای دیگران،{{یادداشت|از جمله خویشان یا پدر و مادر.}} دارای پاداش اضافه برای حج‌گزار به جهت صله رحم او با خویشاوندانش است؛<ref>. الکافی، ج4، ص315؛ من لایحضره الفقیه، ج2، ص460.</ref> حتی اگر این افراد هزار نفر یا بیشتر باشند<ref>. الکافی، ج4، ص317.</ref> یا حتی اگر در صورت فراموشی، در پایان حج، دیگران را در حج خود شریک کند.<ref>. من لایحضره الفقیه، ج2، ص462؛ وسائل الشیعه، ج11، ص204.</ref> افزون بر این، در روایاتی دیگر، از بجا آوردن طواف از طرف دیگران، چه زنده و چه مرده و نیز از جانب [[امامان(ع)]] و [[حضرت فاطمه(س)]] یاد شده و این عمل دارای پاداش زیاد دانسته شده است.<ref>. الکافی، ج4، ص315؛ وسائل الشیعه، ج11، ص197.</ref>

یکی از آداب [[حج]]، خریدن هدیه در این سفر برای دیگران، از جمله خویشاوندان است.<ref>. العروة الوثقی، ج2، ص215- 216؛ بحوث فقهیه، ص33.</ref> در روایاتی از [[امام صادق(ع)]]، هدیه حج از هزینه حج دانسته شده است.<ref>. الکافی، ج4، ص280؛ وسائل الشیعه، ج11، ص148.</ref> تفسیرِ برخی، از این روایات، استحباب خرید هدیه برای دیگران در این سفر است و این که پاداش هزینه کردن برای خرید هدیه، مانند صرف هزینه برای حج است.<ref>. وسائل الشیعه، ج11، ص149.</ref> برخی، با استناد به احادیث<ref>. من لایحضره الفقیه، ج2، ص208؛ تهذیب الاحکام، ج5، ص472.</ref> هدیه دادن آب [[زمزم]] از سوی حج‌گزار را به دیگران، مستحب شمرده‌اند.<ref>. وسائل الشیعه، ج13، ص245.</ref>

یکی از آداب [[حج]]، آن است که حج‌گزار پس از تمام کردن حج، عزم بازگشت داشته و از خداوند، انجام دوباره حج را بخواهد. نداشتن چنین نیتی مکروه است.<ref>. تحریر الاحکام، ج2، ص114.</ref> در روایتی از [[حضرت محمد(ص)]] و [[امام صادق(ع)]]، عزم بر بازگشت به حج، سبب افزایش عمر حج گزار دانسته شده<ref>. الکافی، ج4، ص281؛ من لایحضره الفقیه، ج2، ص220.</ref> و در احادیثی دیگر، نداشتن این نیت، سبب نزدیک شدن اجل و عذاب شمرده شده است.<ref>. من لایحضره الفقیه، ج2، ص220.</ref>

بر پایه روایات،<ref>. الکافی، ج4، ص533؛ وسائل الشیعه، ج14، ص292.</ref> مستحب است که حج‌گزار به نیت کفاره گناهانی که در هنگام [[احرام]] از او سر زده، مقداری خرما در هنگام ترک [[مکه]] صدقه دهد.<ref>. تذکرة الفقهاء، ج8، ص382؛ الحدائق الناضره، ج17، ص343.</ref> در روایتی دیگر، به انجام این عمل در هنگام ورود و خروج از مکه و [[مدینه]] سفارش شده است.<ref>. وسائل الشیعه، ج13، ص150؛ بحار الانوار، ج96، ص318.</ref>

بر پایه روایات، مستحب است<ref>. الکافی، ج2، ص174 و ج4، ص264؛ من لایحضره الفقیه، ج2، ص228.</ref> پس از بازگشتِ حج‌گزار به وطن، دیگران به [[استقبال حاجی|استقبال]] او رفته و ضمن دست دادن با او، وی را گرامی بدارند.<ref>. الحدائق الناضره، ج17، ص386- 387؛ الوافی، ج14، 1299.</ref>

در حدیثی از [[امام صادق(ع)]]، معانقه{{یادداشت|معانقه یعنی در آغوش کشیدن، به گونه‌ای که گردن به گردن نزدیک شود.}}<ref>جمهرة اللغة، ج‏2، ص942؛ المحکم و المحیط الأعظم، ج‏1، ص221.</ref> با حج‌گزار در حالی که غبار حج از بین نرفته، همانند [[استلام]] [[حجر الاسود]] دانسته شده است.<ref>. من لایحضره الفقیه، ج2، ص300؛ وسائل الشیعه، ج11، ص445.</ref> در روایتی از [[امام علی(ع)]]، افزون بر سفارش به طلب قبولی اعمال حاجی و آمرزش گناهان او، از بوسیدن میان دو چشم و موضع سجده حج‌گزار نیز یاد شده است.<ref>. الخصال، ص635.</ref>