بارگاه امامان(ع) در بقیع
 بارگاه امامان شیعه، قبل از تخریب دوم در سال ۱۳۴۴ق | |
| اطلاعات اوليه | |
|---|---|
| مکان | بقیع |
| کاربری | زیارتی |
| جنبه دینی | |
| وابسته به دین/مذهب | اسلام |
| تاریخ بنا | |
| بنیانگذار | مجدالملک براوستانی |
| رویدادها | ساخت حدود 490 قمری |
| وضعیت فعلی | |
| وضعیت بنا | تخریب شده |
بارگاه امامان(ع) در بقیع، بنایی بود که بر مکان قبر چهار امام شیعیان (امام حسن، امام سجاد، امام باقر، امام صادق علیهم‌السلام) و عباس بن عبدالمطلب در قبرستان بقیع ساخته شده بود. این مکان در آغاز خانه عقیل بن ابی‌طالب بود و بعدا به قبرستان بقیع پیوست. در اواخر قرن پنجم به فرمان مجدالملک براوستانی وزیر سلجوقیان بنایی با گنبدی بلند بر این مکان ساخته شد و همین بنا با تعمیراتی تا چند قرن پابرجا بود.
این بنا توسط آل سعود در 1220ق تخریب شد و بار دیگر توسط حکومت عثمانی بازسازی گردید؛ اما برای بار دوم در سال 1344ق توسط آل سعود دوم تخریب شد.
خانه عقیل[ویرایش | ویرایش مبدأ]
عقیل بن ابی‌طالب برادر امام علی(ع) بیرون بقیع بوده و در سمت جنوب آن، خانه‌ای بزرگ[۱] در برابر خانه امام علی(ع) داشت.[۲] در گذر زمان، این خانه مکان دفن بزرگانی از بنی‌هاشم شد و بعدها به بقیع ملحق گشت و این بخش از بقیع به مَقابِر بنی‌هاشم شهرت یافت.[۳]
فاطمه بنت اسد (درگذشت: 3ق)، عباس بن عبدالمطلب (درگذشت: 32ق)، عموی پیامبر(ص)، چهار تن از امامان شیعه؛ امام حسن(ع) (شهادت 49/50ق)،[۴] امام سجاد(ع) (شهادت: 94/95ق)،[۵] امام باقر(ع) (شهادت: حدود 114/117ق) [۶] و امام صادق(ع) (شهادت: 148ق)[۷] از مدفونان در این خانه‌اند. بر پایه روایتی، امام سجاد(ع) این خانه را در حدود سال 65ق بازسازی کرد.[۸]
تاریخچه بارگاه[ویرایش | ویرایش مبدأ]
منابع تاریخی تا سده پنجم قمری به وجود بنا یا گنبدی بر قبور امامان(ع) و عباس بن عبدالمطلب اشاره نکرده‌اند و تنها از وجود قبرها یاد کرده‌اند.[۹] همچنین از وجود مسجدی در نزدیکی قبور امامان یاد شده[۱۰] که همان مسجد فاطمه (بیت الاحزان) است و از قبور امامان فاصله داشته است.[۱۱]
ساخت بارگاه و گنبد[ویرایش | ویرایش مبدأ]
در سده پنجم و در حدود سال 490 قمری[۱۲] مجدالملک براوستانی (درگذشت: 492ق)، وزیر سلجوقیان، بارگاه و گنبدی بلند بر قبور امامان شیعه و عباس ساخت.[۱۳] مَطَری، تاریخ‌نگار مدینه در قرن هشتم قمری، ساخت گنبد بر قبر عباس بن عبدالمطلب را به ناصر لدین الله، خلیفه عباسی (حک: 575-622ق)، نسبت داده؛[۱۴] اما ابن‌نجار (درگذشت: 643ق) که هم‌عصر با ناصر عباسی است، به قدمت گنبد تصریح دارد.[۱۵] از این رو گزارش مطری را نادرست دانسته‌اند.[۱۶]
تعمیرهای بعدی بنا[ویرایش | ویرایش مبدأ]
بقعه عباس بن عبدالمطلب و امامان بقیع طی سده‌های پیاپی تعمیر و مرمت شد. منابع از نصب صندوقچه چوبی روی قبر عباس در سال 519 قمری به دستور مُسْتَرْشِد خلیفه عباسی (حک: 512-529ق) و نیز از ساخت محرابی در ضلع جنوبی بنا در روزگار مُسْتَنْصِر عباسی (حک: 623-640ق) گزارش داده‌اند.[۱۷]
توصیف بارگاه در منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]
ابن جبیر در نیمه دوم قرن ششم، گنبد ساخته شده بر این قبرها را بسیار مرتفع شمرده است. به گفته او قبرهای درون بقعه، بزرگ و از سطح زمین بلندتر بودند. این قبرها ضریحی چوبین داشتند که با نقوشی برجسته از جنس مس با میخ‌کوبی‌هایی تزیین شده بود.[۱۸] ابن‌نجار (درگذشت643ق) از وجود دو در برای بقعه یاد می‌کند که تنها یکی از آن دو هنگام زیارت گشوده می‌شد.[۱۹]
عَبْدَری (درگذشت: بعد از 700ق) در سفرنامه خود، این بقعه را همراه با بقعه عثمان بن عفان بزرگ‌ترین و زیباترین بارگاه بقیع دانسته است.[۲۰] از دیگر کسانی که از گنبد و ضریح قبور امامان شیعه یاد کرده‌اند می‌توان از ابن‌بطوطه،[۲۱] خالد بن عیسی (زنده به سال 740ق) [۲۲] و سمهودی (درگذشت: 911ق)[۲۳] یاد کرد. بارگاه عباس بن عبدالمطلب و امامان(ع) در بقیع، در نگاره‌های متعددی که از قبرستان بقیع در نسخه‌های خطی نقاشی شده، اغلب به صورت بنای بزرگ و گنبد‌داری نقاشی شده است.[۲۴]
تخریب و بازسازی اول در سده سیزدهم[ویرایش | ویرایش مبدأ]
گنبد ائمه بقیع دو بار تخریب شد. نخستین بار در سال 1220 قمری با حمله آل سعود اول و تصرف مدینه بود. اما این بارگاه بعد از شکست و خروج آل‌سعود از حجاز به دستور سلطان محمود عثمانی (حک: 1223-1255ق) به سال 1233ق بازسازی شد.[۲۵]
بر اساس گزارش سفرنامه‌های فرهاد میرزا (از سفرش در سال 1292ق) و محمد حسین فراهانی (در سال 1302ق) بارگاه امامان و عباس بنایی هشت ضلعی داشت. در داخل بارگاه، صندوقی بزرگ از جنس چوب مرغوب بود و میان این صندوق بزرگ دو صندوق چوبی دیگر قرار داشت. درون یک صندوق قبر چهار امام شیعیان و درون صندوق دیگر قبر عباس قرار داشته است.[۲۶]
تخریب دوم[ویرایش | ویرایش مبدأ]
بارگاه امامان(ع) و عباس بار دیگر در سال 1344ق یعنی یک سال پس از تسلط دوم آل سعود بر مدینه تخریب شد و تا کنون بدون گنبد و ساختمان در محوطه قبرستان بقیع باقی مانده است.[۲۷]
نگارخانه[ویرایش | ویرایش مبدأ]
-
نگاره‌ای از قرن چهاردهم قمری
-
نگاره‌ای از قرن دهم قمری
-
وضعیت فعلی قبور ائمه
-
وضعیت فعلی قبور ائمه
جستارهای وابسته[ویرایش | ویرایش مبدأ]
پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]
- ↑ الطبقات، ج4، ص44؛ المعارف، ص204.
- ↑ وفاء الوفاء، ج3، ص82.
- ↑ تاریخ المدینه، ج1، ص127.
- ↑ الکافی، ج1، ص472؛ البدایة و النهایه، ج8، ص48.
- ↑ الکافی، ج1، ص469؛ تاریخ طبری، ج11، ص631.
- ↑ مروج الذهب، ج3، ص219؛ دلائل الامامه، ص215-216.
- ↑ ذخائر العقبی، ص141؛ مروج الذهب، ج3، ص219.
- ↑ بحارالانوار، ج45، ص344-345.
- ↑ «تاریخچه اجمالی گنبد ائمه بقیع»، ص 119-121؛ مروج الذهب، ج3، ص285؛ التنبیه و الاشراف، ص260؛ تذکرة الخواص، ص311.
- ↑ تاریخ المدینه، ج1، ص123.
- ↑ «تاریخچه اجمالی گنبد ائمه بقیع»، ص121
- ↑ «تاریخچه اجمالی گنبد ائمه بقیع»، ص123
- ↑ الکامل، ج10، ص352.
- ↑ التعریف بما آنست الهجره، ص119.
- ↑ الدرة الثمینه، ص166.
- ↑ بقیع در آینه نگاره‌های هنری، ص19
- ↑ وفاء الوفاء، ج3، ص100.
- ↑ رحلة ابن جبیر، ص174.
- ↑ الدرة الثمینه، ص166.
- ↑ رحلة العبدری، ج1، ص423.
- ↑ رحلة ابن بطوطه، ص125.
- ↑ تاج المفرق، ج1، ص289.
- ↑ وفاء الوفاء، ج3، ص100.
- ↑ نک: بقیع در آینه نگاره‌های هنری، ص 71 به بعد
- ↑ بقیع در آینه نگاره‌های هنری، ص 21
- ↑ سفرنامه فرهاد میرزا، ص۱۴۰؛ سفرنامه میرزا محمد حسین حسینی فراهانی، بخش۲، ص۲۲۸؛ پنجاه سفرنامه، ج۵، ص۲۳۷.
- ↑ تخریب و بازسازی بقیع، ص۴۱.
منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل بارگاه‌های بقیع.
- اخبار المدینه: محمد ابن زباله (م. 199ق.)، به کوشش ابن سلامه، مرکز بحوث و دراسات المدینه، 1424ق.
- بحار الانوار: المجلسی (م. 1110ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.
- البدایة و النهایه: ابن کثیر (م. 774ق.) ، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1408ق.
- بقیع در آینه نگاره‌های هنری، احمد خامه‌یار، تهران، مشعر، 1403
- پنجاه سفرنامه حج قاجاری: به کوشش رسول جعفریان، تهران، نشر علم، 1389ش.
- تاج المفرق: خالد البلوی (م. قرن8ق.) ، به کوشش السائح، الامارات، احیاء التراث الاسلامی.
- تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک): الطبری (م. 310ق.) ، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، 1403ق.
- تاریخ المدینة المنوره: ابن شبّه (م. 262ق.) ، به کوشش شلتوت، قم، دار الفکر، 1410ق.
- «تاریخچه اجمالی گنبد ائمه بقیع (علیهم السلام)»، احمد خامه‌یار، فصلنامه میقات حج، شماره111، خرداد 1399.
- تخریب و بازسازی بقیع به روایت اسناد علی قاضی عسکر، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
- تذکرة الخواص: سبط بن الجوزی (م. 654ق.) ، قم، الرضی، 1418ق.
- التعریف بما آنست الهجره: محمد المطری (م. 741ق.) ، به کوشش الرحیلی، ریاض، دار الملک عبدالعزیز، 1426ق.
- التنبیه و الاشراف: المسعودی (م. 345ق.) ، بیروت، دار صعب.
- الدرة الثمینه: محمد بن نجار (م. 643ق.) ، به کوشش شکری، بیروت، دار الارقم بن ابی‌الارقم.
- دلائل الامامه: الطبری الشیعی (م. قرن4ق.) ، قم، بعثت، 1413ق.
- ذخائر العقبی: احمد بن عبدالله الطبری (م. 694ق.) ، بیروت، دار المعرفه، 1974م.
- رحلة ابن بطوطه: ابن بطوطه (م. 779ق.) ، به کوشش التازی، الرباط، المملکة المغربیه، 1417ق.
- رحلة ابن جبیر: محمد بن احمد (م. 614ق.) ، بیروت، دار مکتبة الهلال، 1986م.
- رحلة العبدری: محمد عبدری (م. بعد از 700ق.) ، به کوشش علی ابراهیم کردی، دمشق، دار سعد الدین، 1426ق.
- سفرنامه فرهاد میرزا: فرهاد میرزا قاجار، به کوشش طباطبایی، تهران، مؤسسه مطبوعاتی علمی، 1366ش.
- سفرنامه میرزا محمد حسین حسینی فراهانی، محمدحسین بن مهدی فراهانی، به کوشش: مسعود گلزاری، تهران، نشر فردوس، ۱۳۶۲ش.
- الطبقات الکبری: ابن سعد (م. 230ق.) ، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق.
- فصول من تاریخ المدینة المنوره: علی حافظ، جده، شرکة المدینة المنوره، 1417ق.
- القاب الرسول و عترته: من قدماء المحدثین، قم، مکتبة النجفی، 1406ق.
- الکافی: الکلینی (م. 329ق.) ، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1375ش.
- الکامل فی التاریخ: ابن اثیر (م. 630ق.) ، بیروت، دار صادر، 1385ق.
- مروج الذهب: المسعودی (م. 346ق.) ، به کوشش اسعد داغر، قم، دار الهجره، 1409ق.
- المعارف: ابن قتیبه (م. 276ق.) ، به کوشش ثروت عکاشه، قم، الرضی، 1373ش.
- وفاء الوفاء: السمهودی (م. 911ق.) ، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، 2006م.