ام معبد: تفاوت میان نسخه‌ها

|اطلاعات صحابه =  

| تصویر       =  

| توضیح تصویر =  

| نام کامل     = عاتِکه بن خالد بن مُنْقِذ

| کنیه         = ام معبد

| لقب         =  

| محل زندگی     = قَدید در مسیر بین [[مکه]] به [[مدینه]]

| مهاجر/انصار =  

| نسب/قبیله   = [[قبیله خزاعه]]

| خویشاوندان سرشناس   =  

| تاریخ و مکان درگذشت/شهادت = سال دوازدهم قمری

| هجرت به       =  

| دلیل شهرت   = پذیرایی از پیامبر(ص) در سفر هجرت

| نقش‌های برجسته   =  

| دیگر فعالیت‌ها   = راوی احادیث نبوی

| آثار             =  

اُمّ مَعبد از راویان حدیث‌های نبوی است. علت شهرت وی در منابع تاریخی خیمه‌هایی بوده که در انها از میهمانان و رهگذران پذیرایی می‌کرده و به خیام ام معبد مشهور بوده است. ام معبد در این خیام از [[پیامبر(ص)]] در [[سفر هجرت]] پذیرایی کرد. این خیمه ها در مسیر بین [[مکه]] و [[مدینه]] قرار داشت و به دلیل حضور پیامبر(ص) و نزدیکی به [[غدیر خم]] مورد توجه مسلمانان قرار داشت. همچنین وی در این میزبانی معجزاتی از حضرت دیده و روایت کرده است. بعد از وفات پیامبر [[همسران حضرت|همسران پیامبر]] نیز در مسیر [[حج]] در کنار خیام ام معبد توقف داشته‌اند و وی از آنها پذیرایی و توقف پیامبر را برای همسران حضرت یادآوری کرد. در این دیدار هریک از همسران پیامبر به ام معبد 50 دینار [[هدیه]] داده‌اند. زمان ایمان آوردن ام معبد را پیش از هجرت پیامبر(ص) و یا هم‌زمان با همین دیدار دانسته‌اند. عده‌ای دیگر نیز آن را در پی هجرت و سکونت رسول خدا(ص) در مدینه می‌دانند. ام معبد به سال دوازدهم قمری درگذشت.  

نام وی عاتِکه دختر خالد بن مُنْقِذ، مشهور به‌ ام معبد است.<ref>اسد الغابه، ص497.</ref>این شهرت از آن رو است که فرزندی به نام معبد داشته است.<ref>الاصابه، ج6، ص129.</ref>او از تیره بنی‌کَعب از [[قبیله خزاعه|قبیله خُزاعه]]<ref>السیرة النبویه، ابن هشام، ج2، ص337؛ الاستیعاب، ج4، ص1876.</ref>بود و در میان قوم خود به بزرگی یاد می‌شد.<ref>الخرائج و الجرائح، ج1، ص25؛ بحار الانوار، ج18، ص26.</ref>وی از راویان حدیث‌های نبوی است.<ref>الدر المنثور، ج5، ص349.</ref>

شهرتش در منابع تاریخی مدیون خیمه‌هایی است که به «خیام‌ ام معبد» معروف بوده‌اند. در این خیمه‌ها که به‌عنوان شاخصی در منابع جغرافیای تاریخی از آن‌ها یاد می‌شود، <ref>معجم البلدان، ج1، ص90.</ref> وی از مهمانان و رهگذران پذیرایی می‌کرد.<ref>الاستیعاب، ج4، ص1876.</ref>این خیمه‌ها که شمارشان دو، <ref>تاریخ طبری، ج2، ص105؛ جمهرة انساب العرب، ص238.</ref> سه یا بیشتر<ref>السیرة النبویه، ابن کثیر، ج2، ص258.</ref>بوده، در سرزمین «[[قدید|قَدید]]» در فاصله 27 میلی [[جحفه|جُحفِه]]<ref>الروض المعطار، ص454.</ref>در مسیر [[مکه]] به [[مدینه]] قرار داشته‌اند. این مکان به سبب وجود چاهی نزدیک آن‌ها به «[[بئر‌ ام معبد]]» نیز شناخته می‌شد.<ref>معجم البلدان، ج1، ص90.</ref>

ام معبد در همین خیام از [[پیامبر گرامی(ص)]] در [[سفر هجرت]] پذیرایی کرد. رسول خدا(ص) در پی بیرون آمدن از [[غار ثور|غار ثُور]] در شب دوشنبه اول [[ربیع الاول]] سال سیزدهم بعثت همراه [[ابوبکر]]، [[عامر بن فهیره|عامر بن فَهِیره]] و راهنمایش، [[عبدالله بن اریقط لیثی|عبدالله بن اُریقَط لیثِی]]، راه مدینه را در پیش گرفت<ref>الطبقات، ج1، ص230-232.</ref>و روز سه‌شنبه که‌ ام معبد آن را بسیار گرم شمرده، <ref>العقد النضید، ص107.</ref> به قَدید رسید و در آن‌جا برای خرید آذوقه<ref>تاریخ طبری، ج11، ص580؛ المستدرک، ج3، ص9.</ref>یا استراحت<ref>الطبقات، ج1، ص186.</ref>مهمان‌ ام معبد شد.

در این اقامت کوتاه، معجزات پیامبر(ص) موجب ایمان آوردن مردم آن سرزمین شد.<ref>الآحاد و المثانی، ج6، ص253.</ref>این معجزات مورد توجه دلایل‌نگاران قرار دارد.<ref>دلائل النبوه، ج1، ص54.</ref>از جمله این حوادث، شیر آوردن گوسفندی به برکت دستان پیامبر(ص) بود که پیشتر شیرش خشک شده بود.<ref>الطبقات، ج1، ص230.</ref>در ‌گزارشی از‌ ام معبد، به شیرآوری آن گوسفند تا سال دوازدهم ق. به‌رغم خشکی بیابان‌ها اشاره شده است.<ref>الطبقات، ج8، ص289؛ انساب الاشراف، ج1، ص262.</ref>

از دیگر رخدادهایی که کنار خیام‌ ام معبد اتفاق افتاد، سبز شدن و روییدن برگ و میوه بر درختی خشک به نام «[[عوسجه|عَوسَجه]]» (از خانواده تمشک) در پی وضو گرفتن حضرت زیر آن بود.<ref>الثاقب، ص111؛ بحار الانوار، ج109، ص93.</ref>این درخت بعدها با عنوان «[[درخت المبارکه|المُبارَکه]]» شهرت یافت<ref>العقد النضید، ص108؛ شذرات الذهب، ج1، ص183.</ref>؛ زیرا تا سال‌ها در پی این رخداد، از میوه و برگ آن برای شفای بیماران و نیز تبرک‌جویی در سفر استفاده می‌شد.<ref>العقد النضید، ص109؛ بحار الانوار، ج109، ص93.</ref>در شماری از منابع شیعی آمده که در پی رحلت پیامبر(ص) این درخت پژمرد و در پی شهادت [[امام علی(ع)]] بی‌ثمر شد؛ اما تا سال 61ق. باقی بود و پس از شهادت [[امام حسین(ع)]] خونی تازه از آن جاری گشت و سپس درخت خشک شد.<ref>الثاقب، ص112؛ شذرات الذهب، ج1، ص183.</ref>

رخداد سوم شفا یافتن پسر هفت ساله‌ ام معبد بود که توان تکلم و تحرک نداشت. او با خوردن خرمایی که قبلاً پیامبر(ص) به دهان گرفته بود، شفا یافت.<ref>الخرائج و الجرائح، ج1، ص146؛ بحار الانوار، ج19، ص76.</ref>برخی دانشمندان شیعه با تکیه بر این دسته از ‌گزارش‌های تاریخی، بر جواز استشفا و [[توسل]] به اولیای خدا استدلال کرده‌اند.<ref>معالم المدرستین، ج1، ص37.</ref>

اندکی پس از این که پیامبر(ص) این خیمه‌ها را ترک کرد، همسر‌ ام معبد به آن‌جا رسید و او با خوشحالی از حضور مهمان پربرکت خود خبر داد و به بیان ویژگی‌های ظاهری و اخلاقی پیامبر(ص) پرداخت. وصف‌های او به‌عنوان یکی از منابع مهم در شمایل‌‌نگاری دانسته شده است.<ref>الطبقات، ج1، ص231؛ بلاغات النساء، ص43-46.</ref>برخی وصف‌های او از این قرارند: ظاهری آراسته، چهره‌ای درخشان و اخلاقی پسندیده داشت. چشمانش سیاه، گردنش افراخته، محاسنش انبوه و نسبتاً بلند و ابروانش به هم پیوسته بودند.<ref>الطبقات، ج1، ص231؛ بلاغات النساء، ص43-46.</ref>

خیمه‌های‌ ام معبد به سبب حضور رسول خدا(ص) و نیز نزدیکی به [[غدیرخم]]<ref>الروض المعطار، ص156.</ref>قرن‌ها مورد توجه مسلمانان بوده است. [[ابن خلکان]] از وجود مسجدی در محل این خیمه‌ها به سال 473ق. خبر می‌دهد.<ref>وفیات الاعیان، ج2، ص51.</ref> به باور [[مقدسی|مَقدسی]]، این خیمه‌ها نزدیک شهر ویران شده [[قوم ثمود]] به نام «[[الطاغیه]]» قرار داشته‌اند.<ref>احسن التقاسیم، ص103.</ref>  

از آثار شهرت خیمه‌های ام معبد در دوران رسول خدا(ص)، حضور دوستان<ref>الطبقات، ج1، ص231.</ref>و دشمنان<ref>السیرة النبویه، ابن کثیر، ج2، ص257.</ref> پیامبر گرامی(ص) در آن‌جا پس از آگاهی از آن ماجرا است.  

بنابر گزارشی در پی شنیدن شعری که‌ هاتفی میان زمین و آسمان، <ref>الطبقات، ج1، ص231.</ref> [[کوه ابوقبیس|کوه ابوقُبَیْس]]<ref>المعجم الکبیر، ج7، ص106.</ref> یا در کوچه‌های مکه<ref>السیرة النبویه، ابن هشام، ج2، ص337.</ref>آن را ندا داده و در آن به حضور پیامبر(ص) در خیمه‌های‌ ام معبد اشاره کرده، [[مشرکان]] و گروه‌هایی از مسلمانان مکه از هجرت پیامبر(ص) به مدینه آگاهی یافتند و خود را به خیمه‌های‌ ام معبد رساندند.<ref>الثقات، ج1، ص128.</ref>

برخی ‌گزارشگران هنگام ایمان آوردن ام معبد را پیش از هجرت پیامبر(ص) <ref>الطبقات، ج8، ص289.</ref> یا به پشتوانه این ‌گزارش، هم‌زمان با همین دیدار دانسته‌اند.<ref>الاستیعاب، ج4، ص1959.</ref> شماری دیگر آن را در پی هجرت و سکونت رسول خدا(ص) در مدینه می‌دانند.<ref>المحبر، ص410.</ref> می‌توان این را زمان اعلام رسمی ایمان و بیعت او دانست. تنها ‌گزارش موجود از او در دوران پیامبر(ص) روایتی است که در آن به حضور پیامبر(ص) در باغ‌ ام معبد و دیدار با وی اشاره شده است. در این ملاقات، پیامبر(ص) فرموده‌اند: هر مسلمانی که درختی بکارد و انسان یا چارپا و یا پرنده‌ای از آن بهره بَرَد، برای او تا [[روز قیامت]] صدقه‌ای خواهد بود.<ref>صحیح مسلم، ج5، ص28.</ref>

در دوره پس از رسول خدا(ص)،از‌ ام معبد به‌عنوان وصف‌ کننده کاروان [[حج]] [[همسران پیامبر(ص)]] در دوره خلافت [[عمر بن خطاب]] یاد شده است. آنان در مسیر خود به مکه، نزدیک خیمه‌های او توقف کرده بودند. او می‌گوید: دیدم که همسران پیامبر(ص) بر هودج‌هایی که با پرده‌هایی سبز رنگ پوشانده شده بود، حرکت می‌کردند. [[عثمان بن عفان|عثمان بن عَفّان]] پیشاروی آن‌ها و [[عبدالرحمن بن عوف|عبدالرحمن بن عُوف]] پشت سر آن‌ها دیگران را از نزدیک شدن به مرکب‌های ایشان بر حذر می‌داشتند. آن‌ها نزدیک خیمه‌های من و در محلی که با درختان و پارچه‌هایی پوشیده شده بود، منزل گزیدند. من نزد آن‌ها که هشت تن از همسران رسول خدا بودند، رفتم و از حضور پیامبر(ص) در خیمه‌های خود یاد آوردم که سبب گریه و ‌اندوه آن‌ها شد. در این دیدار، ‌ام معبد نیز از آن‌ها پذیرایی کرد و سرانجام هر یک از همسران رسول خدا(ص) 50 دینار به او [[هدیه]] دادند.<ref>الطبقات، ج8، ص208-210؛ انساب الاشراف، ج2، ص103-104.</ref>

سرانجام‌ ام معبد به سال دوازدهم ق.<ref>الاصابه، ج8، ص477.</ref> یا در دوره خلافت عثمان<ref>سؤالات الآجری، ج1، ص282.</ref> درگذشت. نسل او از طریق فرزندش معبد تا قرن‌ها نامدار بودند که از آن‌ها با عنوان «مَعبدی» یاد ‌شده و ابوبکر محمد بن فارس بن حَمدان مَعبَدی (درگذشت361ق) از [[راویان شیعه]] و منتسب به‌ ام معبد است.<ref>الانساب، ج5، ص336.</ref>

* '''تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)''': الطبری (م. 310ق.) ، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛