جده: تفاوت میان نسخه‌ها

جده نام شهری است بندری در کناره شرقی [[دریای سرخ]] که در 73 کیلومتری غرب [[مکه]] و 420 کیلومتری جنوب [[مدینه]] قرار دارد.<ref>[http://lib.eshia.ir/40545/1/88/جيمها المعالم الاثیره، ص88.]</ref><ref>نک: الجغرافیه، ص86.</ref>

جده به فتح جیم که آن را به ضم <ref>[http://lib.eshia.ir/40687/10/247/شاطئُ تهذیب اللغه، ج10، ص247.]</ref><ref>[http://lib.eshia.ir/40671/7/184/ضَفَّته المحکم، ج7، ص184.]</ref><ref>[http://lib.eshia.ir/40713/3/24/النَّهر معجم دیوان الادب، ج3، ص24.]</ref> و کسر جیم <ref>[http://lib.eshia.ir/86657/4/377/شاطِئ تاج العروس، ج4، ص377، «جدد». ]</ref><ref>الرحلة الحجازیه، ص5.</ref> نیز خوانده‌اند، به معنای ساحل دریا است.<ref>[http://lib.eshia.ir/40660/6/9/والجُدَّةُ العین، ج6، ص9.]</ref><ref>[http://lib.eshia.ir/20002/2/453/وجدة الصحاح، ج2، ص453.]</ref><ref>[http://lib.eshia.ir/20007/3/108/سَاحِلُ لسان العرب، ج3، ص108.]</ref>

برخی این نام را معرب واژه نَبَطی «کِدّ» دانسته‌اند.<ref>[http://lib.eshia.ir/20007/3/108/وأَصله لسان العرب، ج3، ص108.]</ref><ref>[http://lib.eshia.ir/40687/10/247/بالهاء تهذیب اللغه، ج10، ص247، «جدد».]</ref>

در وجه نام‌گذاری این شهر، سخنان گوناگون گفته‌اند. قرار گرفتن این شهر در کناره [[دریا]]<ref>[http://lib.eshia.ir/20001/2/371/سميت معجم ما استعجم، ج2، ص371.]</ref><ref>تحصیل المرام، ج1، ص480.</ref> و نیز سکونت جُدة بن جرم قضاعی و فرزندانش در این شهر<ref>[http://lib.eshia.ir/20001/1/17/وبجدة معجم ما استعجم، ج1، ص17.]</ref><ref>[http://lib.eshia.ir/40581/2/115/قضاعة معجم البلدان، ج2، ص115.]</ref> را از علت‌های این نام‌گذاری شمرده‌اند. برخی نیز آن را جَدَّه خوانده و سبب آن را وجود قبری منسوب به [[حواء]] در این شهر دانسته‌اند.<ref>[http://lib.eshia.ir/40523/1/79/اشتقّ احسن التقاسیم، ص79.]</ref><ref>بستان السیاحه، ص199.</ref><ref>[http://lib.eshia.ir/40545/1/88/يقال المعالم الاثیره، ص88.]</ref> ‌اکنون مردم [[عربستان]] این شهر را جِدَّه می‌خوانند.<ref>موسوعة العربیة العالمیه، ج8، ص229.</ref> (تصویر شماره 39)

جده به عروس دریای سرخ معروف است.<ref>الموسوعة العربیة العالمیه، ج8، ص229-232.</ref><ref>مکة المکرمه، ص116.</ref> در گذشته، این دریا را دریای جده می‌نامیدند.<ref>الاعلاق النفیسه، ص87.</ref><ref>[http://lib.eshia.ir/40561/1/41/مدينة رحلة ابن جبیر، ص41.]</ref><ref>[http://lib.eshia.ir/40559/1/226/ليجاز رحلة ابن بطوطه، ج1، ص226.]</ref> در شماری از منابع عربی سده نهم‌ق. از این شهر با واژه «شاه بندر جده» یاد شده است.<ref>[http://lib.eshia.ir/40062/16/353/شاه النجوم الزاهره، ج16، ص353.]</ref><ref>الدر الکمین، ج1، ص133.</ref><ref>اتحاف الوری، ج4، ص64.</ref>

وجود کوه‌های بلند در شرق جده سبب گشت تا این بندر از هوای شرجی، مرطوب و گرم برخوردار باشد.<ref>[http://lib.eshia.ir/40523/1/79/شديدة احسن التقاسیم، ص79.]</ref><ref>رحلة ابن جبیر، ص48.</ref><ref>نک: اطلس المملکة العربیه، ص49.</ref> بدین دلیل، در گذشته ساکنان این شهر ناچار بودند به مناطق ییلاقی کوچ نمایند.<ref>سفرنامه‌های خطی فارسی، ج1، ص253.</ref> دمای این شهر در تابستان گاه تا 50 درجه سانتی‌گراد می‌رسد.<ref>الموسوعة العربیه، ج8، ص230.</ref> (تصویر شماره 40)

در بیان فضیلت این بندر، احادیثی ضعیف و منسوب به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) گزارش گشته است.<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص313.</ref><ref>الکامل، ج6، ص179.</ref><ref>[http://lib.efatwa.ir/43430/2/51/فضل الموضوعات، ج2، ص51.]</ref> در حدیثی برای [[بهشت]] در [[دنیا]] چهار دروازه معرفی شده که جده بر آن‌ها برتری دارد، همانند برتری [[بیت‌الله الحرام]] بر دیگر بیوت.<ref>[http://lib.eshia.ir/40265/2/133/أَرْبَعَة المجروحین، ج2، ص133.]</ref><ref>[http://lib.efatwa.ir/43430/2/51/أَرْبَعَةُ الموضوعات، ج2، ص51-52.]</ref> از برخی بزرگان [[اهل سنت]] نیز سخنانی غلوآمیز در فضیلت این شهر گزارش شده است. در این سخنان، هر رکعت [[نماز]] در جده برابر با هفده میلیون رکعت شمرده شده و از آمرزش اهل آن تا شعاع دید بیننده، یاد گشته است.<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج3، ص53.</ref> وصف عطاء بن ابی‌ریاح از جده به‌عنوان خزانه مکه و نیز سخن ابن جُریح در برتری دادن آن بر دیگر مناطق مرزی همانند برتری شهر مکه بر دیگر شهرها<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج3، ص53.</ref> حکایت‌گر نقش تجاری، بازرگانی، تدارکاتی و نیز دفاعی جده و سهم آن در افزایش [[ثروت]] در مکه و حفظ [[امنیت]] [[حجاز]] است. همچنین احادیثی درباره وجوب هر سال [[حج]] و [[عمره]] برای اهل جده روایت شده که فقیهان شیعه آن‌ها را به معنای [[استحباب]] و نیز وجوب علی‌البدل دانسته‌اند.<ref>[http://lib.eshia.ir/11005/4/265/أخيه الکافی، ج4، ص265-266.]</ref><ref>[http://lib.eshia.ir/11002/2/148/أنزل الاستبصار، ج2، ص148-149.]</ref><ref>[http://lib.eshia.ir/10075/7/17/أنزل تذکرة الفقهاء، ج7، ص17.]</ref>

جده یکی از شهرهای تاریخی حجاز <ref>[http://lib.eshia.ir/40523/1/69/فقصبته احسن التقاسیم، ص69.]</ref><ref>نخبة الدهر، ص335-336.</ref><ref>جغرافیای حافظ ابرو، ج1، ص213.</ref> است که پیشینه آن به سده‌های پیش از [[اسلام]] می‌رسد. وجود کتیبه‌هایی از [[قوم ثمود]] در کوه‌های شرقی جده گزارش شده است.<ref>الموسوعة العربیة العالمیه، ج8، ص229-232.</ref> به گزارشی، نخستین ساکنان این شهر قبیله قُضاعه بودند که در این منطقه ساکن شدند.<ref>[http://lib.eshia.ir/40581/2/115/قضاعة معجم البلدان، ج2، ص115.]</ref><ref>[http://lib.eshia.ir/40056/2/40/سكنت المفصل، ج2، ص40.]</ref> سپس این شهر به‌عنوان بندرگاه به دست [[ایرانیان]]<ref>[http://lib.eshia.ir/40559/2/97/يقال رحلة ابن بطوطه، ج2، ص97.]</ref><ref>[http://lib.eshia.ir/40538/1/157/بنيان الروض المعطار، ص157.]</ref> و به نقلی، شاهان ساسانی ساخته شد.<ref>تاریخ المستبصر، ص55.</ref> ایرانیان در پی ویرانی بندر سیراف، این شهر را به‌عنوان بندری برای پهلو گرفتن کشتی­‌های تجاری خود برگزیدند. آنان با ساخت حصار و برج و خندق، به آبادی این شهر پرداختند و آن را بارانداز کشتی‌های تجاری نمودند. این حصار نخست با چهار دروازه به نام باب الرومه در جهت [[شام]]، باب مکه در جهت [[قبله]]، باب الفرضه در جهت دریا، و باب المربعه/ المدبغه در جهت [[یمن]] ساخته شد. سپس به‌خاطر نگرانی از کمبود [[آب]] در شهر، 500 و به نقلی 88 مخزن سنگی آب درون شهر و به‌همین تعداد بیرون آن ساختند که از [[آب باران]] پر می‌شد.<ref>تاریخ المستبصر، ص56-57.</ref><ref>نک: تحصیل المرام، ج1، ص479.</ref><ref>التاریخ القویم، ج6، ص308.</ref> [[ابن جبیر]] (م. 612ق.)  از این حصار دیدار کرده و با وصف آثار و بناهای کهن درون و بیرون حصار، برخی از آثار بیرون آن را به ایرانیان منتسب دانسته است. وی مخازن آب را بیش از 700 مخزن شمرده است.<ref>[http://lib.eshia.ir/40561/1/48/يتصل رحلة ابن جبیر، ص47-48.]</ref>

بر پایه گزارشی، خانواده [[سلمان فارسی]] پس از پذیرش اسلام، در این بندر ساکن شدند.<ref>تاریخ المستبصر، ص55.</ref> در گزارشی دیگر، از گریز [[صفوان بن امیه]] به سوی جده در پی [[فتح مکه]] به سال هشتم ق. یاد شده است. با وساطت عمیر بن وهب نزد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)، امان‌نامه‌ای برای صفوان فراهم شد و عمیر در جده آن را هنگام سوار شدن صفوان بر کشتی، به‌دست او رساند.<ref>السیرة النبویه، ج4، ص874.</ref><ref>تاریخ طبری، ج3، ص63.</ref><ref>اسد الغابه، ج2، ص406.</ref>

زبان رسمی مردم این شهر [[زبان عربی|عربی]] است. حضور بازرگانان ایرانی و نیز فارسی‌زبانان دیگر کشورها در این شهر در سده‌های نخستین اسلامی سبب گشته تا مقدسی (م. 380ق.) از آشنایی مردم و بازاریان جده با [[زبان فارسی]] و توانایی آنان در گفت‌وگو به این زبان گزارش دهد.<ref>[http://lib.eshia.ir/40523/1/96/وكلامهم احسن التقاسیم، ص96.]</ref> عنوان «شاه بندر جده» که از نام‌های این بندر بوده، <ref>[http://lib.eshia.ir/40062/16/353/شاه النجوم الزاهره، ج16، ص353.]</ref><ref>الدر الکمین، ج1، ص133.</ref><ref>اتحاف الوری، ج4، ص64.</ref> از حضور تاثیرگذار فرهنگ ایرانی در این شهر حکایت دارد.

جده را محل هبوط حواء و نیز منزل و مدفن وی دانسته‌اند.<ref>[http://lib.efatwa.ir/42060/4/290/وَأَهْبَطَ اخبار مکه، فاکهی، ج4، ص290.]</ref><ref>اخبار مکه، فاکهی، ج4، ص312.</ref><ref>البلدان، ابن فقیه، ص536.</ref><ref>نزهة المشتاق، ج1، ص139.</ref> به‌گزارش منابع سده 14ق. بر [[قبر]] وی که در قبرستانی بیرون شهر و در یک کیلومتری دروازه شرقی جده قرار دارد، <ref>التاریخ القویم، ج6، ص339.</ref><ref>سفرنامه فرهاد میرزا، ص129.</ref> سه گنبد بر سر، شکم و پای او وجود داشت.<ref>مرآة الحرمین، ج1، ص22.</ref> از هنگام ساخت این گنبدها گزارشی در دست نیست. [[ابن مجاور]] (م. 690ق.)  ساخت نخستین آرامگاه بر قبر حواء را به ایرانیان نسبت داده و از ویرانی آن در سده هفتم ق. سخن گفته است.<ref>تاریخ المستبصر، ص61.</ref> در سال 1344ق. با تسلط وهابیان بر جده، این گنبدها ویران شد.<ref>التاریخ القویم، ج6، ص320.</ref>

با رشد و رونقِ تجارت، مالیات‌ها و درآمدهای گمرکی شهر نیز که بیشتر نصیب حاکمان مکه می‌شد، افزایش یافت. اهمیت این امر موجب شد تا سفرنامه‌‌نویسان و تاریخ‌نگاران درباره اخذ مالیات و حق گمرک در جده به‌دست دولت‌ها هنگام وارد و صادر شدن کالا از این بندر، گزارش‌هایی دقیق به دست دهند.<ref>[http://lib.eshia.ir/40523/1/104/بجدّة احسن التقاسیم، ص104.]</ref> تلاش حاکمان عثمانی که از 922ق. در حکومت سلطان سلیم اول (حک: 918-926ق.)  بر ممالیک غلبه کرده و حجاز را در اختیار خود گرفته بودند و رقابت آنان با اشراف مکه برای تصاحب همه این مالیات‌ها و بسنده نکردن عثمانیان به سهم خود، از فراوانی درآمد گمرکی جده حکایت دارد. در روزگار سلطان سلیم، نیمی از درآمد جده به خزانه اشراف مکه و نیم دیگر به مرکز خلافت عثمانی ارسال می‌شد.<ref>تاریخ مکه، ص342، 345.</ref> اما در سال 1040ق. قانصوه، حکمران ترک در جده در حکومت سلطان مراد چهارم (حک: 1032-1049ق.)  بر اثر بی‌‌لیاقتی امیر مکه، توانست همه این درآمد را به خزانه عثمانی واریز نماید. این وضعیت مدتی کوتاه ادامه یافت و با روی کار آمدن شریف زید در راس آل زید در مکه، بار دیگر سهم حاکمان مکه از این درآمدها به خزانه مکه واریز شد. سپس در دوره حکومت مسعود بن سعید، حکمران مکه، نماینده عثمانی که در جده مستقر بود، کوشید تا بار دیگر سهم امیر مکه را نپردازد. از این رو، مسعود در لشکرکشی به این شهر، وی را برکنار کرد.<ref>تاریخ مکه، ص453.</ref>

ظهور و گسترش [[اسلام]] در سرزمین‌های دور و نزدیک و توجه مسلمانان به انجام [[مناسک حج]] و [[زیارت]] [[قبر پیامبر]] (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) هرساله سرزمین حجاز را پذیرای خیل بزرگ حاجیان می‌کرد. در این میان، جده به‌عنوان بزرگ‌ترین و مهم‌ترین ورودی حاجیان و زائران از قاره‌های [[آسیا]] و [[افریقا]] و [[اروپا]]، سهمی به‌سزا دارد. معرفی جده به عنوان «باب الحرمین الشریفین» در شماری از منابع <ref>التاریخ القویم، ج6، ص305.</ref> گواه این ادعا است. توجه منابع به‌اندازه مسافت‌های منتهی به بندر جده را نیز باید از این رو دانست.<ref>[http://lib.eshia.ir/40523/1/95/والليل احسن التقاسیم، ص95-96.]</ref> منازل راه جده به مکه، عبارت بودند از: حَده، قرین الثعلب، و ذی‌طوی.<ref>المناسک، ص655.</ref>

ورود کشتی‌های حامل حاجیان در موسم حج از کشورها و مناطقی چون ایران، مصر، یمن، هند، مسقط، و سند<ref>المواعظ و الاعتبار، ج1، ص374.</ref><ref>تاریخ المستبصر، ص64.</ref><ref>سفرنامه فراهانی، ص166.</ref> که ورود کالاهای این مناطق و رونق تجارت جده را به همراه داشت، در منابع سده‌های گوناگون اسلامی گزارش شده است.<ref>البلدان، یعقوبی، ص154.</ref> کارکرد این بندر در حمل‌و‌نقل حاجیان و زائران در سده‌های گوناگون، در هر دوره متفاوت بود. در سده هشتم ق. حاجیان هند و یمن بیشتر به این بندر روی آوردند.<ref>المواعظ و الاعتبار، ج1، ص374.</ref> حضور کنسول‌های کشورهای گوناگون در جده که در قبال حاجیان و زائران خود، مسؤولیت‌هایی برعهده داشتند، از اهمیت جده به‌عنوان ورودی حجاز حکایت دارد. حاجیان هر کشور با ورود به جده، به کنسول‌های خود مبلغی با عنوان «تذکره» پرداخت می‌کردند. در صورت درگذشت هر یک از حاجیان این کشورها در حجاز، کنسول کشورش در جده میراث او را به ورثه‌اش می‌رساند و بخشی از آن را نیز دریافت می‌کرد.<ref>سفرنامه فراهانی، ص166-167.</ref>

والیان جده گاه بنیان‌گذار خدماتی در مسجدالحرام بودند؛ چنان‌که به سال 1097ق. احمد پاشا، حکمران عثمانی جده و شیخ حرم، پلکان کعبه را تعویض کرد.<ref>منائح الکرم، ج5، ص19.</ref> نیز به سال 1127ق. محمد پاشا، دیگر حکمران جده، با خرید پلکانی که از سوی حسین حمیدان هندی، از حاکمان محلی هند، در سال 1116ق. برای کعبه ارسال شده و به دست حکمران آن روز جده در این بندر توقیف شده بود، آن را به مکه فرستاد که پس از دریافت اجازه از دولت عثمانی بهره‌برداری شد.<ref>موسوعة مرآة الحرمین، ج2، ص818.</ref><ref>التاریخ القویم، ج4، ص141-143.</ref>

رشد روزافزون اقتصادی و عمرانی جده در سده‌های اسلامی سبب شد که این بندر گاه مورد تاخت و تاز دزدان، شورشیان و یاغیان قرار گیرد. وجود دو پادگان، یکی بر ساحل دریا نزدیک جایی که حاجیان از کشتی پیاده می‌شدند و دیگری نزدیک قبر حواء<ref>الرحلة السریه، ص371.</ref> از اهمیت نظامی و دفاعی این بندر حکایت دارد. به سال 151ق. در دوران حکومت [[منصور عباسی]] (حک: 136-158ق.)  جده از سوی قوم کُرک ساکن در شرق [[اردن]] <ref>الاعلام، ج1، ص46.</ref> مورد هجوم قرار گرفت.<ref>تاریخ طبری، ج8، ص42.</ref> حبشی‌ها در 173 یا 183ق. به جده حمله کردند. این تهاجم با رسیدن نیروهای نظامی از مکه، ناکام ماند.<ref>تاریخ مکه، ص141-142.</ref> در سال 251ق. شماری از راهزنان قبیله بنی‌عقیل، راه­‌های حج جده را ناامن کردند. جعفر بشاشات، حاکم مکه، با راندن آنان، [[امنیت]] را برقرار کرد.<ref>تاریخ طبری، ج9، ص346.</ref> به سال 251ق. اسماعیل بن یوسف از [[علویون]] بر جعفر عباسی در مکه چیره گشت و پس از [[غارت]] خزائن کعبه، جده را نیز تصرف نمود و اموال تاجران آن را غارت کرد.<ref>تاریخ مکه، ص164.</ref> در 268ق. ابومغیره مخزومی در جده، [[فتنه]] و آشوب و آتش‌سوزی و ناامنی به‌راه‌ انداخت و دارایی ساکنان را به یغما برد.<ref>تاریخ طبری، ج9، ص612.</ref> در 789 ق. کبیش، عموی عنان بن مغامس که بر مکه تسلط یافته بود، بر جده چیره شد و یاران او اموال بازرگانان را به غارت بردند.<ref>تاریخ مکه، ص287.</ref>

این بندر گاه مورد هجوم و تهدید کشورهای اروپایی نیز قرار می‌گرفت. در 918ق. سلطان قانصوه از حکمرانان مملوکی مصر، برای دفاع از جده در برابر یورش‌های پرتغالی‌ها که به هند یورش برده بودند و نبرد آنان به [[دریای سرخ]] کشیده شده بود، حسین کردی را به سوی این بندر فرستاد. حسین برای تقویت توان دفاعی شهر در کمتر از یک سال حصار گرداگرد شهر را بازسازی کرد.<ref>تاریخ مکه، ص316.</ref><ref>التاریخ القویم، ج6، ص317.</ref> به سال 948ق. پرتغالی‌ها دیگر بار قصد جده کردند. ابونُمی، حاکم مکه، با سپاهی به رویارویی با آنان شتافت و توانست از ورود آنان به جده پیشگیری کند.<ref>تاریخ مکه، ص347.</ref><ref>موسوعة مرآة الحرمین، ج5، ص128.</ref> در سال 1274ق. یکی از تاجران که تا آن روز کشتی خود را با پرچم انگلیس از بندر جده به حرکت در می‌آورد، بر آن شد تا از پرچم عثمانی استفاده کند. این کار بر کنسول انگستان گران آمد و پرچم عثمانی را از فراز کشتی به زیر آورد و با توهین به آن، پرچم کشور خود را برافراشت. این رفتار کنسول موجب خشم مردم جده شد. آنان با گرد آمدن در برابر منزل کنسول، او را به [[قتل]] رساندند. این کار، حمله کشتی جنگی انگلستان به جده را در پی داشت. سرانجام با دخالت خلیفه عثمانی و تشکیل شورایی از دولت‌مردان عثمانی، انگلیس و فرانسه و تحقیق و تفحص از سوی نامق پاشا که موقتاً اداره مکه را بر عهده داشت، این بحران با [[اعدام]] و [[تبعید]] برخی از بزرگان شهر پایان یافت.<ref>تاریخ مکه، ص534-535.</ref> بتنونی (م. 1938م.)  از حمله دیگر کشتی‌های جنگی انگلستان به سال 1311ق. در پی کشته شدن کنسول این کشور و مجروح شدن نماینده کنسول روس و فرانسه، یاد کرده است.<ref>الرحلة الحجازیه، ص74.</ref>

اکنون [[شبه جزیره عربستان]] به 13 منطقه اداری تقسیم می‌شود. در این تقسیم‌بندی، جده از شهرهای منطقه مکه به‌شمار می‌آید که پس از [[ریاض]] بزرگ‌ترین منطقه است.<ref>اطلس المملکة العربیة السعودیه، ص15.</ref> جده پس از شهر ریاض، بزرگ‌ترین و مهم‌ترین و پرجمعیت‌ترین شهر عربستان سعودی<ref>اطلس المملکة العربیة السعودیه، ص14، 103.</ref><ref>الموسوعة العربیة العالمیه، ج8، ص229.</ref> و از مهم‌ترین بندرهای این کشور است.<ref>شاهد حضاره، ص142.</ref>

استخراج نفت و استقرار پالایشگاه‌های بزرگ نفت و آب شیرین، شرکت‌های بزرگ تولیدی و بسته‌بندی کالاهای وارداتی، و مراکز تولید آهن‌آلات و وسایل خانگی و نیز شهر صنعتی، این بندر را به مهم‌ترین قطب اقتصادی در عربستان تبدیل کرده است.<ref>الموسوعة العربیة العالمیه، ج8، ص231-232.</ref> بیش از 70% مواد غذایی مردم عربستان و حاجیان و زائران از این بندر وارد کشور می‌گردد.<ref>شاهد حضاره، ص142.</ref> تاسیس بانک توسعه اسلامی از نهادهای تخصصی سازمان کنفرانس اسلامی در جده<ref>مکة المکرمه، ص137.</ref> از اهمیت این بندر حکایت دارد.