|
|
| خط ۱: |
خط ۱: |
| [[پرونده:ایران.jpeg|بندانگشتی|ایران]] | | [[پرونده:ایران.jpeg|بندانگشتی|ایران]] |
|
| |
|
| '''ایران''': کشوری مسلمان‌نشین در خاورمیانه است. ایران کشوری است با مساحت 1648195 کیلومتر مربع که بخش بیشتر فلات ایران را در بر گرفته است. امروزه کشور ایران از شمال با [[جمهوری آذربایجان]] و [[ارمنستان]] و [[ترکمنستان]]، در شرق با [[افغانستان]] و [[پاکستان]]، و در غرب با [[ترکیه]] و [[عراق]] مرز زمینی دارد. مذهب رسمی آن [[تشیع]] و زبان رسمی‌اش فارسی است.<ref>ایران از آغاز تا اسلام، ص1-8؛ کلیات جغرافیای طبیعی و تاریخی ایران، ص11؛ مرکز آمار ایران، گزیده نتایج سرشماری1390.</ref> مرزهای سیاسی ایران در طول تاریخ تغییرهای فراوان به خود دیده است. حکومت‌های ایران گاه تنها بخشی از فلات ایران را زیر سلطه داشتند و گاه مرزهای قدرتشان تا بیرون از فلات ایران کشیده می‌شد. مرزهای سیاسی امروزین ایران در سده نوزدهم م. و پس از جدا شدن برخی سرزمین‌ها از آن در شمال و شرق و غرب شکل گرفته است.<ref>نک: کلیات جغرافیای طبیعی، ص56-59.</ref> ایران از بزرگ‌ترین کشورهای اسلامی است و مردم آن در طول تاریخ اسلام، بسیاری از جمعیت حج‌گزار را تشکیل داده‌اند و روابط سیاسی و اقتصادی و فرهنگی آنان با [[حرمین]] در تحولات [[مکه]] و [[مدینه]] تاثیر فراوان داشته است. اکنون هر سال بیش از صد هزار تن از این کشور برای [[حج]] به حرمین سفر می‌کنند. در این مقاله از موضوعات مختلفی در مورد ایران بحث شده است که ازجمله آنها این موضوعاتند: تاریخ و جغرافیای ایران (ایران باستان؛ ایران اسلامی)؛ روابط سیاسی ایران و حرمین و تاثیر آن بر حجگزاری ایرانیان (پیش از [[اسلام]]؛ از ورود اسلام تا حمله مغول؛ دوران ایلخانان؛ دوران فترت پس از ایلخانان؛ دوران صفویه؛ دوران افشاریه؛ دوران قاجار؛ دوران پهلوی؛ دوران انقلاب اسلامی)؛ راه‌های حج ایرانیان (راه عراق؛ راه احساء؛ راه شام؛ راه دریایی جنوب ایران؛ راه استانبول؛ راه دریایی از بیروت؛ راه هوایی)؛ حجگزاری ایرانیان؛ شیوه‌ها و آداب (سازما‌‌ن‌دهی حج درگذشته؛ سازما‌‌ن‌دهی حج در دوران معاصر؛ آداب و رسوم حج ایرانیان)؛ مشکلات مذهبی ایرانیان در حج؛ ایرانیان و آبادانی حرمین؛ نگاشته‌های ایرانیان درباره حج و حرمین؛ مجاورت ایرانیان در حرمین؛ تاریخ و جغرافیای ایران. | | '''ایران''': کشوری مسلمان‌نشین در خاورمیانه است. ایران کشوری است با مساحت 1648195 کیلومتر مربع که بخش بیشتر فلات ایران را در بر گرفته است. امروزه کشور ایران از شمال با [[جمهوری آذربایجان]] و [[ارمنستان]] و [[ترکمنستان]]، در شرق با [[افغانستان]] و [[پاکستان]]، و در غرب با [[ترکیه]] و [[عراق]] مرز زمینی دارد. مذهب رسمی آن [[تشیع]] و زبان رسمی‌اش فارسی است.<ref>ایران از آغاز تا اسلام، ص1-8؛ کلیات جغرافیای طبیعی و تاریخی ایران، ص11؛ مرکز آمار ایران، گزیده نتایج سرشماری1390.</ref> مرزهای سیاسی ایران در طول تاریخ تغییرهای فراوان به خود دیده است. حکومت‌های ایران گاه تنها بخشی از فلات ایران را زیر سلطه داشتند و گاه مرزهای قدرتشان تا بیرون از فلات ایران کشیده می‌شد. مرزهای سیاسی امروزین ایران در سده نوزدهم م. و پس از جدا شدن برخی سرزمین‌ها از آن در شمال و شرق و غرب شکل گرفته است.<ref>نک: کلیات جغرافیای طبیعی، ص56-59.</ref> ایران از بزرگ‌ترین کشورهای اسلامی است و مردم آن در طول تاریخ اسلام، بسیاری از جمعیت حج‌گزار را تشکیل داده‌اند و روابط سیاسی و اقتصادی و فرهنگی آنان با [[حرمین]] در تحولات [[مکه]] و [[مدینه]] تاثیر فراوان داشته است. اکنون هر سال بیش از صد هزار تن از این کشور برای [[حج]] به حرمین سفر می‌کنند. در این مقاله از موضوعات مختلفی در مورد ایران بحث شده است که ازجمله آنها این موضوعاتند: تاریخ و جغرافیای ایران (ایران باستان؛ ایران اسلامی)؛ روابط سیاسی ایران و حرمین و تاثیر آن بر حجگزاری ایرانیان (پیش از [[اسلام]]؛ از ورود اسلام تا حمله مغول؛ دوران ایلخانان؛ دوران فترت پس از ایلخانان؛ دوران صفویه؛ دوران افشاریه؛ دوران قاجار؛ دوران پهلوی؛ دوران انقلاب اسلامی)؛ راه‌های حج ایرانیان (راه عراق؛ راه احساء؛ راه شام؛ راه دریایی جنوب ایران؛ راه استانبول؛ راه دریایی از بیروت؛ راه هوایی)؛ حجگزاری ایرانیان؛ شیوه‌ها و آداب (سازما‌‌ن‌دهی حج درگذشته؛ سازما‌‌ن‌دهی حج در دوران معاصر؛ آداب و رسوم حج ایرانیان)؛ مشکلات مذهبی ایرانیان در حج؛ ایرانیان و آبادانی حرمین؛ نگاشته‌های ایرانیان درباره حج و حرمین؛ مجاورت ایرانیان در حرمین؛ تاریخ و جغرافیای ایران. |
| ==تاریخ ایران باستان== | | ==تاریخ ایران باستان== |
| درباره ریشه و معنای واژه ایران، دیدگاه‌های گوناگون وجود دارد که بر پایه مشهور‌ترین آنها، این واژه برگرفته از نام قوم آریایی و به معنای سرزمین آریاییان است. آریاییان که یکی از شاخه‌های مردم [[هند]] و اروپایی ساکن در ایران ویج بودند، در هزاره دوم پیش از میلاد، مهاجرت خود را به ایران آغاز کردند و در طول سده‌ها بر ساکنان بومی این سرزمین غلبه یافتند.<ref>تاریخ ایران باستان، پیرنیا، ج1، ص153-158؛ تاریخ ایران باستان، خدادادیان، ج1، ص21-22.</ref>پیش از ورود آریاییان، ایران تاریخی کهن را پشت سر نهاده، سکونتگاه اقوام گوناگون و تمدن‌هایی همچون عیلامی و کاسی در غرب این سرزمین بود.<ref>ایران از آغاز تا اسلام، ص49-56؛ اشکانیان، ص61.</ref> | | درباره ریشه و معنای واژه ایران، دیدگاه‌های گوناگون وجود دارد که بر پایه مشهور‌ترین آنها، این واژه برگرفته از نام قوم آریایی و به معنای سرزمین آریاییان است. آریاییان که یکی از شاخه‌های مردم [[هند]] و اروپایی ساکن در ایران ویج بودند، در هزاره دوم پیش از میلاد، مهاجرت خود را به ایران آغاز کردند و در طول سده‌ها بر ساکنان بومی این سرزمین غلبه یافتند.<ref>تاریخ ایران باستان، پیرنیا، ج1، ص153-158؛ تاریخ ایران باستان، خدادادیان، ج1، ص21-22.</ref>پیش از ورود آریاییان، ایران تاریخی کهن را پشت سر نهاده، سکونتگاه اقوام گوناگون و تمدن‌هایی همچون عیلامی و کاسی در غرب این سرزمین بود.<ref>ایران از آغاز تا اسلام، ص49-56؛ اشکانیان، ص61.</ref> |
| خط ۲۷۰: |
خط ۲۷۰: |
|
| |
|
| ===هدیه شاهرخ تیموری=== | | ===هدیه شاهرخ تیموری=== |
| از میان هدایای پادشاهان ایرانی به حرمین، جامه‌ای که شاهرخ تیموری در سال 848ق. به مکه فرستاد، در تاریخ بازتاب فراوان داشته است. این جامه که در [[یزد]] بافته شده بود، به دست هیاتی از بزرگان دولت تیموری به مصر فرستاده شد و سپس آن را به مکه بردند و بر کعبه آویختند. تهیه پوشش کعبه به طور سنتی بر عهده مصریان بود و این افتخاری به شمار می‌رفت که مصریان نمی‌خواستند از دست بدهند. شاهرخ تیموری به ملک‌الاشرف برسبای نامه نوشت تا اجازه فرستادن جامه کعبه را بگیرد. اما ملک‌الاشرف (حک: 825-842ق.) در پاسخ، تهیه جامه کعبه را ویژه مصریان دانست. با مرگ ملک‌الاشرف به سال 841ق. و نشستن الملک الظاهر (حک: 842-857ق.) به جای او، روابط حکومت مصر با شاهرخ تیموری بهبود یافت و اجازه نصب پرده کعبه به شاهرخ داده شد.<ref>تاریخ حبیب السیر، ج3، ص632؛ جامع مفیدی، ج3، ص156؛ النجوم الزاهره، ج15، ص52، 364-365.</ref> | | از میان هدایای پادشاهان ایرانی به حرمین، جامه‌ای که شاهرخ تیموری در سال 848ق. به مکه فرستاد، در تاریخ بازتاب فراوان داشته است. این جامه که در [[یزد]] بافته شده بود، به دست هیاتی از بزرگان دولت |
| | |
| ===هدایای پادشاهان صفوی===
| |
| از موقوفه‌ای که در دوران شاه عباس صفوی برای سادات مدینه وقف شد، پیش از این سخن گفتیم. از دیگر هدایای پادشاهان صفوی به حرمین، باید از یک شمامه (گوی مرکب از مواد خوشبو‌کننده) یاد کرد که سلطان حسین صفوی به سال 1119ق. برای نصب در [[حجره پیامبر]] به مدینه فرستاد. این شمامه ارزش بسیار فراوان داشت و با طلا و الماس و یاقوت تزیین شده بود؛ اما به دلیل سهل‌ا‌نگاری خادمان حرم، از میان رفت.<ref>منائح الکرم، ج5، ص433-434.</ref>
| |
|
| |
| ===هدایای شاهان قاجار===
| |
| گزارش‌هایی درباره هدایای شاهان قاجار در زمینه امور حج و حرمین نیز در دست است که از جمله آنها، یاری مظفرالدین شاه (حک: 1313-1324ق.) به راه آهن حجاز است. دولت عثمانی برای ساخت راه آهن حجاز که [[دمشق]] را به مدینه متصل می‌کرد، از حکومت‌های کشورهای اسلامی یاری مالی خواست و شاه ایران 50 هزار لیره عثمانی برای انجام این طرح یاری کرد.<ref>تاریخ مکه، ص579؛ التاریخ الشامل، ج3، ص13.</ref>
| |
| | |
| ===در دوران پهلوی===
| |
| در دوران پهلوی، پیشنهادی از سوی مسؤولان دولت ایران برای ساختن سایبانی در بقیع برای زائران به مسؤولان عربستان ارائه شد که به دلیل مخالفت دولت سعودی به نتیجه نرسید. به سال 1378ش. نیز پیشنهادی مشابه از مسؤولان جمهوری اسلامی ایران برای ساختن سایه‌بان و سنگفرش کردن قبرستان با هزینه دولت ایران به مسؤولان سعودی ارائه شد که بی‌پاسخ ماند.<ref>میقات حج، ش46، ص166-167، «تخریب بقیع به روایت اسناد. </ref><ref>ش30، ص70، «مصاحبه با آیت‌الله‌هاشمی رفسنجانی. </ref>افزون بر این‌ها، معمولاً هر سال از گلاب ایران برای شستشوی کعبه استفاده می‌کنند.<ref>حج25، ص45؛ گل‌واژه‌های حج و عمره، ص462.</ref>
| |
| | |
| ===خدمت بازرگانان و ثروتمندان===
| |
| خدمت به حرمین، اختصاص به شاهان نداشت. افزون بر پادشاهان، نام بسیاری از بازرگانان و ثروتمندان ایرانی نیز به دلیل خدمت به اهل حرمین یا ساخت بناهای عمومی یا بازسازی برخی بناهای مقدس حرمین، در تاریخ ثبت شده است. ابراهیم بن محمد بن علی، معروف به ابونصر فارسی استرآبادی (م. 466ق.) از افرادی است که به دلیل فراوانی تلاش‌های خیرخواهانه‌اش در مکه و مدینه، به لقب مغیث‌الحرمین نامبردار شد. علی بن محمد بن علی، برادر ابونصر، نیز در این کارها با او همکاری داشته است. برخی او را فرستاده آلب‌ارسلان شاه سلجوقی به شمار آورده‌اند. پرداخت سی هزار دینار به حاکم مکه که برای بازسازی بخش‌هایی از مسجدالحرام و بازسازی نهر زبیده هزینه شد، بازسازی [[مسجد هلیجه]]، تهیه [[جامه کعبه]]، نقره‌کاری [[ناودان کعبه]]، و بخشش فراوان به فقیران مکه و مدینه از خدمات او به حرمین است.<ref>العقد الثمین، ج3، ص261-262؛ التحفة اللطیفه، ج1، ص256-257.</ref>
| |
| ابراهیم بن حسین فارسی، معروف به رامشت (م. 534ق.) از دیگر بازرگانان و ثروتمندان ایرانی ساکن مکه است که به دلیل کارهای عمرانی‌اش در مکه و مدینه، از شهرت فراوان برخوردار است. کاروانسرایی که او به سال 529ق. در مکه ساخت و برای صوفیان و فقیران وقف کرد، سده‌ها به نام کاروانسرای رامشت خوانده می‌شد. به سال 532ق. هنگامی که جامه کعبه از سوی خلیفه عباسی به مکه نرسید، رامشت فارسی با پول خود جامه‌ای برای کعبه فراهم کرد که هجده هزار دینار ارزش داشت. او همچنین ناودانی برای کعبه و حطیمی برای امام حنبلیان ساخت.<ref>اتحاف الوری، ج2، ص504-505؛ شفاء الغرام، ج1، ص609؛ العقد الثمین، ج4، ص385-386.</ref>
| |
| محمد بن علی بن ابی منصور اصفهانی، معروف به جواد اصفهانی (م. 559ق.) که وزیر اتابک قطب‌الدین زنگی، حاکم سلجوقی [[موصل]]، بود، ایرانی دیگری است که به دلیل فراوانی خیرات و انفاق‌هایش به الجواد شناخته شد. نوسازی [[مسجد خیف]] در منا، تزیین کعبه با طلا، بازسازی مسجدی بر [[کوه عرفات]]، ساختن برکه‌ها، بازسازی قنات‌ها، ساختن دیواری برای شهر مدینه، بازسازی بخش‌هایی از [[مسجد نبوی]]، و انفاق اموال فراوان از کارهای نیک او است. هنگامی که جواد اصفهانی درگذشت، پیکرش را به مکه و مدینه بردند و در مدینه به خاک سپردند.<ref>الکامل، ج11، ص306-308؛ العقد الثمین، ج2، ص212؛ وفاء الوفاء، ج3، ص9، 155.</ref>
| |
| خاندان ورامینی از خاندان‌های سرشناس ایرانی در دوران سلجوقیان بود. ابوسعد ورامینی که معمار حرمین لقب داشت و نیز پسرش حسین، بناهای فراوان از جمله مدرسه و مسجد در مکه و مدینه ساختند.<ref>نک: مجالس المومنین، ج1، ص94؛ نک: آثار الوزراء، ص358؛ نقض، ص200، 222-223.</ref>از دیگر افرادی که در مکه و مدینه کاروانسرا یا مدرسه‌ای را وقف کردند، می‌توان به افراد زیر اشاره کرد: ابراهیم بن محمد بن ابراهیم اصفهانی (م. 756ق.) معروف به العز اصفهانی به سال 749ق. کاروانسرایی را برای فقیران در مکه ساخت.<ref>اتحاف الوری، ج3، ص238؛ العقد الثمین، ج3، ص239-240.</ref>امیر زین‌الدین فرامرز محمود افزری یک کاروانسرا و یک دارالمؤذنین در مکه برای صوفیان غریب وقف کرد.<ref>اتحاف الوری، ج3، ص31؛ العقد الثمین، ج6، ص363.</ref>عبدالعزیز بن علی بن عثمان اصفهانی، معروف به عجمی (م. 764ق.) مکانی را برای زائرانی که در راه مانده بودند، وقف نمود.<ref>العقد الثمین، ج5، ص454.</ref>محمد بن علی گیلانی، معروف به خواجه پیر محمد گیلانی (زاده 808ق.) در مکه کاروانسرایی ساخت.<ref>الدر الکمین، ج1، ص216.</ref>
| |
| خدمات عمرانی ایرانیان در حرمین، تنها به ساختن کاروانسرا محدود نشده است. نام دانیال بن علی بن سلیمان لرستانی (م. 750ق.) به دلیل همکاری در ساخت چشمه بازان، <ref>العقد الثمین، ج4، ص343.</ref>عبدالله بن ابی‌بکر کردی به دلیل وقف کتاب‌های بسیار برای کاروانسرای ربیع رامشت، <ref>العقد الثمین، ج5، ص116.</ref>حسین بن احمد بن محمد گیلانی معروف به ابن‌قاوان برای بازسازی چاه غرس در مدینه و ساختن مسجدی نزدیک آن، <ref>التحفة اللطیفه، ج2، ص337.</ref>و محمد بن محمد کازرونی معروف به خواجه امام برای بازسازی و صاف کردن راه کوه‌های جبل و ثور<ref>العقد الثمین، ج2، ص322-323.</ref>در منابع تاریخی ثبت شده است.
| |
| گزارشی که ابن‌جبیر از بازسازی [[چاه زمزم]] به دست یک ایرانی ناشناس ارائه می‌کند، نشان میدهد که نام همه ایرانیانی که در بازسازی حرمین شریفین نقش داشته‌اند، در منابع تاریخی ثبت نشده است.<ref>رحلة ابن جبیر، ص93-94.</ref>
| |
| | |
| ===در دوران معاصر===
| |
| در دوران معاصر نیز شماری از ایرانیان در کارهای مربوط به آبادانی حرمین نقش داشته‌اند. از آن جمله باید از محمد کمال‌پور، مهندس ایرانی، که در 1344ش. به ریاض رفت و در راه‌اندازی سازمان نقشه‌برداری عربستان و تهیه نخستین نقشه هوایی از شهر مکه نقش داشت و نیز محمدعلی شهرستانی (زاده1311ش.) مهندس عمران که طرح‌هایی برای اجرا در [[صحرای عرفات]] داد، نام برد.
| |
| | |
| | |
| ==نگاشته‌های ایرانیان درباره حج و حرمین==
| |
| از همان سده‌های نخستین اسلامی، ایرانیان نیروی فکری پویا و کارآمدی برای پیشرفت علوم اسلامی فراهم آوردند. ایرانیان در نگارش آثار ماندگار در موضوع حج و حرمین به [[زبان عربی]] و فارسی در حوزه تاریخ و جغرافیای حرمین، فقه حج و ادبیات منظوم و منثور با موضوع حرمین و حج نقشی ارزنده ایفا کردند.
| |
| ایرانیان در نگارش آثار در حوزه جغرافیای سرزمین‌های اسلامی، پیشگام بودند. در آثار جغرافیایی دانشوران مسلمان، افزون بر این‌که راه‌های مسافرتی از مسیرهای حج معرفی می‌شد، بخشی از کتاب به شناخت شهرهای [[مکه]] و [[مدینه]] و دیگر نقاط شبه جزیره اختصاص داشت. از نخستین کتاب‌هایی که در زمینه جغرافیای عمومی جهان اسلام نگاشته شده و بخش عمده‌ای از آن اختصاص به شناسایی راه‌های مکه دارد، [[المسالک و الممالک]] نوشته [[ابن‌خردادبه]]، جغرافی‌نگار مشهور ایرانی، است.<ref>المسالک و الممالک، ص125-150؛ تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص120.</ref>احمد بن عمر بن رسته، دیگر جغرافیدانی است که در کتاب خود با عنوان [[الاعلاق النفیسه]] که در حدود سال 290ق. نگاشته است، افزون بر این‌که به تاریخ بنای کعبه و جغرافیای مکه و مدینه پرداخته، راه‌های مکه را نیز معرفی کرده است.<ref>تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص129-130؛ الاعلاق النفیسه، ص24-73.</ref>بحث از جغرافیای حرمین و راه‌های آن در دیگر آثار جغرافیایی ایرانیان مسلمان از جمله [[البلدان]] ابن فقیه همدانی و المسالک و الممالک [[ابراهیم بن محمد استخری]] یافت می‌شود.<ref>تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص128؛ المسالک و الممالک، ص15-18؛ البلدان، ابن فقیه، ص74-85.</ref>
| |
| ایرانیان در نگارش کتاب‌هایی با موضوع ویژه جغرافیا و تاریخ محلی مکه و مدینه نیز جایگاهی برجسته داشته‌اند. یکی از کهنترین آثار در جغرافیای [[حجاز]] و شناسایی راه‌ها و معالم مکه و مدینه، نوشته ابواسحق حربی (زاده 198ق. در مرو) است که با عنوان کتاب المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیره به چاپ رسیده است.<ref>المناسک، ص16و 281 به بعد.</ref>از دیگر آثاری که در تاریخ محلی حجاز به دست ایرانیان نگاشته شده، باید از این آثار یاد کرد: تاریخ مکه یا اخبار مکه نوشته عبدالرحمن بن ابوحاتم رازی، <ref>الاعلان بالتوبیخ، ص281.</ref>[[زبدة الاعمال و خلاصة الافعال]] نوشته [[سعدالله بن عمر اسفراینی]] (م. 786ق.)، <ref>الاعلان بالتوبیخ، ص281؛ معجم ما الف عن مکه، ص46-47.</ref> [[مهیج الغرام الی البلد الحرام و اثارة الحجون الی زیارة الحجون]] در تاریخ و فضائل مکه و کتاب [[المغانم المطابه]] در تاریخ مدینه، هر سه نوشته [[محمد بن یعقوب شیرازی فیروزآبادی]] (729-817ق.)، <ref>الاعلان بالتوبیخ، ص282؛ معجم ما الف عن مکه، ص179؛ التاریخ و المورخون، ص90، 95.</ref> [[الایجاز فی اخطار الحجاز]] نوشته [[عبدالکریم بن محمد رافعی قزوینی]] (557-623ق.)، <ref>کشف الظنون، ج1، ص210.</ref> [[المرور بین العلمین فی مفاخرة الحرمین]] نوشته [[علی بن محمد زرندی]] (776ق.)، <ref>معجم ما الف عن مکه، ص110.</ref> تاریخ فی حوادث مکه نوشته [[عبدالملک بن جمال‌الدین عصامی اسفرایینی]] مشهور به ملا عصام (1037)، [[تحدید الاماکن الشریفة فی مکة و بیان مساحتها]] نوشته [[باقر بن غلام علی تستری]] (1327ق.). <ref>معجم ما الف عن مکه، ص68.</ref>
| |
| در ادبیات منظوم و منثور فارسی نیز موضوعات مربوط به حج و حرمین جایگاهی مهم دارد. در قلمرو نثر فارسی، سفرنامه ناصر خسرو که نمونه درخشانی از نثر فارسی در سده پنجم ق. به شمار می‌رود، کهنترین سفرنامه حج در زبان فارسی است. ناصر خسرو در این سفرنامه، گزارشی از سفر خود به حج در سال‌های 437 تا 444ق. ارائه کرده و آگاهی‌هایی فراوان از جغرافیای مکه و مدینه و راه‌های حج در اختیار خواننده قرار داده است.<ref>نک: سفرنامه ناصر خسرو.</ref>
| |
| | |
| ===سفرنامههای حج===
| |
| سفرنامه‌نویسی به نثر فارسی در سده‌های پسین چندان رونقی نداشت. تنها سفرنامههای حج منثور که در این دوران به فارسی نگاشته شده، کتابی است از ابوالاشرف یزدی (م. 762ق.) با عنوان حجازیه و سفرنامه‌ای دیگر با عنوان بیان واقع نوشته [[عبدالکریم کشمیری]] که هر چند قرار بوده سفرنامه حج باشد، بخشی عمده از آن، تاریخ رویدادهای دوران سلطنت نادر شاه افشار است.<ref>بیان واقع، ص5-114؛ معجم ما کتب فی الحج، ص126.</ref>
| |
| این سفرنامه‌ها تنها گزارش‌های سفر حج در نثر فارسی تا دوران قاجاریه نیست. گزارش‌های پر شمار کوتاه از سفر بزرگان حکومت و دانشمندان و نام‌آوران در میانه کتاب‌های گوناگون تاریخی و ادبی و تذکره‌ها نگاشته شده است. کتاب‌های شرح حال دانشوران به ویژه صوفیان نیز از سفر حج بسیاری از صوفیان و برخی عوالم عرفانی آنان در این سفر گزارش میدهد. نیز بسیاری از نویسندگان گزارشی مختصر از سفر حج خود را در کتاب‌های خود نگاشته‌اند.<ref>نک: وقایع السنین، ص552-558؛ تذکره صفویه کرمان، ص469، 476؛ احیاء الملوک، ص477.</ref>
| |
| دوران اوج رونق سفرنامه‌نویسی در ادبیات فارسی در سده‌های دوازدهم و سیزدهم ق. هم‌زمان با حکومت قاجاریه بود. افزایش سفرهای ایرانیان به دیگر نقاط جهان و تاثیرپذیری از شیوه مرسوم سفرنامه‌نویسی در غرب، از عوامل رشد سفرنامه‌نگاری در ایران به شمار می‌رود. سفر حج از انگیزه‌های مهم طبقه‌ای از اهل قلم و اشراف قاجاری برای نوشتن سفرنامه بود. از این‌رو، ده‌ها سفرنامه حج قاجاری از آن دوران در دست است که افزون بر آگاهی‌های فراوان درباره شیوه حجگزاری ایرانیان، بخشی از تاریخ ایران و حرمین را در دوران قاجاریه بازتاب بخشیده‌اند.<ref>نک: پنجاه سفرنامه؛ نک: چهل سال تاریخ ایران، ج1، ص173.</ref>از مهمترین این سفرنامه‌ها باید به [[سفرنامه فرهاد میرزا]]، امین‌الدوله، میرزا علی‌خان اعتماد السلطنه، [[تذکرة الطریق]] نوشته [[میرزا داود میر وظایف]]، حسام‌السلطنه، محمد حسین فراهانی، و نایب‌الصدر شیرازی اشاره کرد.
| |
| | |
| ===حج‌نامه‌های ادبی===
| |
| بزرگداشت حج و حرمین در قلمرو ادبیات منظوم فارسی نیز جایگاهی بلند داشته است. افزون بر سروده‌های بسیاری که به وصف و مدح حرمین اختصاص یافته و در آثار بیشتر شاعران پارسی‌گوی دیده می‌شود، حج‌نامه‌های منظوم نیز از شاعران باقی مانده است.<ref>نک: حج در ادب فارسی، ص201-248.</ref>سنایی و خاقانی دو تن از شاعرانی هستند که بزرگداشت حج و حرمین در آثارشان جایگاهی ممتاز یافته است. سنایی در قصاید خود گزارش‌هایی از سفر حج که سرآغاز تحول معنوی وی نیز بوده، ارائه کرده است. خاقانی شروانی نیز افزون بر قصاید بسیار در مدح مکه و مدینه، منظومه‌ای با نام [[تحفة العراقین]] در شرح سفرش به حج (569ق.) از خود باقی نهاده است.<ref>نک: دیوان سنایی؛ تحفة العراقین، ص81-176؛ تاریخ ادبیات در ایران، ج2، ص776-779؛ ج3، ص555.</ref>
| |
| از دیگر حج‌نامه‌های منظوم ادب فارسی، باید به [[منظومه فتوح‌الحرمین]] نوشته [[محیی‌الدین لاری]] (م933ق.) اشاره کرد که در آن، افزون بر دریافت‌های عرفانی خود، به معرفی مشاهد و معالم حرمین پرداخته و نیز [[سفرنامه منظوم حسین ابیوردی]]، شاعر سده دهم ق. و از دبیران دربار تیموری و شیبانیان ازبک، که در آن به شرح سفر حج خود با کاوان شام پرداخته و همچنین سفرنامه سروده یکی از زنان درباری دوران صفوی که شامل شرحی مفصل و دقیق از سفر کاروانیان است.<ref>نک: مثنوی فتوح الحرمین؛ سفرنامه منظوم حج، ص25-81، 85-90.</ref>
| |
| حج و حرمین شریفین در دوران معاصر نیز در ادبیات مکتوب منظوم و منثور فارسی جایگاهی بسیار والا داشته است. سفرنامههای گوناگون به قلم فرهیختگان ایرانی نگاشته شده که یا راهنمایی برای حج گزاران و یا بیانی ادیبانه از تجربه معنوی نویسنده بوده‌اند. از مهمترین این سفرنامه‌ها باید به کتاب [[خسی در میقات]]نوشته [[جلال آل‌احمد]]، [[به سوی خدا می‌رویم]] نوشته [[آیت‌الله طالقانی]]، [[با من به خانه خدا بیایید]] نوشته [[محمدرضا خلیلی عراقی]]، و [[ارمغان حجاز]] نوشته [[منوچهر سالور]] اشاره کرد.<ref>نک: کتابشناسی حج و زیارت، ص141-245؛ کتابنامه حج، ص31، 48.</ref>
| |
| نگارش آثار پژوهشی در موضوعات گوناگون مربوط به حج و حرمین نیز در دوران معاصر و به ویژه پس از انقلاب اسلامی، بسیار رشد یافته است. از قدیم‌‌ترین آثار پژوهشی در تاریخ و جغرافیای مکه و مدینه، دو کتاب [[مدینه‌شناسی]] نوشته [[محمدباقر نجفی]] و [[حرمین شریفین]] نوشته [[حسین قره‌چانلو]] را می‌توان نام برد. آثار [[رسول جعفریان]]، پژوهشگر تاریخ، که در مقالات و کتاب‌های خود بخش‌هایی از تاریخ حجگزاری ایرانیان را بررسی نموده و به تصحیح بسیاری از سفرنامههای حج پرداخته، از مهمترین این موارد است.<ref>کتابشناسی حج و زیارت، ص55، 79، 89.</ref>چنان‌که پیشتر اشاره شد، بخشی از سازمان بعثه حج ایران وظیفه پژوهش در زمینه حج و حرمین را بر عهده دارد. اکنون کتاب‌ها و نشریات گوناگون با موضوع مسائل فقهی، اجتماعی، و سیاسی حج و نیز تاریخ و جغرافیای حرمین، به همت این سازمان به چاپ رسیده است.<ref>آیینه آثار، ص139.</ref>
| |
| توجه به نقش اجتماعی ـ سیاسی حج در جامعه اسلامی، عرصه‌ای جدید در پژوهش‌های مربوط به حج است که در دوران معاصر مورد توجه اندیشمندان اسلامی قرار گرفت. علی شریعتی از مهمترین پیشگامان نگارش آثاری در این زمینه در ایران و جهان اسلام بود.<ref>نک: ضیوف الرحمن، ص57-65؛ کتابشناسی حج و زیارت، ص299-300.</ref>دیدگاه‌های [[امام خمینی]] و [[آیت‌الله خامنه‌ای]] و دیگر مسؤولان حج نظام جمهوری اسلامی ایران که به صورت مجموعه‌هایی مکتوب چاپ شده، از دیگر آثاری است که مراسم حج را نه تنها به منزله عملی عبادی، بلکه به عنوان گردهمایی سیاسی و اجتماعی و بهترین فرصت برای بهره‌برداری از اتحاد جامعه اسلامی جهت رسیدن به اهداف اسلامی ارزیابی می‌کند.<ref>نک: آیینه آثار، ص20، 62؛ کتابشناسی حج و زیارت، ص575-578.</ref>
| |
| اسرار و معارف عرفانی حج و شرح فلسفه و اهداف معرفتی و اخلاقی و اجتماعی اعمال و مناسک حج، عرصه گسترده دیگری است که نویسندگان ایرانی آثاری فراوان در زمینه آن آفریده‌اند. از مشهور‌ترین این آثار می‌توان از کتاب‌های [[آیت‌الله عبدالله جوادی آملی]] یاد کرد.<ref>کتابشناسی حج و زیارت، ص273-330.</ref>
| |
| | |
| ==مجاورت ایرانیان در مکه و مدینه==
| |
| علاقه به زندگی در جوار حرم الهی و اعتقاد به فضیلت آن، انگیزه مهم ایرانیان برای مهاجرت به حرمین و ساکن شدن در مکه و مدینه بوده است. این باور که مدفون شدگان در حرمین، بی‌حساب به بهشت می‌روند، حتی در میان عامه مردم رواج داشته است.<ref>کتاب کوچه، ج5، ص1886.</ref>انگیزه سفر به حرمین برای دانشوران که امید بهره بردن از محیط علمی مکه و مدینه را داشتند، دو چندان بود. سفر حج بخشی از زندگی بیشتر علما، فقیهان و متصوفه ایرانی بوده است. مجاورت ایرانیان در حرمین، مختص دانشوران نبود. بسیاری از مردم عادی و نیز بازرگانان و ثروتمندان در مکه و مدینه ساکن می‌شدند یا بارها به آن‌جا سفر می‌کردند. چنان‌که دیدیم، گروهی از همین بازرگانان و ثروتمندان و حتی دانشورانی که توانایی مالی داشتند، با مشارکت در ساختن بناهای سودمند برای همگان یا بازسازی بخش‌هایی از حرمین، در آبادانی مکه و مدینه نقش داشتند.
| |
| سفر دانشوران ایران به مکه و مدینه از نخستین سده‌های اسلامی رواج داشت. بسیاری از طالبان علوم دینی بخشی از زندگی خود را در مکه و مدینه می‌گذراندند یا بارها به این شهرها سفر می‌کردند. برخی نیز در این شهرها ساکن می‌شدند و برای همیشه در آن می‌ماندند.
| |
| | |
| ===سده‌های هفتم تا نهم ق===
| |
| سفر دانشوران از سراسر سرزمین‌های اسلامی به مکه و مدینه رونق فراوان داشت. پس از حمله مغول و تصرف بغداد، شهرهای مکه و مدینه از مراکز علمی جهان اسلام بود و بسیاری از دانشوران را به سوی خود می‌کشاند. در این دوران، شرح‌حال‌نامه‌های مهم و مفصلی از اهالی مکه و مدینه مانند [[العقد الثمین و التحفة اللطیفه]] نگاشته شد که نام بسیاری از این دانشوران در آنها ثبت شده است. بسیاری از دانشوران ایرانی مجاور حرمین، جایگاهی بلند در عرصه علمی حرمین یافتند و به مناصبی مهم در مکه و مدینه رسیدند.
| |
| گاه فرزندان یکی از دانشوران ایرانی ساکن در مکه و مدینه، راه پدر را ادامه می‌دادند و به این ترتیب یک خاندان ایرانی برای چند سده در عرصه علمی یا اجتماعی مکه و مدینه شهرت می‌یافت. مشهور‌ترین این خاندان‌ها در مکه، خاندان طبری بود. خاندان طبری از سده هفتم ق. در مکه شهرتی فراوان یافت. دانشورانی بزرگ از این خاندان، افزون بر نگاشتن کتاب‌های فراوان، عهده‌دار مناصب مهم مذهبی مانند قضاوت شدند. احمد بن عبدالله بن محمد، معروف به [[محب‌الدین طبری]] (615-694ق.) نخستین فردی است که از نظر علمی شهرت فراوان یافت. او کتاب‌های بسیار در تفسیر، حدیث، [[قرآن]]، تاریخ، اعلام و فضائل مکه نگاشت. فرزندش محمد بن احمد بن عبدالله، معروف به [[جمال‌الدین طبری]] (636-695ق.) نیز افزون بر تدریس و تعلیم در مکه و نگارش کتابی در تاریخ آن، به منصب قضاوت این شهر رسید.<ref>العقد الثمین، ج1، ص294؛ ج3، ص61؛ التاریخ و المورخون، ص53-58.</ref>بسیاری از زنان خاندان طبری نیز از نظر علمی منزلتی برجسته یافتند.<ref>العقد الثمین، ج8، ص223-224، 234.</ref>
| |
| | |
| ===از سده هشتم ق===
| |
| خاندان زرندی در مدینه از شهرت فراوان برخوردار گشت. آنان فرزندان عزالدین یوسف بن حسن زرندی بودند.<ref>نصیحة المشاور، ص111-114.</ref>یکی از فرزندان وی، نورالدین علی بود که قضاوت و حسبه مدینه را بر عهده داشت.<ref>نصیحة المشاور، ص114؛ التحفة اللطیفه، ج5، ص194.</ref>منصب قضاوت در خاندان علی بن یوسف ماندگار شد. فتح‌الدین محمد پسر علی بن یوسف، یوسف پسر فتح‌الدین، محمد بن عبدالوهاب بن علی بن یوسف<ref>التحفة اللطیفه، ج6، ص332-333.</ref>و پس از او فرزندان [[محمد بن عبدالوهاب]] یکی پس از دیگری قضاوت حنفیان مدینه را عهده‌دار بودند.<ref>الدر الکمین، ج2، ص751؛ ج1، ص392.</ref>جالب این‌که اعضای این خاندان ارتباطشان را با زادگاهشان حفظ کردند و گاه به ایران سفر می‌نمودند.
| |
| خاندان شوشتری، دیگر خاندان ایرانی بود که به احمد بن عثمان بن عبدالغنی (م. 737ق.) نسب می‌رساند که فردی صوفی و زاهد بود. خاندان کازرونی از دیگر خاندان‌های ایرانی، به محمد بن روزبه منسوب بود و در دوران محمد بن احمد، یعنی نوه او که قاضی شافعیان بود، به شهرت رسید.<ref>التحفة اللطیفه، ج6، ص23-28، 150؛ نصیحة المشاور، ص121.</ref>
| |
| جز خاندان‌هایی که گفته شد، برخی ایرانیان مجاور مکه از بزرگان علمی و دینی حرمین بودند و مناصبی چون قضاوت، شیخوخت حرم و امامت نمازهای جماعت را بر عهده داشتند. از ایرانیانی که به مقام شیخ الحرمی در مکه رسیدند، باید به محمد بن ابراهیم بن منذر نیشابوری (م. 309/318ق.)، <ref>العقد الثمین، ج1، ص406؛ اتحاف الوری، ج2، ص368.</ref> سعد بن علی بن محمد بن علی بن حسین زنجانی (م. 470ق.)، محمد بن ابراهیم بن یوسف نیشابوری (م. 348ق.)، <ref>تذکرة الحفاظ، ج3، ص782؛ العقد الثمین، ج1، ص408.</ref> سعید بن منصور معروف به ابوعثمان خراسانی، <ref>سیر اعلام النبلاء، ج10، ص586.</ref>و عبدالجبار بن ابراهیم بن ابی عمرو معروف به [[ابونصر اصفهانی]] (زاده 468ق.) <ref>العقد الثمین، ج5، ص324-325.</ref>اشاره کرد. از ایرانیانی که به مقام قضاوت در مکه یا مدینه رسیدند، می‌توان از احمد بن محمد بن عبدالله نیشابوری (م. 351ق.)، <ref>العقد الثمین، ج3، ص145؛ التحفة اللطیفه، ج1، ص408.</ref> طاهر بن محمد بن طاهر بن سعید ابوالمظفر بروجردی (وفات 528)، <ref>العقد الثمین، ج5، ص59-60.</ref>عبدالملک بن ابی مسلم بن ابی نصر نهاوندی، <ref>العقد الثمین، ج5، ص516.</ref>علی بن داود بن علی گیلانی (م. 842)، <ref>الدر الکمین، ج2، ص1025-1027.</ref> و سعید بن محمد زرندی (م. 874)<ref>الدر الکمین، ج2، ص751-752.</ref>نام برد.
| |
| برخی دانشوران ایرانی نیز امامت نمازهای مذاهب گوناگون به ویژه حنفی و شافعی را در [[مسجدالحرام]] یا [[مسجدالنبی]] بر عهده داشتند. [[زاهر بن رستم اصفهانی]] (م. 609ق.)، <ref>العقد الثمین، ج4، ص426-427؛ اتحاف الوری، ج3، ص17.</ref>[[علی بن یوسف بن ابوبکر سگزی]] (م. 675ق.) و پسرش [[عبدالله بن علی بن یوسف]] (زاده623ق.)، <ref>العقد الثمین، ج6، ص277؛ ج5، ص214.</ref>[[محمد بن ابی‌بکر طوسی]] (م. 598ق.)، <ref>العقد الثمین، ج1، ص434.</ref>و [[عبدالمحسن بن ابی‌عمید ابهری|عبدالمحسن بن ابی‌عُمید ابهری]]<ref>العقد الثمین، ج5، ص493.</ref>از این دسته هستند.
| |
| نام گروهی دیگر از دانشوران و صوفیان ایرانی مجاور مکه و مدینه در منابع آمده که منصب دینی و شهرت فراوان نداشته‌اند؛ همچون: محمد بن هبة الله بن محمد شیرازی، <ref>العقد الثمین، ج2، ص380.</ref> احمد بن محمد بن احمد گیلانی، <ref>الدر الکمین، ص515.</ref> علی بن احمد شیرازی (788-861ق.)، <ref>الدر الکمین، ص991-992.</ref> محمد بن احمد بن ابی بکر خراسانی (م. 542ق.)، <ref>العقد الثمین، ج2، ص288.</ref> محمد بن علی بن حسین همدانی (م. 393ق.)، <ref>العقد الثمین، ج2، ص150.</ref> محمد بن یحیی بن منصور جنزی نیشابوری (م. 549ق.)، <ref>العقد الثمین، ج2، ص389.</ref> احمد بن احمد بن اسحق دندانقانی (زاده پیش از 490ق.)، <ref>العقد الثمین، ج3، ص12.</ref> ابراهیم بن محمد ابوالقاسم نصرآبادی (م. 369ق.)، <ref>اثارة الترغیب، ج1، ص214.</ref> سید حسین حسنی خلخالی (م. 1014ق.) . <ref>خلاصة الاثر، ج2، ص122.</ref>
| |
| گروهی از ایرانیان ساکن در مکه و مدینه، به خدمات دیگر در حرمین مشغول بودند. برای نمونه، می‌توان از حسن عجمی خادم قبه حمزه، <ref>التحفة اللطیفه، ج2، ص333.</ref> حسین بن علی بن رستم شیرازی و فرزندش حسن از سقایان مسجد نبوی، ابراهیم بن حسین شیرازی دربان (بوّاب) حرم شریف نبوی (زنده در 769ق.) نام برد.<ref>التحفة اللطیفه، ج2، ص298، 350-351؛ العقد الثمین، ج3، ص211.</ref>حضور ایرانیان به ویژه کازرونی‌ها در سمت مؤذن در حرمین بسیار چشمگیر بوده است. بسیاری از مؤذنان حرم در سده‌های هشتم و نهم ق. از خانواده‌های کازرونی بوده‌اند.<ref>العقد الثمین، ج2، ص145، 214، 250؛ ج3، ص52، 419؛ ج4، ص387.</ref>
| |
| سفر ایرانیان به مکه و مدینه حتی پس از روی کار آمدن دولت صفویه در ایران ادامه داشت. با این‌که بدرفتاری مردم حجاز با ایرانیان شیعی جان آنان را به خطر می‌انداخت، بسیاری از دانشوران شیعی ایرانی سال‌ها در مکه ساکن گشتند و برخی از ایشان در فتنه‌های برخاسته از تعصب دینی کشته شدند.<ref>میقات حج، ش4، ص27، «حجاج شیعی در دوره صفویه.</ref>از این افراد، می‌توان اینان را نام برد: [[سیدحسین حسینی خلخالی]]، شمس‌الدین [[حسین بن محمد شیرازی]]، [[حسین بن محمدعلی خراسانی]]، [[زین‌العابدین بن نورالدین بن مقصود کاشی]]، [[محمد مؤمن استرآبادی]]، [[معین‌الدین عبدکی استرآبادی]]، [[زین‌الدین بن محمد]] (م. 1074ق.)، <ref>الذریعه، ج9، ق2، ص410؛ ج4، ص19؛ ج1، ص196، 252؛ ج7، ص56؛ امل الآمل، ج2، ص166.</ref> علی بن نظام الدین احمد بن میر محمد معصوم حسینی دشتکی (1052-1120ق.). <ref>الذریعه، ج9، ق3، ص754.</ref>
| |
| | |
| ==پیوند به بیرون==
| |
| [https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/193707/ایران?q= ایران؛ علومی، محمدعلی، مجله ادبیات داستانی، تابستان و پاییز 1378 - شماره 51 (6 صفحه - از 180 تا 185)]
| |
| | |
| [https://hawzah.net/fa/Article/View/79625/تشیع-و-ایران/ تشیع و ایران؛پایگاه اطلاع رسانی حوزه]
| |
| | |
| [http://rasekhoon.net/article/show/128311/آشنایی-با-کشور-ایران/ آشنایی با کشور ایران؛سایت راسخون]
| |
| ==پانویس==
| |
| {{پانویس}}
| |
| ==منابع ==
| |
| {{منابع}}
| |
| {{دانشنامه
| |
| | آدرس = http://phz.hajj.ir/422/8027
| |
| | عنوان = ایران
| |
| | نویسنده = كامران محمدحسينی
| |
| }}
| |
| * '''آثار الوزراء''': سیف الدین حاجی بن نظام عقیلی، به کوشش حسینی ارموی، تهران، اطلاعات، 1364ش؛
| |
| * '''آداب سفر حج''': سید علی قاضی عسکر؛
| |
| * '''آشنایی با عربستان''': عبدالله نصیری، تهران، مشعر، 1387ش؛
| |
| * '''آیینه آثار (فهرست آثار منتشر شده بعثه)''': مرکز تحقیقات حج، تهران، مشعر، 1387ش؛
| |
| * '''ابوطالب یزدی شهید مروه''': سید علی قاضی عسکر، تهران، مشعر، 1388ش؛
| |
| * '''اتحاف الوری''': عمر بن محمد بن فهد (م. 885ق.)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة‌ام القری، 1408ق؛
| |
| * '''اثارة الترغیب''': محمد بن اسحق الخوارزمی (م. 827ق.)، به کوشش الذهبی، مکه، مکتبه نزار مصطفی الباز، 1418ق؛
| |
| * '''احسن التقاسیم''': المقدسی البشاری (م. 380ق.)، قاهره، مکتبة مدبولی، 1411ق؛
| |
| * '''احسن التواریخ''': حسن بیگ روملو (م. 985ق.)، به کوشش نوایی، تهران، اساطیر، 1384ش؛
| |
| * '''احیاء الملوک تاریخ سیستان تا عصر صفوی''': ملک شاه حسین بن ملک غیاث الدین سیستانی (م. قرن10ق.)، به کوشش ستوده، تهران، 1383ش؛
| |
| * '''الاخبار الطوال''': ابن داود الدینوری (م. 282ق.)، به کوشش عبدالمنعم، قم، الرضی، 1412ق؛
| |
| * '''از شیخ صفی تا شاه صفی''': سید حسن بن مرتضی استرآبادی (م. قرن12ق.)، به کوشش اشراقی، تهران، نشر علمی، 1366ش؛
| |
| * '''اسناد روابط ایران و عربستان''': علی محقق، تهران، مرکز اسناد وزارت امور خارجه، 1379ش؛
| |
| * '''اسناد و مکاتبات تاریخی ایران (دوره افشاریه)''': به کوشش محمد رضا نصیری، گیلان، جهاد دانشگاهی، 1364ش؛
| |
| * '''اسناد و مکاتبات تاریخی ایران از تیمور تا شاه اسماعیل''': به کوشش نوایی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1356ش؛
| |
| * '''اسناد و مکاتبات سیاسی ایران از سال 1038 تا 1105ق.''': به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1360ش؛
| |
| * '''اسناد و مکاتبات سیاسی ایران از سال 1105 تا 1135ق.''': به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1363ش؛
| |
| * '''اشکانیان''': دیاکونف، ترجمه: کریم کشاورز، تهران، پیام، 1378ش؛
| |
| * '''الاعلاق النفیسه''': ابن رسته (م. قرن3ق.)، بیروت، دار صادر، 1892م؛
| |
| * '''الاعلام باعلام بیت الله الحرام''': محمد بن احمد النهروالی (م. 990ق.)، به کوشش علی محمد، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، 1425ق؛
| |
| * '''الاعلان بالتوبیخ''': شمس الدین السخاوی (م. 902ق.)، به کوشش فرانز روز، بیروت، دار الکتب العلمیه؛
| |
| * '''امل الآمل''': الحر العاملی (م. 1104ق.)، نجف اشرف، مکتبة الاندلس، 1385ش؛
| |
| * '''انقراض سلسله صفویه''': لارنس لاکهارت (م. قرن20م.)، ترجمه: اسماعیل دولتشاهی، تهران، علمی و فرهنگی، 1383ش؛
| |
| * '''ایران از آغاز تا اسلام''': رومن گیرشمن، ترجمه: معین، تهران، علمی فرهنگی، 1379ش؛
| |
| * '''ایران بین دو انقلاب''': یرواندآبراهامیان، ترجمه: محمدی و فتاحی، تهران، نشر نی، 1377ش؛
| |
| * '''ایران در دوره سلطنت قاجار''': علی اصغر شمیم، تهران، بهزاد، 1387ش؛
| |
| * '''ایران در زمان ساسانیان''': آرتور کریستین سن، ترجمه: رشید یاسمی، تهران، دنیای کتاب، 1368ش؛
| |
| * '''ایران در زمان نادر شاه''': مینورسکی، ترجمه: رشید یاسمی، تهران، دنیای کتاب، 1387ش؛
| |
| * '''ایران در قرن بیستم''': ژان پیردیگار و برنارد هورکادیان رشار، ترجمه: عبدالرضا مهدوی، تهران، البرز، 1378ش؛
| |
| * '''ای قوم به حج رفته''': جواد مجابی، تهران، نشر موج، 1352ش؛
| |
| * '''با کاروان ابراهیم در حج71''': رسول جعفریان و محمد علی خسروی؛
| |
| * '''با کاروان صفا در سال 82''': رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1383ش؛
| |
| * '''با کاروان عشق''': مهدوی راد و جعفریان، گزارشی از فعالیت‌های بعثه مقام معظم رهبری و سازمان حج و زیارت؛
| |
| * '''با من به خانه خدا بیایید''': محمد رضا خلیلی عراقی، تهران، شرکت طبع کتاب، 1340ش؛
| |
| * '''البدء و التاریخ''': المطهر المقدسی (م. 355ق.)، بیروت، دار صادر، 1903م؛
| |
| * '''البدایة و النهایه''': ابن کثیر (م. 774ق.)، بیروت، مکتبة المعارف؛
| |
| * '''بررسی‌های تاریخی مجله تاریخ و تحقیقات ایران‌شناسی''': مدیر مسئول: مهندس جهانگیر قائم مقامی، تهران، ستاد بزرگ ارتشتاران اداره سوم؛
| |
| * '''البلدان''': ابن الفقیه (م. 365ق.)، به کوشش یوسف الهادی، بیروت، عالم الکتب، 1416ق؛
| |
| * '''البلدان''': احمد بن یعقوب (م. 292ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1422ق؛
| |
| * '''به سوی‌ام القری''': رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1373ش؛
| |
| * '''به سوی خدا می‌رویم''': سید محمود طالقانی، تهران، مشعر، 1381ش؛
| |
| * '''بیان واقع سرگذشت احوال نادر شاه و سفرهای مصنف''': خواجه عبدالکریم بن خواجه عاقبت محمود کشمیری، دانشگاه پنجاب لاهور، 1970م؛
| |
| * '''پنجاه سفرنامه حج قاجاری''': به کوشش رسول جعفریان، تهران، نشر علم، 1389ش؛
| |
| * '''پیراسته تاریخنامه هرات''': سیف بن محمد سیفی الهروی (م. 721ق.)، به کوشش محمد آصف، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1381ش؛
| |
| * '''تاریخ ابن خلدون''': ابن خلدون (م. 808ق.)، به کوشش خلیل شحاده، بیروت، دار الفکر، 1408ق؛
| |
| * '''تاریخ ابی الفداء (المختصر فی اخبار البشر)''': اسماعیل بن ابی الفداء (م. 732ق.)، به کوشش محمود دیوب، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1417ق؛
| |
| * '''تاریخ ادبیات در ایران''': ذبیح الله صفا، تهران، فردوس، 1378ش؛
| |
| * '''تاریخ امراء المدینه''': عارف عبدالغنی، دمشق، دار کنان، 1417ق؛
| |
| * '''التاریخ الشامل للمدینة المنوره''': عبدالباسط بدر، مدینه، 1414ق؛
| |
| * '''تاریخ المستبصر (صفة بلاد الیمن و مکة و بعض الحجاز)''': یوسف ابن مجاور (م. 690ق.)، به کوشش ممدوح حسن، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، 1996م؛
| |
| * '''تاریخ اولجایتو''': عبدالله بن محمد القاشانی (م. 738ق)، به کوشش همبلی، تهران، علمی و فرهنگی، 1384ش؛
| |
| * '''تاریخ ایران از آغاز تا انقراض سلسله قاجاریه''': حسن پیرنیا و عباس اقبال، تهران، خیام، 1380ش؛
| |
| * '''تاریخ ایران باستان''': اردشیر خدادادیان، تهران، سخن، 1383ش؛
| |
| * '''تاریخ ایران باستان''': حسن پیرنیا، دنیای کتاب، 1375ش؛
| |
| * '''تاریخ ایران باستان''': دیاکونف، ترجمه: روحی ارباب، تهران، ترجمه و نشر کتاب، 1346ش؛
| |
| * '''تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی''': برتولد اشپولر، ترجمه: جواد فلاطوری ومریم میراحمدی، تهران، علمی و فرهنگی، 1373ش؛
| |
| * '''تاریخ ایران کمبریج دوره صفویان''': ترجمه: یعقوب آژند، تهران، جامی، 1380ش؛
| |
| * '''تاریخ ایران کمبریج دوره پهلوی''': پیتر آوری، گاوین همیلی و چارلز ملوین، ترجمه: تیمور قادری، تهران، مهتاب، آبفام، 1388ش؛
| |
| * '''تاریخ ایران کمبریج از فروپاشی دولت ساسانیان تا آمدن سلجوقیان''': ترجمه: انوشه، تهران، امیر کبیر، 1372ش؛
| |
| * '''تاریخ ایران کمبریج از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان''': باسورث، لمبتون و باسانی و دیگران، ترجمه: انوشه، امیرکبیر، 1390ش؛
| |
| * '''تاریخ ایران کمبریج دوره تیموریان''': ترجمه: آژند، تهران، جامی، 1379ش؛
| |
| * '''تاریخ ایرانیان و عرب‌ها در زمان ساسانیان''': تئودور نولدکه، ترجمه: عباسی و زریاب، تهران، انجمن آثار ملی، 1358ش؛
| |
| * '''تاریخ حبیب السیر''': غیاث الدین خواند امیر (م. 942ق.)، به کوشش سیاقی، خیام، 1380ش؛
| |
| * '''تاریخ آل مظفر''': محمود کتبی (م. قرن 9ق.)، به کوشش نوایی، تهران، امیرکبیر، 1364ش؛
| |
| * '''تاریخ بخارا''': محمد بن جعفر نرشخی (م. 348ق.)، به کوشش رضوی، تهران، توس، 1363ش؛
| |
| * '''تاریخ بیهقی''': محمد بن حسین بیهقی (م. 470ق.)، به کوشش خلیل خطیب، تهران، مهتاب، 1374ش؛
| |
| * '''تاریخ تحلیلی اسلام از آغاز تا نیمه نخست سده چهارم''': سید جعفر شهیدی، تهران، علمی فرهنگی، 1383ش؛
| |
| * '''تاریخ تیموریان به روایت کمبریج''': ترجمه: یعقوب آژند، تهران، جامی، 1379ش؛
| |
| * '''تاریخ جهانگشای جوینی''': عطاملک بن محمد جوینی (م. 681ق.)، به کوشش قزوینی، تهران، دنیای کتاب، 1385ش؛
| |
| * '''تاریخ جهانگشای نادری''': مهدی خان استرآبادی (م. 1180ق.)، دنیای کتاب، 1368ش؛
| |
| * '''تاریخ حجگزاری ایرانیان''': اسرا دوغان، تهران، مشعر، 1389ش؛
| |
| * '''تاریخ دولة آل سلجوق''': محمد بن حامد اصفهانی (م. 597ق.)، به کوشش یحیی مراد، بیروت، دار العلمیه، 1425ق؛
| |
| * '''تاریخ ذوالقرنین''': میرزا فضل الله شیرازی خاوری (م. 1266ق.)، به کوشش افشارفر، تهران، وزارت ارشاد، 1380ش؛
| |
| * '''تاریخ سلاجقه یا مسامرة الاخبار''': محمود بن محمد آقسرایی، به کوشش عثمان توران، تهران، اساطیر، 1362ش؛
| |
| * '''تاریخ سلسله سلجوقی''': فتح بن علی بنداری اصفهانی (م. 643ق.)، ترجمه: جلیلی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1356ش؛
| |
| * '''تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء''': حمزة بن الحسن الاصفهانی، بیروت، مکتبة الحیاة؛
| |
| * '''تاریخ سیستان''': ناشناس (م. قرن5ق.)، به کوشش ملک الشعرای بهار، تهران، کلاله خاور، 1366ش؛
| |
| * '''تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)''': الطبری (م. 310ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛
| |
| * '''تاریخ عالم‌آرای امینی''': فضل الله روزبهان خنجی (م. قرن10ق.)، به کوشش عشیق، تهران، میراث مکتوب، 1382ش؛
| |
| * '''تاریخ عالم‌آرای عباسی''': اسکندر بیگ ترکمان (م. 1043ق.)، به کوشش ایرج افشار، تهران، امیرکبیر، 1382؛
| |
| * '''تاریخ گزیده''': حمدالله مستوفی (م. 750ق. )، به کوشش نوایی، تهران، امیر کبیر، 1364ش؛
| |
| * '''تاریخ گیلان''': ملا عبدالفتاح فومنی گیلانی (م. قرن11ق.)، به کوشش ستوده، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1349ش؛
| |
| * '''تاریخ ماد''': دیاکونف، ترجمه: کریم کشاورز، بنگاه ترجمه و نشرکتاب، 1357ش؛
| |
| * '''تاریخ مختصر الدول''': غریغوریوس الملطی ابن العبری، قاهره، دار الآفاق العربیه، 1421ق؛
| |
| * '''تاریخ مردم ایران''': عبدالحسین زرین‌کوب، امیرکبیر، 1373ش؛
| |
| * '''تاریخ مشروطه ایران''': احمد کسروی (م. 1324ش)، تهران، امیرکبیر، 1383ش؛
| |
| * '''تاریخ مغول در ایران''': برتولد اشپولر، ترجمه: میرآفتاب، تهران، علمی و فرهنگی، 1386ش؛
| |
| * '''تاریخ مغول''': عباس اقبال آشتیانی، تهران، امیر کبیر، 1384ش؛
| |
| * '''تاریخ مکه''': احمد السباعی (م. 1404ق.)، نادی مکة الثقافی، 1404ق؛
| |
| * '''تاریخ منتظم ناصری''': محمد حسن خان اعتماد السلطنه (م. 1313ق.)، به کوشش رضوانی، تهران، دنیای کتاب، 1367ش؛
| |
| * '''تاریخ نگارستان''': قاضی احمد بن محمد غفاری کاشانی (م. 975ق.)، به کوشش مدرس گیلانی، تهران، کتابفروشی حافظ، 1414ق؛
| |
| * '''تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلام''': ایگناتی یولیانوویچ کراچوفسکی، ترجمه: پاینده، تهران، علمی و فرهنگی، 1379ش؛
| |
| * '''تاریخ و سفرنامه حزین''': محمد علی حزین لاهیجی (م. 1180ق.)، به کوشش دوانی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1375ش؛
| |
| * '''تاریخ و فرهنگ ایران''': محمد مهدی ملایری، تهران، توس، 1379ش؛
| |
| * '''التاریخ و المورخون''': محمد الحبیب الهیله، مکه، موسسة الفرقان، 1994م؛
| |
| * '''تاریخ الیعقوبی''': احمد بن یعقوب (م. 292ق.)، بیروت، دار صادر، 1415ق؛
| |
| * '''تجارب الامم''': ابوعلی مسکویه (م. 421ق.)، به کوشش امامی، تهران، سروش، 1379ش؛
| |
| * '''تحریر تاریخ وصاف''': عبدالمحمد آیتی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی، 1383ش؛
| |
| * '''تحصیل المرام''': محمد بن احمد الصباغ (م. 1321ق.)، به کوشش ابن دهیش، 1424ق؛
| |
| * '''تحفة العراقین (ختم الغرایب)''': خاقانی شروانی (م. قرن6ق.)، به کوشش صفری آق‌قلعه، تهران، میراث مکتوب، 1387ش؛
| |
| * '''التحفة اللطیفه''': شمس الدین السخاوی (م. 902ق.)، به کوشش القسطلانی، مرکز بحوث و دراسات المدینه، 1430ق؛
| |
| * '''تخریب و بازسازی بقیع به روایت اسناد''': سید علی قاضی عسکر، تهران، مشعر، 1384ش؛
| |
| * '''تذکرة الاولیاء''': عطار نیشابوری (م. 618ق.)، به کوشش آرام، تهران، گنجینه، 1387ش؛
| |
| * '''تذکرة الطریق فی مصائب حجاج بیت الله العتیق''': محمد عبدالحسین کربلایی (م. قرن13ق.)، به کوشش جعفریان و اسرا دوغان، قم، مورخ، 1386ش؛
| |
| * '''تذکره تحفه سامی''': سام میرزا صفوی، به کوشش همایون فرخ، کتب ایران؛
| |
| * '''تذکره صفویه کرمان''': میر محمد سعید مشیزی، به کوشش باستانی پاریزی، نشر علم، 1369ش؛
| |
| * '''تذکرة الحفّاظ''': الذهبی (م. 748ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛
| |
| * '''ترجمه تاریخ یمینی''': ابوالشرف ناصح جرفادقانی (م. قرن7ق.)، به کوشش جعفر شعار، تهران، علمی فرهنگی، 1374ش؛
| |
| * '''تکملة الاخبار''': عبدی بیگ شیرازی نویدی، به کوشش نوایی، تهران، نشر نی، 1369ش؛
| |
| * '''التنافس السلجوقی الفاطمی علی بلاد الحجاز و امرة الحج''': سلیمان الخرابشه، اردن، بخش تاریخ دانشگاه یرموک، 1999م؛
| |
| * '''جامع التواریخ اسماعیلیان''': رشید الدین فضل الله همدانی (م. 718ق.)، به کوشش روشن، تهران، میراث مکتوب، 1387ش؛
| |
| * '''جامع مفیدی''': محمد مفید مستوفی بافقی (م. قرن11ق.)، به کوشش افشار، تهران، اساطیر، 1385ش؛
| |
| * '''جغرافیای تاریخی کشورهای اسلامی''': حسین قره‌چانلو، تهران، سمت، 1380ش؛
| |
| * '''جغرافیای حافظ ابرو''': عبدالله حافظ ابرو خوافی (م. 833ق.)، تهران، میراث مکتوب، 1375ش؛
| |
| * '''جواهر الاخبار''': بوداق منشی قزوینی (م. قرن10ق.)، به کوشش محسن بهرام نژاد، تهران، میراث مکتوب، 1387ش؛
| |
| * '''جهانگشای نادری''': مهدی خان استرآبادی (م. 1180ق.)، به کوشش انوار، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1377ش؛
| |
| * '''چهل سال تاریخ ایران''': حسین محبوبی اردکانی، به کوشش افشار، تهران، اساطیر، 1374ش؛
| |
| * '''حج 25''': رضا مختاری، گزارشی از حجگزاری 1425ق.، 1383ش؛
| |
| * '''حج 26''': محمد حسین رجبی، گزارشی از حجگزاری 1426ق.، 1384ش؛
| |
| * '''حج 27''': حسن مهدویان، گزارشی از حجگزاری 1427ق.، 1385ش؛
| |
| * '''حج 28''': رضا بابایی و علی اکبر جوانفکر، تهران، 1387ش؛
| |
| * '''حج 30''': سید جواد ورعی و جواد منصوری، تهران، مشعر؛
| |
| * '''حج در ادب فارسی''': خلیل الله یزدانی، تهران، مشعر، 1379ش؛
| |
| * '''حدیث قافله‌ها''': به کوشش سید علی قاضی عسکر، دانش‌پژوه، 1382ش؛
| |
| * '''حرفی از هزاران که‌اندر عبارت آمد''': حاج محمد تقی جورابچی، به کوشش قیصری، تهران، نشر تاریخ ایران، 1386ش؛
| |
| * '''الحقیقة و المجاز فی رحلة بلاد الشام و مصر و الحجاز''': عبدالغنی بن اسماعیل بن عبدالغنی بن اسماعیل (م. 1143ق.)، به کوشش ریاض عبدالحمید، دمشق، دار المعرفه، 1419ق؛
| |
| * '''حیات یحیی''': یحیی دولت‌آبادی، تهران، عطار، 1371ش؛
| |
| * '''خاطرات حج''': محمد عظیمی، موسسه مطبوعاتی دهخدا، 1363ش؛
| |
| * '''خاطرات زیارت خانه خدا و عتبات عالیات در خدمت راهنما''': محمد رضا خانی، به کوشش پاک‌گوهر و موسوی سعیدی، خواجه، 1366ش؛
| |
| * '''خاطرات سر‌هارد فورد''': سر‌هارد فورد (م. قرن19م.)، ترجمه: مانی صالحی، تهران، نشر ثالث، 1386ش؛
| |
| * '''خاطرات سفر حج''': سلطان حسین تابنده گنابادی، تهران، تابان، 1378ق؛
| |
| * '''خاطرات سفر مکه''': احمد هدایتی و محمدعلی هدایتی، تهران، 1343ش؛
| |
| * '''الخراج و صناعة الکتابه''': قدامة بن جعفر (م. 328ق.)، بغداد، دار الرشید، 1981م؛
| |
| * '''خسی در میقات''': جلال آل احمد، قم، کتاب سعدی، 1369ش؛
| |
| * '''خلاصة الاثر''': محمد امین المحبی (م. 1111ق.)، بیروت، دار صادر؛
| |
| * '''خلاصة التواریخ''': قاضی احمد بن شرف الدین الحسینی القمی (م. 1015ق.)، به کوشش اشرافی، دانشگاه تهران، 1383ش؛
| |
| * '''الدر الکمین بذیل العقد الثمین''': عمر بن فهد المکی (م. 558ق.)، به کوشش ابن دهیش، مکه، دار خضر، 1421ق؛
| |
| * '''در حریم کعبه''': سید محمد باقر حجتی، تهران، مشعر، 1384ش؛
| |
| * '''درب زبیدة طریق الحج من الکوفة الی مکة المکرمة''': سعد عبدالعزیز سعد الراشد، الریاض، دار الوطن، 1414ق؛
| |
| * '''درر الفوائد المنظمه''': عبدالقادر بن محمد بن الجزیری (م. 977ق.)، قاهره، المطبعة السلفیه، 1384ق؛
| |
| * '''دره نادره تاریخ عصر نادر شاه''': مهدی خان استرآبادی (م. 1180ق.)، به کوشش شهیدی، تهران، علمی و فرهنگی، 1384ش؛
| |
| * '''دستور الکاتب فی تعیین المراتب''': محمد بن هندوشاه نخجوانی (م. قرن8ق.)، به کوشش علی‌زاده، آذربایجان، فرهنگستان علوم شوروی، 1976م؛
| |
| * '''دین و دولت در ایران عهد مغول''': شیرین بیانی (اسلامی ندوشن)، تهران، نشر دانشگاهی، 1371ش؛
| |
| * '''الذریعة الی تصانیف الشیعه''': آقا بزرگ تهرانی (م. 1389ق.)، بیروت، دار الاضواء، 1403ق؛
| |
| * '''راحة الصدور و آیة السرور در تاریخ آل سلجوق''': محمد الراوندی (م. قرن6ق.)، به کوشش اقبال و مینوی، تهران، امیرکبیر، 1364ش؛
| |
| * '''راه حج''': رسول جعفریان، تهران، زیتون سبز، 1389ش؛
| |
| * '''راه‌های نفوذ فارسی در فرهنگ و زبان عرب جاهلی''': آذرتاش آذرنوش، تهران، توس، 1374ش؛
| |
| * '''راهی به سوی خدا''': بتول جامع نایینی، قم، تسنیم، 1385ش؛
| |
| * '''رحلة ابن بطوطه''': ابن بطوطه (م. 779ق.)، به کوشش التازی، رباط، المملکة المغربیه، 1417ق؛
| |
| * '''رحلة ابن جبیر''': محمد بن احمد (م. 614ق.)، بیروت، دار مکتبة الهلال، 1986م؛
| |
| * '''الرحلة السریة للعقید الروسی''': عبدالعزیز دولتشین، الدار العربیة للموسوعات، 1428ق؛
| |
| * '''روابط سیاسی ایران و عربستان در سده بیستم''': حمید احمدی، تهران، وزارت امورخارجه، 1386ش؛
| |
| * '''روزنامه خاطرات عین السلطنة''': قهرمان میرزا سالور عین السلطنة (م. 1350ق.)، به کوشش سالور و افشار، تهران، اساطیر، 1374ش؛
| |
| * '''روزنامه رسمی کشور''': سایت قوه قضاییه (www.dastour.ir)؛
| |
| * '''روزنامه سفر حج عتبات عالیات و دربار ناصری 1309-1312ق.''': حاجیه خانم علوی کرمانی، به کوشش جعفریان، قم، مورخ، 1386ش؛
| |
| * '''روضات الجنات فی اوصاف مدینة هرات''': محمد زمچی اسفزازی (م. 899ق.)، به کوشش سید محمد کاظم، دانشگاه تهران، 1338ش؛
| |
| * '''روضة الصفا''': محمد بن خاوند شاه، میرخواند (م. 903ق.)، به کوشش کیانفر، تهران، اساطیر، 1380ش؛
| |
| * '''ره یافتگان، گزارش عملیات حج تمتع 1389ش.''': روابط عمومی سازمان حج و زیارت، 1390ش؛
| |
| * '''ریاض العلماء و حیاض الفضلاء''': عبدالله افندی اصفهانی (قرن12ق.)، به کوشش حسینی و مرعشی، قم، خیام، 1401ق؛
| |
| * '''ریشه‌های انقلاب اسلامی''': نیکی آر. کدی، ترجمه: عبدالرحیم گواهی، قم، نشر قلم، 1369ش؛
| |
| * '''زبدة التواریخ''': علی بن ناصر حسینی (م. 622ق.)، ترجمه: روح اللهی، به کوشش نورالدین، تهران، ایل شاهسون بغدادی، 1380ش؛
| |
| * '''زبور آل داود''':هاشم میرزا سلطان (م. 1236ق.)، به کوشش نوایی، تهران، میراث مکتوب، 1379ش؛
| |
| * '''زمزم تاریخچه، تحولات، آثار''': محمد تقی رهبر، تهران، مشعر، 1382ش؛
| |
| * '''زین الاخبار''': عبدالحی بن ضحاک گردیزی (م. 443ق.)، به کوشش حبیبی، تهران، دنیای کتاب، 1363ش؛
| |
| * '''سفرنامه امین الدوله''': علی خان صدر اعظم، به کوشش کاظمیه، توس، 1354ش؛
| |
| * '''سفرنامه حاج ایاز خان قشقایی به مکه، مدینه و عتبات عالیات''': به کوشش شاکری، مرکز اسناد شورای اسلامی، 1388ش؛
| |
| * '''سفرنامه حج و راهنمای حاج''': حسین ذوالقدر شجاعی، تهران، خرمی، 1334ش؛
| |
| * '''سفرنامه شاردن''': شوالیه شاردن، ترجمه: یغمایی، توس، 1374ش؛
| |
| * '''سفرنامه فرهاد میرزا''': فرهاد میرزا، به کوشش طباطبایی، موسسه مطبوعاتی علمی، 1366ش؛
| |
| * '''سفرنامه کازاما نخستین وزیر مختار ژاپن در ایران''': آکی یوکازا، ترجمه:هاشم رجب‌زاده، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1380ش؛
| |
| * '''سفرنامه کروسینسکی یادداشت‌های کشیش لهستانی عصر صفوی''': ترجمه: عبدالرزاق دنبلی مفتون، به کوشش میراحمدی، تهران، 1363ش؛
| |
| * '''سفرنامه مکه دلیل الانام فی سبیل زیارة بیت الله الحرام''': سلطان مراد حسام السلطنه (م. 1300ق.)، به کوشش جعفریان، تهران، مشعر، 1374ش؛
| |
| * '''سفرنامه مکه معظمه''': عبدالحسین افشار ارومی، به کوشش جعفریان، نشر علم، 1386ش؛
| |
| * '''سفرنامه منظوم حج''': بانویی اصفهانی (نیمه اول قرن12ق.)، به کوشش جعفریان، تهران، مشعر، 1374ش؛
| |
| * '''سفرنامه میرزا داود میروظایف''': داود میروظایف، به کوشش قاضی عسکر، مشعر، 1388ش؛
| |
| * '''سفرنامه میرزا محمد حسین حسینی فراهانی (1302-1303ق.)''': به کوشش مسعود گلزاری، تهران، فردوسی، 1362ش؛
| |
| * '''سفرنامه ناصر خسرو''': ناصر خسرو (م. 481ق.)، تهران، زوّار، 1381ش؛
| |
| * '''سفرهای زیارتی در فرهنگ مردم''': سید علی رضا‌هاشمی، تهران، مشعر، 1388ش؛
| |
| * '''سلجوقنامه''': خواجه امام ظهیر الدین نیشابوری، تهران، خاور، 1332ش؛
| |
| * '''سلسله‌های اسلامی جدید راهنمای گاه‌شماری و تبارشناسی''': ادمون کلیفورد باسورث، ترجمه: فریدون بدره‌ای، تهران، مرکز باستان‌شناسی اسلام و ایران، 1381ش؛
| |
| * '''سیر اعلام النبلاء''': الذهبی (م. 748ق.)، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، 1413ق؛
| |
| * '''السیرة النبویه''': ابن هشام (م. 213/218ق.)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، دار المعرفه؛
| |
| * '''سیمای حج در سال 70''': سرهنگی و گیویان و بهبودی، تهران، مشعر، 1371ش؛
| |
| * '''شاه طهماسب صفوی''': عبدالحسین نوایی، تهران، ارغوان، 1368ش؛
| |
| * '''شرح زندگانی من''': عبدالله مستوفی (م. 1329ق.)، تهران، زوار، 1384ش؛
| |
| * '''الشعر و الشعراء''': ابن قتیبه (م. 276ق.)، قاهره، دار الحدیث، 1423ق؛
| |
| * '''شفاء الغرام''': محمد الفاسی (م. 832ق.)، به کوشش مصطفی محمد، مکه، النهضة الحدیثه، 1999م؛
| |
| * '''شکل‌گیری انقلاب اسلامی از سلطنت پهلوی تا جمهوری اسلامی''': محسن میلانی، ترجمه: عطارزاده، تهران، گام نو، 1383ش؛
| |
| * '''شنیدنی‌های سفر حج''': محمد دشتی، قم، موسسه فرهنگی تحقیقاتی امیرالمومنین (علیه‌السّلام)، 1382ش؛
| |
| * '''صفویه در عرصه دین فرهنگ و سیاست''': رسول جعفریان، تهران، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1379ش؛
| |
| * '''ضیوف الرحمن الحج''': روبرت بیانکی و سعید محمد الاسعد، الریاض، العبیکان، 1428ق؛
| |
| * '''عالم‌آرای نادری''': محمدکاظم مروی وزیر مرو، به کوشش ریاحی، تهران، نشر علمی، 1374ش؛
| |
| * '''العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین''': محمد الفاسی (م. 832ق.)، به کوشش فؤاد سیر، مصر، الرساله، 1406ق؛
| |
| * '''العقد الفرید''': احمد بن عبد ربه (م. 328ق.)، به کوشش مفید قمیحه، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1404ق؛
| |
| * '''علاقات السعودیة الایرانیه 1922-1982''': سعید محمد بادیب، لندن، دار الساقی، 1994م؛
| |
| * '''غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم''': ابومنصور ثعالبی، به کوشش زتنبرگ، پاریس، 1900م؛
| |
| * '''فارسنامه ناصری''': حسن حسینی فسایی (م. 1316ق.)، به کوشش رستگار، تهران، امیرکبیر، 1382ش؛
| |
| * '''فتوح البلدان''': البلاذری (م. 279ق.)، بیروت، دار الهلال، 1988م؛
| |
| * '''الفتوح''': ابن اعثم الکوفی (م. 314ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الاضواء، 1411ق؛
| |
| * '''فرهنگ امثال سخن''': حسن انوری ودیگران، تهران، سخن، 1384ش؛
| |
| * '''فریاد برائت پیام حضرت امام خمینی به حجاج بیت الله الحرام ذی‌حجه سال1407ق./ مرداد1366ش.''': وزارت ارشاد اسلامی، 1366ش؛
| |
| * '''قابوسنامه''': کیکاووس قابوس بن وشمگیر زیاری، تهران، طهوری؛
| |
| * '''کارنامه حج1351ش. گزارش سازمان اوقاف''': سازمان اوقاف، فروردین 1352ش؛
| |
| * '''کارنامه حج1352ش. گزارش سازمان اوقاف''': سازمان اوقاف، فروردین 1353ش؛
| |
| * '''کتاب کوچه''': احمد شاملو با همکاری آیدا سرکیسیان، مازیار، 1378ش؛
| |
| * '''کتابشناسی حج و زیارت''': اباذر نصر اصفهانی، تهران، مشعر، 1390ش؛
| |
| * '''کتابنامه حج''': محمد حسن بکایی، مشعر، 1374ش؛
| |
| * '''کشف الظنون''': حاجی خلیفه (م. 1067ق.)، بیروت، دارالفکر، 2007م؛
| |
| * '''کلیات جغرافیای طبیعی و تاریخی ایران''': عزیز الله بیات، تهران، سپهر، 1373ش؛
| |
| * '''الکامل فی التاریخ''': ابن اثیر (م. 630ق.)، بیروت، دار صادر، 1385ق؛
| |
| * '''گل‌واژه‌های حج و عمره''': علی‌رضا بصیری، تهران، مشعر، 1387ش؛
| |
| * '''گلستان سعدی نسخه علمی و انتقادی''': به کوشش برات زنجانی، تهران، سپهر، 1373ش؛
| |
| * '''لغت‌نامه''': دهخدا (م. 1334ش.) و دیگران، مؤسسه لغت‌نامه و دانشگاه تهران، 1373ش؛
| |
| * '''مآثر الملوک''': غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر (م. 942ق.)، تهران، رسا، 1372ش؛
| |
| * '''مثنوی فتوح الحرمین''': محیی الدین لاری (م. 933ق.)، به کوشش جعفریان، قم، انصاریان، 1373ش؛
| |
| * '''مجالس المومنین''': سید نورالله شوشتری (م. 1019ق.)، تهران، کتابفروشی اسلامی، 1354ش؛
| |
| * '''مجلة العرب''': حمد الجاسر، ریاض، دار الیمام؛
| |
| * '''مجله خاطرات وحید (دو ماهنامه)''': تهران، صاحب امتیاز و مدیر مسئول: سیف الله وحیدنیا؛
| |
| * '''مجله خواندنی‌ها''': تهران، بنگاه زربخش؛
| |
| * '''مجمع التواریخ''': محمد خلیل مرعشی صفوی (م. 1320ق.)، به کوشش اقبال آشتیانی، تهران، کتابخانه طهوری و سنایی، 1362ش؛
| |
| * '''مدیران و عوامل خدماتی''': حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت؛
| |
| * '''مرکز آمار ایران''': گزیده نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن1390ش.، تهران، دفتر ریاست روابط عمومی و همکاری‌های بین‌الملل؛
| |
| * '''مروج الذهب''': المسعودی (م. 346ق.)، به کوشش اسعد داغر، قم، دار الهجره، 1409ق؛
| |
| * '''مروری بر روابط ایران و عربستان در دو دهه اخیر''': بهرام اخوان کاظمی، سازمان تبلیغات، 1373ش؛
| |
| * '''المسالک و الممالک''': عبیدالله بن خرداذبه (م. 300ق.)، بیروت، دار صادر، 1408ق؛
| |
| * '''معجم البلدان''': یاقوت الحموی (م. 626ق.)، بیروت، دار صادر، 1995م؛
| |
| * '''معجم ما الف عن مکة المکرمه''': عبدالعزیز السنیدی، الریاض، دار الملک عبدالعزیز، 1429ق؛
| |
| * '''معجم ما کتب فی الحج و الزیاره''': عبدالجبار الرفاعی، تهران، مشعر، 1427ق؛
| |
| * '''المفصل''': جواد علی، دانشگاه بغداد، 1413ق؛
| |
| * '''مقالات تاریخی''': رسول جعفریان، قم، دلیل ما، 1387-1388ش؛
| |
| * '''مکة و علاقاتها الخارجیه301-487ق.''': احمد عمر الزیلعی، الدار العربیة للموسوعات، 1425ق؛
| |
| * '''مکتب اسلام (ماهنامه)''': قم، مؤسسه مکتب اسلام؛
| |
| * '''منائح الکرم''': علی بن تاج الدین السنجاری (م. 1125ق.)، به کوشش المصری، مکه، جامعة ام القری، 1419ق؛
| |
| * '''المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیره''': ابواسحق الحربی (م. 285ق.)، به کوشش محمد بن حیان، دار الیمامه، 1420ق؛
| |
| * '''المنتظم''': ابن الجوزی (م. 597ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1412ق؛
| |
| * '''مهاجران آل ابوطالب''': ابراهیم بن ناصر بن طباطبا، ترجمه: عطایی، آستان قدس رضوی، 1372ش؛
| |
| * '''میراث باستانی ایران''': ریچارد ن. فرای، ترجمه: رجب‌نیا، علمی و فرهنگی، 1373ش؛
| |
| * '''میراث شهاب''': قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی؛
| |
| * '''میقات حج (فصلنامه)''': تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت؛
| |
| * '''ناسخ التواریخ، قاجاریه''': محمد تقی لسان الملک سپهر (م. 1297ق.)، به کوشش کیانفر، تهران، اساطیر، 1386ش؛
| |
| * '''النجوم الزاهره''': ابن تغری بردی الاتابکی (م. 874ق.)، به کوشش طرخان، الهیئة المصریه، 1391ق؛
| |
| * '''نصیحة المشاور (تاریخ المدینة المنوره)''': ابن فرحون (م. 769ق.)، به کوشش علی عمر، قاهره، مکتبة الثفافة الدینیه، 1427ق؛
| |
| * '''نقض''': عبدالجلیل قزوینی رازی، تهران، انجمن آثار علمی، 1358ش؛
| |
| * '''نیل المنی بذیل بلوغ القری''': جارالله محمد بن فهد المکی (م. 954ق.)، به کوشش الهیله، الفرقان، 1420ق؛
| |
| * '''وفاء الوفاء''': السمهودی (م. 911ق.)، به کوشش السامرائی، مؤسسة الفرقان، 1422ق؛
| |
| * '''وقایع السنین و الاعوام''': سید عبدالحسین الحسینی خاتون‌آبادی (م. 1105ق.)، به کوشش بهبودی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، 1352ش؛
| |
| * '''همراه با حج1381''': سازمان حج و زیارت، 1381ش؛
| |
| * '''همراه زائران حج تمتع2''': مرکز تحقیقات حج، تهران، مشعر؛
| |
| * '''یار کجاست (سفرنامه حج)''': رحیم مخدومی، حوزه هنری سازمان تبلیغات، 1373ش.
| |
| {{پایان}}
| |
| {{کشورهای مرتبط با حج}}
| |
|
| |
|
| [[رده:کشورهای مرتبط با حج]] | | [[رده:کشورهای مرتبط با حج]] |
