اتحاف الوری باخبار ام القری: تفاوت میان نسخه‌ها

اتحاف الوری باخبار ام القری از مهم ترین منابع تاریخ محلی مکه است. این اثر که در سده نهم هجری نگاشته شده نخستین تاریخی محلی مکه است که به شکل سال‌شمار نگاشته شده و وقایع تاریخ مکه را از ظهور اسلام تا سال 855 گزارش کرده است.  

عمر بن محمد بن محمد بن محمد بن فهد، از محدثان و مورخان بزرگ خاندان مشهور بني‌‌فهداست. نام او محمد بوده؛ ولي بيشتر وي را عمر می‌خواندند. لقب او نجم ‌الدين و کنيه‌اش ابوالقاسم و همچون ديگر عالمان خاندانش به ابن فهد مشهور است.

اتحاف الوري از پربرگ‌ترين آثار تاريخ محلي مکه است و اخبار مکه را از سال تولد پيامبر گرامي تا سال 885ق. در بر دارد. توجه ابن فهد بيشتر به شرح وقايع است تا وصف اشيا و اماکن. نويسندگان پيشين تاريخ محلي مکه، مانند ازرقي*، فاکهي* و فاسي*، افزون بر اطلاعات دوره خويش، همگي بر پايه شيوه معمول، اطلاعاتي مشابه را از قبيل مشخصات و مساحت جاي‌ها و اشياي مکه و کعبه گرد مي‌آورده‌اند؛ ولي وي از اين شيوه پرهيز کرده و معمولاً تنها اطلاعاتي را آورده است که پيشينيان يا به کلي از آن‌ها ياد نکرده يا کمتر به آن‌ها پرداخته‌اند.

او مطالب کتاب را به سبک سال‌شمار (حول نگاری) سامان بخشیده و در مطالب مرتب به هر سال به وقایعی همچون: نام امیر حج در آن سال، بازسازی‌های اماکن و بناهای مکه در آن سال، گزارش شمار حج‌گزاران کشورهاي مختلف (براي نمونه: ج3، ص37، 143)؛ يادکرد و شرح تغييرات و رويدادهاي غيرعادي که در حج پيش آمده‌اند؛ تغييرات کعبه و اشياي مربوط به آن و توسعه‌هاي مسجدالحرام (براي نمونه: همان و نيز ص173-177 و 204-214)؛ گزارش‌هايي از کاروان‌هاي حج کشورهاي اسلامي و مسير حرکت آن‌ها؛ رخدادهاي سياسي و نظامي مربوط به حج و مکه و هر‌گونه رويداد در سرزمين‌هاي ديگر که به گونه‌اي با حج مسلمانان مرتبط بوده‌اند؛ رويدادهاي ناگوار طبيعي و غيرطبيعي، فعاليت‌هاي عمراني و آباداني مکيان؛ تولد و وفات سرشناسان مکه؛ و گزارش حج سرشناسان کشورهاي اسلامي که در جاي جاي کتاب به چشم مي‌خورد.

ابن فهد علاقه زیادی به مرتب‌سازي و تنظيم موضوعات منابع شرح حال‌نگاري و حديثي موجود به ترتيب الفبايي و تبويب، تخريج و مستندسازي آن‌ها داشت. خود وی می‌گوید در این کتاب قصد داشته اطلاعات [[ابوعبدالله فاسي]] (م.832ق.) در کتاب [[شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام]] و تلخيص‌هاي شش‌گانه آن را به ترتيب زمان وقوع رخدادها و سال به سال بياورد و نيز اطلاعاتي را که در کتاب فاسي ذکر نشده و نيز اخبار مربوط به زمان خويش را ذيل کتاب فاسي بازنگارد. (ج1، ص5-6) از همین روست که که برخی برخي از کتاب او با تعابيري همانند ذيل علي تاريخ مکة الفاسي ياد کرده‌اند که نشان مي‌دهد اين کتاب تکملة شفاء ‌الغرام* ابوعبدالله فاسي (م.832ق.) است.

روش سال‌شمار ابن فهد سرمشق برخي از نويسندگان پس از او شد؛ همانند فرزندش عبدالعزيز (م.920ق.) که در کتاب بلوغ القِري في ذيل اتحاف الوري بأخبار ام القُري رويدادهاي سال 885 تا 922ق. را ثبت کرد و به روش پدر تفصيل بيشتر داد و مطالب را به ترتيب ماهانه آورد. نيز نوه ابن فهد، جارالله محمد بن عبدالعزيز (م.954ق.) در کتاب نيل المُني بذيل بلوغ القري لتکملة اتحاف الوري همين شيوه را پي گرفت.

ابن فهد غالباً اسناد گزارش‌ها را نياورده و تنها در مواردي اندک به منابع برخي مطالب کتاب اشاره کرده است. (براي نمونه: ج2، ص39، 86، 193، 411) مباحث اتحاف الوري بر اخبار مکه، کعبه و حج استوار است و ابن فهد کوشيده در بررسي و ثبت وقايع از اين حوزه بيرون نرود. با اين حال، بخشي از کتاب (جلد يکم و قسمتي از جلد دوم) به تاريخ اسلام و سيره نبوي اختصاص يافته است. گزارش‌هاي کتاب، از سال ازدواج پدر پيامبر گرامي9 تا 885ق. را در بر دارد. نجم الدين مقدمه‌اي کوتاه بر کتاب نگاشته و از فوايد علم تاريخ و انگيزه خويش در تأليف اين اثر سخن گفته است. شيوه او چنين است که پس از يادکرد سال، به موضوعات و شرح وقايع آن سال مي‌پردازد.

==اهميت==  

ابن فهد، به ظاهر، تنها مورخي است که به رويدادهاي سال‌هاي 830-885ق. پرداخته است. جز او محمد بن احمد صاغاني قرشي (م.854ق.) در نوشته‌هايش درباره تاريخ مکه و مسجدالحرام از اين دوره زماني سخن گفته که در مقايسه با اتحاف الوري به لحاظ گستره زمان و مطلب، کم‌برگ است. (ص18، «مقدمه»)  

دقت و جامعيت نسبي اتحاف الوري در گزارش ساليانه رخدادهاي مکه موجب شده تا اين کتاب همواره از منابع مهم پژوهشگران به شمار آيد. محمد بن عبد الرحمن سخاوي بدين کتاب بسيار استناد کرده و در الضوء اللامع مطالبي پرشمار از آن آورده است. بر پايه گزارش سخاوي (م.902ق.)، استاد او ابن حجر (م.852ق.) و نيز مقريزي (م.845ق.) گزارش‌هايي از اين کتاب داشته‌اند. بسياري از گزارش‌هاي کتاب الإعلام بأعلام البلدالحرام* نوشته قطب الدين نهروالي (م.990ق.) نيز برگرفته از اتحاف الوري است.  

فهيم شلتوت، محقق عربستاني، جلد يکم کتاب را با سه نسخه خطي و جلد دوم و سوم را با دو نسخه تصحيح کرده و در آغاز هر جلد مقدمه‌اي کوتاه نوشته است. اين سه جلد را «مرکز البحث العلمي و احياء التراث الاسلامي» به سال 1404ق. چاپ کرده است. عبدالکريم باز، بخش ديگر کتاب را در يک جلد تصحيح نموده و به سال 1408ق. در همان مرکز به چاپ سپرده است. او مقدمه‌اي کوتاه در اهميت اين کتاب نگاشته و به نسخه‌هايي که از آن‌ها براي تصحيح سود برده، اشاره نکرده؛ ولي به ظاهر از همان نسخه‌هاي فهيم شلتوت بهره جسته است. هر دو مصحح، منابع گزارش‌هاي کتاب را تحقيق کرده و آن‌ها را در پانوشت، همراه برخي توضيحات ديگر آورده‌اند. افزون بر نسخه‌هاي خطي ياد شده، از ديگر منابع تاريخي همانند اخبار مکه ازرقي (ج1، ص512، «پانوشت 1-2»)، طبقات ابن سعد (ج1، ص450، «پانوشت3»)، الکامل ابن اثير (ج3، ص27-28)، شفاء الغرام فاسي (ج3، ص32)، الضوء ‌اللامع (ج4، ص360، «پانوشت1-2»)، العقد الثمين سخاوي (ج3، ص27-28، 33)، معجم الشيوخ تأليف خود وي (ج4، ص360، «پانوشت 1-2») و درر الفرائد عبدالقادر انصاري جزيري (م.976ق.) (ج3، ص32) سود جسته‌اند و گاه نيز کلمه‌اي را از خود بر متن افروده و در پانوشت دليل آورده‌اند: «سياق سخن چنين کلمه‌اي را طلب مي‌کند». (ج3، ص27، «پانوشت 1»؛ ص43، «پانوشت4») اين چهار جلد داراي 2788 صفحه است. جلد پنجم ويژه فهرست‌هاي کتاب است که با کوشش محمد اسماعيل سيد احمد، صادق بيلي و محمد ابوشادي فراهم آمده و در سال 1410 چاپ شده است.

اتحاف الوري باخبار ام القري: عمر بن محمد بن فهد (م.885ق.)، به كوشش شلتوت و عبدالکريم، مكه، مرکز البحث العلمي و احياء التراث الاسلامي، 1404ق؛ الإعلام بأعلام بيت الله الحرام: محمد بن احمد النهروالي (م.990ق.)، به كوشش علي محمد، قاهره، المکتبة الثقافية الدينيه، 2004م؛ الاعلان بالتوبيخ: شمس الدين السخاوي (م.902ق.)، به كوشش فرانز روز، بيروت، دار الکتب العلميه؛ ايضاح المکنون: اسماعيل باشا بغدادي (م.1339ق.)، به كوشش رفعت بيگله، بيروت، دار احياء التراث العربي؛ البدر الطالع بمحاسن من بعد القرن السابع: محمد بن علي شوکاني (م.1250ق.)، به كوشش خليل منصور، بيروت، دار الکتب العلميه، 1998م؛ بلوغ القري في ذيل اتحاف الوري باخبار ام القري: عبدالعزيز بن النجم بن فهد (م.922ق.)، به كوشش صلاح الدين بن خليل ابراهيم و ديگران، قاهره، دار القاهره، 2005م؛ التاريخ و المورخون: محمد الحبيب الهيله، مکه، مؤسسة الفرقان، 1994م؛ تهذيب الکمال: المزي (م.742ق.)، به كوشش بشار عواد معروف، بيروت، مؤسسة الرساله، 1985م؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامي: موسوي بجنوردي، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامي، 1368ق؛ الدر الکمين بذيل العقد الثمين في تاريخ البلد الامين: عمر بن محمد بن فهد (م.885ق.)، به كوشش عبدالملک بن دهيش، بيروت، دار خضاعه، 2000م؛ الضوء اللامع: شمس الدين السخاوي (م.920ق.)، قاهره، دار الکتاب الاسلامي؛ غاية المرام بأخبار سلطنة البلد الحرام: عبدالعزيز بن فهد المکي (م.920ق.)، به كوشش فهيم شلتوت، جده، دار المدني، 1986م؛ کشف الظنون: حاجي خليفه (م.1067ق.)، بيروت، دار احياء التراث العربي؛ نظم العقيان في اعيان الاعيان: السيوطي (م.911ق.)، به كوشش فيليپ حتي، نيويورک، 1927م.

پایگاه پژوهشکده حج، دانشنامه حج، [http://phz.hajj.ir/422/9335]