آداب حج
آداب حج، مجموعه سفارش‌هایی است برای حج‌گزار که در متون اسلامی آمده است؛ برخی از آنها، مربوط به قبولی حج بوده و بیشتر آنها جزء مستحبات حج است.
حج، باید تنها برای خوشنودی خدا انجام شده و توکلِ حج‌گذار در همه امور حج، فقط به خدا باشد. خوب است حج‌گذار برای فراهم آوردن توشه سفر تلاش کرده، در هزینه کردن گشاده‌دست بوده و تنها از مال حلال استفاده کند. خوب است او پیش از حج، حقوق دیگران را ادا کرده و تا مانعی پیش نیامده، در رفتن به حج شتاب کند. اگر حج‌گزار مَرد است، مستحب است موهایش را پیش از حج بلند نگاه دارد. خوب است دعاها و نمازهایی را که در روایات، در آغاز سفر و حین مناسک حج و پس از اتمام حج به آنها سفارش شده بخواند.
حجِّ کامل، حجی است که در آن هیچ گناهی از حج‌گزار سر نزند. مستحب است حج‌گزار ابتدا مکه را زیارت کند و سپس به مدینه برود. خوب است او با همسفران اخلاق نیک داشته، کم سخن بگوید و خشم خود را فرو برد و در برابر سختی‌ها شکیبا باشد؛ چنان‌که حج با پای پیاده، برتر از حج به گونه سواره و حج با پای برهنه برتر از حج با پوشیدن کفش است.
مستحب است حج‌گزار پس از انجام دادن اعمال حج، در بازگشت به دیار خود شتاب کند.
چیستی[ویرایش | ویرایش مبدأ]
آداب حج، مجموعه سفارش‌هایی برای حج‌گزار است که در متون اسلامی آمده و در سه بازه زمانیِ پیش از ادای حج، در حین مناسک حج و پس از انجام مناسک مطرح شده است. برخی از این آداب، مربوط به قبولی حج بوده و بیشتر آنها جزء مستحبات حج است.[۱]
اخلاص[ویرایش | ویرایش مبدأ]
بر پایه آیه ﴿وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ﴾[یادداشت ۱][۲] یکی از آداب حج، این است که تنها برای رضای خدا انجام شود. امام صادق(ع) بر اخلاص نیت و پاک کردن دل از هر چیز غیر الهی در هنگام نیت حج تأکید کرده است.[۳] او حج را به دو گونه «حج برای خدا» و «حج برای مردم» تقسیم کرده و پاداش حج برای رضای خدا را بر عهده خداوند و پاداش حجی که برای انسان‌ها انجام گیرد را بر عهده مردم دانسته است.[۴]
توکل[ویرایش | ویرایش مبدأ]
بر پایه روایات، یکی از آداب حج، توکلِ حج‌گزار به خدا در همه امور است و اینکه حج‌گزار از اعتماد به توشه سفر و مرکب و همراهان و توانایی و مال خود دوری کند.[۵]
فراهم کردن توشه[ویرایش | ویرایش مبدأ]
به نظر برخی مفسران، مراد از «الزاد» در آیه ﴿الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ… تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیرَ الزَّادِ التَّقْوی﴾[یادداشت ۲][۶] زاد و توشه مادی سفر حج است.[۷] در شأن نزول این آیه گفته شده برخی از حج‌گزاران رهسپار سفر حج شده و با این باور که ما به خدا توکل می‌کنیم از برداشتن توشه سفر خودداری می‌کردند؛ در این هنگام این آیه نازل شد.[۸] در روایات، بر تهیه هزینه و توشه حج تأکید شده[۹] و کنار گذاشتن بخشی از سود کار در هر روز برای سفر حج سفارش شده تا حج گزار در این سفر به سختی نیفتد.[۱۰]
گشاده‌دستی[ویرایش | ویرایش مبدأ]
در سفر حج، گشاده‌دستی در هزینه کردن و سخت نگرفتن بر خود سفارش شده است. در روایتی، از مبغوض بودن اسراف نزد خدا، جز در سفر حج و عمره یاد شده است.[۱۱] در حدیثی، از چانه‌زنی در چند چیز، از جمله پول قربانی و کرایه سفر به مکه نهی شده است.[۱۲][یادداشت ۳][۱۳] گفته شده که امام سجاد(ع) در سفر حج از بهترین انواع توشه و خوراک استفاده می‌کرد.[۱۴]
در برابر، در روایتی کاستن از هزینه سفر حج و زیاده‌روی نکردن در آن سفارش شده، که آن را بر مواردی حمل کرده‌اند که حج‌گزار دچار تنگدستی باشد یا بیش ار حد گشاده‌دستی کند.[۱۵] روایات دیگری نیز، از سیره اهل بیت(ع) در مورد چانه زدن نسبت به هزینه قربانی سخن گفته‌اند، که این روایات حمل بر موردی شده که فروشندگان جزء مؤمنان نباشند[۱۶] یا اختصاص به موردی دارد که فروشنده قصد فروش قربانی با قیمت نامتعارف دارد و خریدار زیان می‌بیند.[۱۷]
دعا و یاد خدا[ویرایش | ویرایش مبدأ]
یکی از آداب حج، خواندن دعا و نماز هنگام بیرون رفتن از خانه برای سفر حج است.[۱۸] برای نمونه، برخی روایات، به خواندن دعای فرج[یادداشت ۴][۱۹] هنگام خروج از خانه سفارش کرده‌اند.[۲۰] بنا بر روایتی از امام رضا(ع)، سزاوار است حج‌گزاری که قصد سفر حج دارد، خانوده‌اش را گرد آورد و دو رکعت نماز گزارده و پس از ستایش خداوند و فرستادن صلوات بر حضرت محمد(ص) و اهل بیت(ع) دعای مخصوصی را بخواند.[یادداشت ۵] همچنین در این روایت توصیه شده که او هنگام سوار شدن بر مرکب دعای خاصی را بخواند[یادداشت ۶] و نیز استغفار، تسبیح، تهلیل، تکبیر و صلوات را زیاد بر زبان جاری کند.[۲۱] افزون بر این، نمازها و دعاهای دیگری هنگام آغاز به سفر در روایات سفارش شده است.[یادداشت ۷][۲۲] در طول سفر حج نیز، یاد خدا و ذکرهایی خاص توصیه شده است. برای نمونه، در روایتی از امام صادق(ع)، حج‌گزاران به ذکر بسیار خداوند و کم سخن گفتن سفارش شده‌اند.[۲۳] افزون بر این، در قرآن، حج‌گزاران به گفتن ذکر خدا در مشعر الحرام[یادداشت ۸][۲۴] و به گفتن ذکر، در روزهایی خاص سفارش شده‌اند.[یادداشت ۹][۲۵]
استفاده از مال حلال[ویرایش | ویرایش مبدأ]
هزینه و توشه حج باید از مال حلال و پاک باشد.[۲۶] بر پایه روایتی از امام باقر(ع)، خداوند حج و عمره‌ای را که از مال حرام باشد نمی‌پذیرد؛[۲۷] حتی اگر پرچمی حرام در اموال حج‌گزار باشد.[۲۸] بر پایه روایتی دیگر، چنانچه فرد با مال حرام حج به جا آورد و لبیک گوید، با تعبیر «لا لبیک» و «لا سعدیک» پاسخ داده می‌شود؛ ولی اگر با مال حلال حج به جا آورد، با جملات «لبیک» و «سعدیک» پاسخ داده می‌شود.[۲۹]
پرداخت حقوق دیگران[ویرایش | ویرایش مبدأ]
یکی از آداب حج، پرداخت حقوق دیگران پیش از ادای حج است.[۳۰][۳۱] حقوق مردم، گستره وسیعی دارد که شامل حقوق مادی و حقوق معنوی می‌شود. حقوق مادی مانند دیون، زکات و خمس، و حقوق معنوی، مانند برطرف کردن حاجت مؤمنان؛ چنان‌که امام کاظم(ع)، حج یکی از اصحاب خود را از آن رو که حاجت برادر مؤمن خود را برآورده نکرده بود، غیر مقبول دانست.[۳۲]
شتاب دررفتن به حج[ویرایش | ویرایش مبدأ]
بدون در نظر گرفتن وجوب یا عدم وجوب فوری بودن حج، یکی از آداب حج، شتاب کردن در حج‌گزاری است،[۳۳] که در روایات به آن اشاره شده است.[۳۴] در روایتی دیگر، حکمت این کار احتمال وقوع حوادثی مانند بیماری حج‌گزار، یافت نشدن مرکب یا پدید آمدن نیازهای جدید ذکر شده، که ممکن است مانع حج گزاردن شود.[۳۵]
بلند نگاه داشتن مو[ویرایش | ویرایش مبدأ]
از آداب و مستحبات ویژه مردان در حج، بلند نگه داشتن موها پیش از حج است.[۳۶] در روایات، از زدودن موها، از یک ماه پیش از حج[۳۷] یا از ده روز پس از شوال[۳۸] یا از آغاز ذی حجه[۳۹] نهی شده است. در برخی روایات، افزون بر موهای سر، کوتاه کردن موی ریش نیز منع شده است.[۴۰] بر پایه این روایات، برخی از فقیهان، کوتاه کردن موهای سر را از آغاز ماه شوال تا پیش از حج مکروه شمرده‌اند.[۴۱]
پرهیز از گناه[ویرایش | ویرایش مبدأ]
به نظر برخی فقیهان و مفسران، مراد از «دوری از فسق» در آیه ﴿فَمَن فَرَضَ فِیهِنَّ ٱلۡحَجَّ فَلَا رَفَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جِدَالَ فِی ٱلۡحَجّ﴾[یادداشت ۱۰][۶] پرهیز از هرگونه گناه از جمله دروغ، فحش، تفاخر و لقب بد دادن است.[۴۲] امام صادق(ع) با استناد به آیه پیش‌گفته، کامل شدن حج را نگهداری زبان از همه گناهان و صادر نشدن گفتاری جز خیر از حج‌گزار دانسته است.[۴۳] بر پایه روایاتی دیگر، خداوند از حج‌گزارانی که از گناهان پرهیز نمی‌کنند، روی می‌گرداند.[۴۴]
آغاز کردن از مکه و پایان بردن به مدینه[ویرایش | ویرایش مبدأ]
به باور مشهور فقیهان، مستحب است حج‌گزار در آغاز، مکه و سپس مدینه را زیارت کند.[۴۵] برخی روایات، با بیان‌های گوناگون این باور را تأیید می‌کند، بیان‌هایی مانند «برتر بودن ختم زیارت به مدینه»،[۴۶] «برتر بودن اتمام حج با زیارت حضرت محمد(ص)»،[۴۷] «برتر بودن ختم به زیارت اهل بیت(ع)»[۴۸] و «رفتن به نزد امامان(ع) و آگاه کردن آنان از ولایت خود، پس از اتمام حج».[۴۹]
در برابر، در روایتی از امام صادق(ع)، آغاز سفر حج از مدینه برتر دانسته شده[۵۰] و حدیثی دیگر، از مختار بودن حج‌گزار میان شروع از مکه یا مدینه سخن گفته است؛[۵۱] از این رو، برخی از فقیهان شیعه، آغاز کردن سفر را از مدینه برتر دانسته‌اند.[۵۲] برخی، سبب برتر بودن مدینه را آن دانسته‌اند که مدینه، محل احرام حضرت محمد(ص) برای حج بوده است[۵۳] یا آنکه اهل بیت(ع) درهای معرفت خدا و شناخت احکام الهی‌اند و برای ورود به خانه باید از در وارد شد.[۵۴] ناقدان این باور، گفته‌اند که ظاهراً مخاطب این روایات، حج‌گزارانی بوده‌اند که از مناطقی مانند عراق عازم سفر حج می‌شدند؛ زیرا عبور از مدینه بدون زیارت حضرت محمد(ص) و اهل بیت(ع) بی‌احترامی تلقّی می‌شود.[۵۵]
اخلاق نیک در سفر حج[ویرایش | ویرایش مبدأ]
یکی از آداب سفر حج، داشتن اخلاق نیک هنگام سفر است.[۵۶] امام صادق(ع)، حج‌گزاران را به خوی نیک با همراهان سفر حج[۵۷] و امام رضا(ع)، آنان را به فرو بردن خشم، کم سخن گفتن و پرهیز از مجادله سفارش کرده‌اند.[۵۸]
گفته شده که حضرت محمد(ص)، در یکی از سفرهای حج، افراد بداخلاق را از همراه شدن با کاروان نهی کرد.[۵۹] احادیث پُرشمار دیگری نیز، در این باره روایت شده است.[۶۰]
حج پیاده و تحمل سختی‌ها[ویرایش | ویرایش مبدأ]
یکی از سفارش‌های امامان(ع) در سفر حج، پرهیز از راحت طلبی و تحمل کردن سختی‌هاست.[۶۱] امام علی(ع)، یکی از حکمت‌های قرار گرفتن کعبه در زمینی سخت را، تحمل سختی بیشتر و شایستگی پاداش بالاتر دانسته است.[۶۲] بر این پایه، برخی از فقیهان، حج با پای پیاده را برتر از حج به گونه سواره[۶۳] و حج با پای برهنه را برتر از حج با پوشیدن کفش[۶۴] دانسته‌اند. حج پیاده، در سیره امام حسن(ع)، امام سجاد(ع) و امام کاظم(ع) گزارش شده است.[۶۵]
شتاب در بازگشت از سفر حج[ویرایش | ویرایش مبدأ]
مستحب است که حج‌گزار پس از انجام دادن اعمال حج، زودتر به دیار خود بازگردد.[۶۶] در روایتی، حضرت محمد(ص)، پاداش شتاب در بازگشت را بالاتر از ماندن شمرده است.[۶۷] در حدیثی دیگر، وی به حج‌گزاران سفارش نموده که پس از اعمال حج بیش از سه روز در مکه نمانند.[۶۸] امام صادق(ع) این عمل را، سبب افزایش اشتیاق حج‌گزار برای بازگشت به مکه دانسته است.[۶۹] دیگر روایات، ماندن زیاد در مکه را سبب قساوت قلب حج‌گزار،[۷۰] خستگی او، کاهش احترام به مکه، ارتکاب گناه و افزایش عقوبت وی به سبب آن دانسته‌اند.[۷۱] بر این پایه، به باور مشهور فقیهان شیعه و برخی فقیهان اهل سنت، ماندن حج‌گزار در مکه پس از اعمال حج مکروه است.[۷۲]
در مقابل، در روایاتی دیگر، مؤمنان به مجاورت در مکه ترغیب شده‌اند.[۷۳] برخی از فقیهان با استناد به این روایات و دلایل دیگر مجاورت در مکه را مستحب شمرده‌اند.[۷۴]
وداع با کعبه[ویرایش | ویرایش مبدأ]
یکی از آداب و مستحبات حج، به استناد روایات[۷۵] وداع با کعبه پس از اعمال حج و عمره و هنگام خروج از مکه است.[۷۶] در روایات، روش وداع و آداب آن برای حج‌گزاران بیان شده است.[۷۷] برخی از فقیهان اهل سنت، وداع کعبه و طواف وداع را برای حج‌گزاران واجب دانسته‌اند.[۷۸]
شریک کردن دیگران در ثواب حج استحبابی[ویرایش | ویرایش مبدأ]
یکی از آداب حج، شریک کردن دیگران در حج استحبابی یا برخی اعمال آن مانند طواف است.[۷۹] بر پایه روایات، شریک کردن دیگران در حج یا در طواف مستحبی، افزون بر پاداش حج کامل برای دیگران،[یادداشت ۱۱] دارای پاداش اضافه برای حج‌گزار به جهت صله رحم او با خویشاوندانش است؛[۸۰] حتی اگر این افراد هزار نفر یا بیشتر باشند[۸۱] یا حتی اگر در صورت فراموشی، در پایان حج، دیگران را در حج خود شریک کند.[۸۲] افزون بر این، در روایاتی دیگر، از بجا آوردن طواف از طرف دیگران، چه زنده و چه مرده و نیز از جانب امامان(ع) و حضرت فاطمه(س) یاد شده و این عمل دارای پاداش زیاد دانسته شده است.[۸۳]
خرید سوغات[ویرایش | ویرایش مبدأ]
یکی از آداب حج، خریدن هدیه در این سفر برای دیگران، از جمله خویشاوندان است.[۸۴] در روایاتی از امام صادق(ع)، هدیه حج از هزینه حج دانسته شده است.[۸۵] تفسیرِ برخی، از این روایات، استحباب خرید هدیه برای دیگران در این سفر است و این که پاداش هزینه کردن برای خرید هدیه، مانند صرف هزینه برای حج است.[۸۶] برخی، با استناد به احادیث[۸۷] هدیه دادن آب زمزم از سوی حج‌گزار را به دیگران، مستحب شمرده‌اند.[۸۸]
عزم انجام دوباره حج[ویرایش | ویرایش مبدأ]
یکی از آداب حج، آن است که حج‌گزار پس از تمام کردن حج، عزم بازگشت داشته و از خداوند، انجام دوباره حج را بخواهد. نداشتن چنین نیتی مکروه است.[۸۹] در روایتی از حضرت محمد(ص) و امام صادق(ع)، عزم بر بازگشت به حج، سبب افزایش عمر حج گزار دانسته شده[۹۰] و در احادیثی دیگر، نداشتن این نیت، سبب نزدیک شدن اجل و عذاب شمرده شده است.[۹۱]
صدقه دادن خرما هنگام ترک مکه[ویرایش | ویرایش مبدأ]
بر پایه روایات،[۹۲] مستحب است که حج‌گزار به نیت کفاره گناهانی که در هنگام احرام از او سر زده، مقداری خرما در هنگام ترک مکه صدقه دهد.[۹۳] در روایتی دیگر، به انجام این عمل در هنگام ورود و خروج از مکه و مدینه سفارش شده است.[۹۴]
استقبال از حج‌گزار[ویرایش | ویرایش مبدأ]
بر پایه روایات، مستحب است[۹۵] پس از بازگشتِ حج‌گزار به وطن، دیگران به استقبال او رفته و ضمن دست دادن با او، وی را گرامی بدارند.[۹۶]
در حدیثی از امام صادق(ع)، معانقه[یادداشت ۱۲][۹۷] با حج‌گزار در حالی که غبار حج از بین نرفته، همانند استلام حجر الاسود دانسته شده است.[۹۸] در روایتی از امام علی(ع)، افزون بر سفارش به طلب قبولی اعمال حاجی و آمرزش گناهان او، از بوسیدن میان دو چشم و موضع سجده حج‌گزار نیز یاد شده است.[۹۹]
پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]
- ↑ دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۳۴۵.
- ↑ سوره بقره(2)، آیه 196؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۳۰.
- ↑ مصباح الشریعه، ص163؛ مستدرک الوسائل، ج10، ص172.
- ↑ بحار الانوار، ج96، ص24.
- ↑ مستدرک الوسائل، ج10، ص172؛ بحار الانوار، ج96، ص24.
- ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ سوره بقره(2)، آیه 197؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۳۱.
- ↑ مجمع البیان، ج2، ص45؛ تفسیر قرطبی، ج2، ص411.
- ↑ سنن ابی داود، ج1، ص389- 390؛ مجمع البیان، ج2، ص45.
- ↑ وسائل الشیعه، ج11، ص35؛ بحار الانوار، ج96، ص9 و ۱۱۹؛ جامع احادیث الشیعه، ج10، ص209.
- ↑ الکافی، ج4، ص280؛ وسائل الشیعه، ج11، ص143.
- ↑ من لایحضره الفقیه، ج2، ص279؛ وسائل الشیعه، ج11، ص150؛ مستدرک الوسائل، ج8، ص43.
- ↑ من لایحضره الفقیه، ج2، ص282؛ بحار الانوار، ج46، ص71.
- ↑ الکافی، ج4، ص496؛ تهذیب الاحکام، ج5، ص209.
- ↑ شرح اصول کافی، ج12، ص426.
- ↑ مرآة العقول، ج17، ص170.
- ↑ الوافی، ج14، ص1130؛ الحدائق الناضره، ج18، ص48.
- ↑ النجعه فی شرح اللمعه، ج7، ص122.
- ↑ مدارک الاحکام، ج7، ص241؛ الحدائق الناضره، ج14، ص47؛ نک: جواهر الکلام، ج18، ص137- 147.
- ↑ ترجمه دعای کلمات فرج در قنوت، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی.
- ↑ تهذیب الاحکام، ج5، ص50؛ وسائل الشیعه، ج11، ص383.
- ↑ مستدرک الوسائل، ج9، ص160؛ بحار الانوار، ج96، ص120.
- ↑ الکافی، ج4، ص285؛ من لایحضره الفقیه، ج2، ص271.
- ↑ الکافی، ج4، ص338؛ تهذیب الاحکام، ج5، ص296.
- ↑ سوره بقره(2)، آیه 198؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۳۱.
- ↑ سوره بقره(۲)، آیه ۲۰۳؛ ترجمه قرآن (الهی قمشه‌ای)، ص۳۲؛ سوره حج(۲۲)، آیه ۲۸؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۳۳۵.
- ↑ العروة الوثقی، ج4، ص339.
- ↑ الامالی، ص527؛ بحار الانوار، ج93، ص164.
- ↑ وسائل الشیعه، ج11، ص146؛ بحار الانوار، ج96، ص120.
- ↑ الکافی، ج5، ص124؛ تهذیب الاحکام، ج6، ص368.
- ↑ الفقه علی مذاهب الاربعه، ص888؛ جامع السعادات، ج3، ص309.
- ↑ مصباح الشریعه، ص47؛ مستدرک الوسائل، ج10، ص172.
- ↑ بحار الانوار، ج48، ص85.
- ↑ حج و عمره در قرآن و حدیث، ص260.
- ↑ مسند الامام احمد بن حنبل، ج1، ص314.
- ↑ مستدرک الوسائل، ج8، ص17؛ سنن ابن ماجه، ج2، ص962.
- ↑ کشف اللثام، ج5، ص244؛ جواهر الکلام، ج18، ص174.
- ↑ من لایحضره الفقیه، ج2، ص301؛ وسائل الشیعه، ج12، ص316.
- ↑ وسائل الشیعه، ج12، ص317؛ بحار الانوار، ج96، ص133.
- ↑ الکافی، ج4، ص318؛ تهذیب الاحکام، ج5، ص47.
- ↑ الکافی، ج4، ص317؛ تهذیب الاحکام، ج5، ص47.
- ↑ وسائل الشیعه، ج12، ص319
- ↑ مسالک الافهام الی آیات الاحکام، ج2، ص193؛ مرآة العقول، ج17، ص270؛ تفسیر الکبیر، ج5، ص180.
- ↑ الکافی، ج4، ص338؛ تهذیب الاحکام، ج5، ص296.
- ↑ الکافی، ج4، ص286؛ وسائل الشیعه، ج12، ص11.
- ↑ من لایحضره الفقیه، ج2، ص558؛ جامع احادیث الشیعه، ج10، ص491.
- ↑ الکافی، ج4، ص549؛ من لایحضره الفقیه، ج2، ص484.
- ↑ الخصال، ص616؛ بحار الانوار، ج10، ص16.
- ↑ علل الشرائع، ج2، ص459؛ وسائل الشیعه، ج14، ص324.
- ↑ الکافی، ج1، ص293؛ علل الشرائع، ج2، ص406.
- ↑ من لایحضره الفقیه، ج2، ص559؛ تهذیب الاحکام، ج5، ص439.
- ↑ تهذیب الاحکام، ج5، ص440؛ وسائل الشیعه، ج14، ص320.
- ↑ وسائل الشیعه، ج14، ص319؛ نک: جواهر الکلام، ج20، ص81.
- ↑ سبل الهدی، ج3، ص322؛ شفاء السقام، ص146.
- ↑ مستند الشیعه، ج13، ص330.
- ↑ من لایحضره الفقیه، ج2، ص558؛ الحدائق الناضره، ج17، ص403.
- ↑ بحار الانوار، ج10، ص475؛ کشف الغطاء، ج4، ص443- 445.
- ↑ مصباح الشریعه، ص48؛ مستدرک الوسائل، ج10، ص173.
- ↑ مستدرک الوسائل، ج9، ص160؛ بحار الانوار، ج96، ص120.
- ↑ مکارم الاخلاق، ص251؛ بحار الانوار، ج73، ص273.
- ↑ من لایحضره الفقیه، ج2، ص296- 298؛ وسائل الشیعه، ج12، ص9- 13.
- ↑ مصباح الشریعه، ص163؛ مستدرک الوسائل، ج10، ص172.
- ↑ نهج البلاغه، خطبه 192؛ الکافی، ج4، ص199.
- ↑ ایضاح الفوائد، ج4، ص66؛ المجموع، ج7، ص91.
- ↑ وسائل الشیعه، ج11، ص78.
- ↑ تهذیب الاحکام، ج5، ص11؛ وسائل الشیعه، ج11، ص80.
- ↑ جامع احادیث الشیعه، ج12، ص224؛ تذکرة الفقهاء، ج8، ص447.
- ↑ المستدرک، ج1، ص259.
- ↑ مسند الامام احمد بن حنبل، ج5، ص52؛ صحیح مسلم، ج4، ص104.
- ↑ الکافی، ج4، ص230؛ وسائل الشیعه، ج13، ص234.
- ↑ علل الشرائع، ج3، ص446؛ وسائل الشیعه، ج13، ص234.
- ↑ جواهر الکلام، ج20، ص71؛ المجموع، ج8، ص278.
- ↑ شرائع الاسلام، ج1، 210؛ تذکرة الفقهاء، ج8، ص447؛ الحدائق الناضره، ج17، ص346.
- ↑ وسائل الشیعه، ج13، ص231؛ جامع احادیث الشیعه، ج10، ص84- 88.
- ↑ الرسائل العشر، ص226؛ المجموع، ج8، ص278.
- ↑ الکافی، ج4، ص530
- ↑ تذکرة الفقهاء، ج8، ص377؛ المجموع، ج8، ص256.
- ↑ الکافی، ج4، ص530؛ تهذیب الاحکام، ج5، ص280.
- ↑ المغنی، ج2، ص485؛ المبسوط، سرخسی، ج4، ص35.
- ↑ الحدائق الناضره، ج14، ص275؛ موسوعه الامام الخویی، ج30، ص383.
- ↑ الکافی، ج4، ص315؛ من لایحضره الفقیه، ج2، ص460.
- ↑ الکافی، ج4، ص317.
- ↑ من لایحضره الفقیه، ج2، ص462؛ وسائل الشیعه، ج11، ص204.
- ↑ الکافی، ج4، ص315؛ وسائل الشیعه، ج11، ص197.
- ↑ العروة الوثقی، ج2، ص215- 216؛ بحوث فقهیه، ص33.
- ↑ الکافی، ج4، ص280؛ وسائل الشیعه، ج11، ص148.
- ↑ وسائل الشیعه، ج11، ص149.
- ↑ من لایحضره الفقیه، ج2، ص208؛ تهذیب الاحکام، ج5، ص472.
- ↑ وسائل الشیعه، ج13، ص245.
- ↑ تحریر الاحکام، ج2، ص114.
- ↑ الکافی، ج4، ص281؛ من لایحضره الفقیه، ج2، ص220.
- ↑ من لایحضره الفقیه، ج2، ص220.
- ↑ الکافی، ج4، ص533؛ وسائل الشیعه، ج14، ص292.
- ↑ تذکرة الفقهاء، ج8، ص382؛ الحدائق الناضره، ج17، ص343.
- ↑ وسائل الشیعه، ج13، ص150؛ بحار الانوار، ج96، ص318.
- ↑ الکافی، ج2، ص174 و ج4، ص264؛ من لایحضره الفقیه، ج2، ص228.
- ↑ الحدائق الناضره، ج17، ص386- 387؛ الوافی، ج14، 1299.
- ↑ جمهرة اللغة، ج2، ص942؛ المحکم و المحیط الأعظم، ج1، ص221.
- ↑ من لایحضره الفقیه، ج2، ص300؛ وسائل الشیعه، ج11، ص445.
- ↑ الخصال، ص635.
- ↑ حج وعمره را برای خدا به پایان برید.
- ↑ حج در ماه‌های معلومی است… به نفع خود توشه برگیرید، که بهترین توشه پرهیزکاری است.
- ↑ البته در احادیث دیگری، چانه زنی در مبلغ قربانی جایز شمرده است.
- ↑ لا اِلهَ اِلاَّ الله الحَلِیمُ الکرِیمُ لا إِلهَ إِلاَّ الله العَلِی العَظِیمُ سُبْحانَ الله رَبِّ السَّمواتِ السَّبْعِ، وَرَبِّ الاَرَضِینَ السَّبْعِ وَما فِیهِنَّ وَما بَینَهُنَّ، وَرَبِّ العَرْشِ العَظِیمِ. نیست خدائی سزاوار پرستش مگر خدای یکتای بی‌همتایی که صاحب حلم و کرم است. نیست خدائی سزاوار پرستش، مگر خدای یکتای بی‌همتایی که بلندمرتبه و بزرگ است. پاک و منزّه است خداوندی که پروردگار هفت آسمان، و پروردگار هفت زمین است. پروردگار هر چیزی است که در آسمان‌ها و زمین‌ها و ما بین آنهاست، و پروردگار عرش بزرگ است. حمد و ثنا مخصوص خداوندی است که پرورش دهنده تمام موجودات است.
- ↑ بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ عَلَی مِلَّةِ رَسُولِ اللَّهِ(ص).
- ↑ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدَانَا إِلَی الْإِسْلَامِ وَ مَنَّ عَلَیْنَا بِالْإِیمَانِ وَ عَلَّمَنَا الْقُرْآنَ وَ مَنَّ عَلَیْنَا بِمُحَمَّدٍ(ص) سُبْحانَ الَّذِی سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما کُنَّا لَهُ مُقْرِنِینَ وَ إِنَّا إِلی رَبِّنا لَمُنْقَلِبُونَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ.
- ↑ مانند این دعا: اللَّهُمَّ کُنْ لِی جَاراً مِنْ کُلِّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ وَ مِنْ کُلِّ شَیْطَانٍ مَرِیدٍ.
- ↑ ﴿إِذَآ أَفَضۡتُم مِّنۡ عَرَفٰتٖ فَٱذۡکُرُواْ ٱللَّهَ عِندَ ٱلۡمَشۡعَرِ ٱلۡحَرَامِ﴾ بر شما گناهی نیست که [در ایام حج] از پروردگارتان [به وسیلۀ تجارت و داد و ستد] فضل و روزی و منافع مادی بطلبید.
- ↑ ﴿وَٱذۡکُرُواْ ٱللَّهَ فِی أَیَّام مَّعۡدُودات﴾ و خدا را در چند روزی معیّن (ایام تشریق)، (به ذکر تکبیر) یاد کنید! ﴿وَیَذۡکُرُواْ ٱسۡمَ ٱللَّهِ فِیٓ أَیَّامٖ مَّعۡلُومَاتٍ عَلَیٰ مَا رَزَقَهُم مِّنۢ بَهِیمَةِ ٱلۡأَنۡعَامِ﴾ و نام خدا را در روزهایی معین [که برای قربانی کردن اعلام شده] بر دام‌های زبان بسته‌ای که به آنان عطا کرده ذکر کنند.
- ↑ حج در ماه‌های معلومی است… به نفع خود توشه برگیرید، که بهترین توشه پرهیزکاری است.
- ↑ از جمله خویشان یا پدر و مادر.
- ↑ معانقه یعنی در آغوش کشیدن، به گونه‌ای که گردن به گردن نزدیک شود.
منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل حج.
- ایضاح الفوائد فی شرح اشکالات القواعد، حسن بن یوسف حلی (۶۴۸–۷۷۱ق)، تحقیق سید حسین موسوی کرمانی و علی پناه اشتهاردی و عبدالرحیم بروجردی، قم، انتشارات اسماعیلیان، ۱۳۸۹ق.
- بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، محمد باقر المجلسی (۱۰۳۷–۱۱۱۰ق)، تصحیح محمد باقر بهبودی و سید ابراهیم میانجی و سید محمد مهدی موسوی خرسان، بیروت، داراحیاء التراث العربی و موسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.
- بحوث فقهیه، حسین الحلی، بیروت، دارالزهراء، ۱۳۴۹۳ق.
- تحریر الاحکام الشرعیه علی مذهب الامامیه، حسن بن یوسف حلی (۶۴۸–۷۲۶ق)، به کوشش ابراهیم بهادری، قم، انتشارات موسسه امام صادق، ۱۴۲۰ق.
- تذکرة الفقهاء، حسن بن یوسف حلی (۶۴۸–۷۲۶ق)، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۴–۱۴۲۳ق.
- ترجمه قرآن (انصاریان)، حسین انصاریان، اسوه، قم، ۱۳۸۳ش.
- ترجمه قرآن (الهی قمشه‌ای)، ترجمه مهدی الهی قمشه ای، خط عثمان طه، قم، فاطمه الزهراء، ۱۳۸۰ش.
- تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن)، محمد بن احمد القرطبی (-۶۷۱ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربیه، ۱۴۰۵ق.
- تهذیب الاحکام فی شرح المقنعه للشیخ المفید، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵–۴۶۰ق)، به کوشش سید حسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.
- جامع احادیث الشیعه، اسماعیل معزی ملایری، قم، مطبعة العلمیه، ۱۳۹۹ق.
- جامع السعادات، محمد مهدی نراقی (۱۱۲۸–۱۲۰۹ق)، به کوشش سید محمد کلانتر، نجف، دارالنعمان، ۱۳۸۲ق.
- جمهرة اللغة، محمد بن حسن بن درید، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۸۸م.
- جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، محمد حسین نجفی (-۱۲۶۶ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- حج و عمره در قرآن و حدیث، محمد محمدی ری شهری، تهران، مشعر، ۱۴۲۸ق.
- الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره، یوسف بن احمد البحرانی (-۱۱۸۶ق)، تحقیق محمد تقی ایروانی و علی آخوندی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش.
- الخصال المحموده و المذمومه، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱–۳۸۱ق)، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.
- الرسائل العشر، احمد بن محمد بن فهد الحلی (۷۵۷–۸۴۱ق)، به کوشش سید مهدی رجایی، قم، انتشارات کتابخانه بزرگ حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۹ق.
- سبل الهدی و الرشاد فی سیره خیر العباد، محمد بن یوسف الشمس الشامی (-۹۴۲ق)، به کوشش عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
- سنن ابن ماجه، محمد بن زید الربعی ابن ماجه (-۲۷۵ق)، به کوشش محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۵ق.
- سنن ابی داود، ابو داود سلیمان بن الاشعث (-۲۷۵ق)، تحقیق و تعلیق سعید محمد اللحام، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۰ق.
- شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، جعفر بن حسن محقق حلی (۶۰۲–۶۷۶ق)، به کوشش سید صادق شیرازی، تهران، انتشارات استقلال، ۱۴۰۹ق.
- شرح اصول کافی، محمد صالح مازندرانی (-۱۰۸۱ق)، تصحیح سید علی عاشور، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۱ق.
- شفاء السقام فی زیاره خیر الانام، تقی الدین السبکی (-۷۵۶ق)، تحقیق الحسینی الجلالی، ۱۴۱۹ق.
- صحیح البخاری، محمد بن اسماعیل البخاری (-۲۵۶ق)، به کوشش عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق.
- صحیح مسلم، مسلم بن حجاج نیشابوری (۲۰۶–۲۶۱ق)، تصحیح محمد فواد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ق.
- العروة الوثقی، سید محمد کاظم طباطبایی یزدی (۱۲۴۷–۱۳۳۷ق)، قم، انتشارات مرکز فقهی ائمه اطهار، ۱۴۲۲ق.
- علل الشرائع و الاحکام، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱–۳۸۱ق)، به کوشش سید محمد صادق بحرالعلوم، نجف، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ق.
- الفقه علی المذاهب الاربعه و مذهب اهل البیت، عبدالرحمن الجزیری (-۱۳۶۰ق)، بیروت، دارالثقلین، ۱۴۱۹ق.
- الکافی، محمد بن یعقوب کلینی (-۳۲۹ق)، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.
- کشف الغطاء، جعفر بن خضر، کاشف الغطاء (-۱۲۲۷ق)، اصفهان، مهدوی.
- کشف اللثام، محمد بن الحسن الفاضل الهندی (-۱۱۳۷ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۶ق.
- المبسوط، محمد بن احمد السرخسی (-۴۸۳ق)، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
- مجمع البیان فی تفسیر القرآن، الفضل بن الحسن الطبرسی (۴۶۸–۵۴۸ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۱۵ق.
- المجموع شرح المهذب، یحیی بن شرف النووی (۶۳۱–۶۷۶ق)، بیروت، دارالفکر.
- المحکم و المحیط الأعظم، علی بن اسماعیل ابن سیده، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۲۱ق.
- مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، سید محمد بن علی موسوی عاملی (۹۵۶ – ۱۰۰۹ق)، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۰ق.
- مراه العقول فی شرح اخبار آل الرسول، محمد باقر المجلسی (۱۰۳۷–۱۱۱۰ق)، به کوشش سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۳ش.
- مسالک الافهام الی آیات الاحکام، فاضل جواد الکاظمی (-۱۰۶۵. ق)، تحقیق شریف زاده، مرتضویه، ۱۳۴۷ق.
- مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، حسین نوری الطبرسی (۱۲۵۴–۱۳۲۰ق)، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۰۸ق.
- المستدرک علی الصحیحین، محمد بن عبدالله الحکام النیسابوری (-۴۰۵ق)، تحقیق مرعشلی، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
- مستند الشیعه فی احکام الشریعه، احمد بن محمدمهدی النراقی (۱۱۸۵–۱۲۴۵ق)، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.
- مسند الامام احمد بن حنبل، احمد بن حنبل (-۲۴۱ق)، بیروت، دارالصادر، بی تا.
- مصباح الشریعه، المنسوب امام جعفر الصادق(ع) (-۱۴۸ق)، بیروت، الاعلمی۱۴۰۰ق.
- المغنی، عبدالله بن قدامه (-۶۲۰ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه.
- مکارم الاخلاق، الفضل بن الحسن الطبرسی (قرن۶ق)، قم، انتشارات شریف الرضی، ۱۳۹۲ق.
- من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱–۳۸۱ق)، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
- موسوعه الامام الخویی، سید ابوالقاسم موسوی خویی (۱۳۱۷–۱۴۱۳ق)، قم، انتشارات احیاء آثار الخویی، ۱۴۱۸ق.
- النجعه فی شرح اللمعه، محمد تقی تستری، تهران، صدوق، ۱۴۰۶ق.
- نهج البلاغه، شریف الرضی (م ۴۰۶ق)، شرح صبحی صالح، قم، دارالاسوه، ۱۴۱۵ق.
- الوافی، محمد بن شاه مرتضی فیض کاشانی (۱۰۰۶–۱۰۹۱ق)، تحقیق ضیاء الدین حسینی و کمال الدین فقیه ایمانی، اصفهان، کتابخانه امیرالمومنین، ۱۴۰۶ق.
- وسائل الشیعه (تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه)، محمد بن الحسن الحر العاملی (۱۰۳۳–۱۱۰۴ق)، به کوشش عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.