تحقیق النصرة (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

[[ابوبکر بن حسین مراغی|زین‌الدین ابوبکر بن حسین قرشی عَبشمی مراغی مصری]]<ref>. الضوء اللامع، ج 11، ص 28.</ref> <ref>معجم المؤلفین، ج 3، ص 60.</ref> مشهور به زین‌الدین مراغی یا عثمانی، از فقیهان [[شافعی]] و مورخان مدینه است که نام او را عبدالله نیز نوشته‌اند.<ref>. المدینة المنوره، ش 1، ص 98، ابوبکر المراغی و کتابه تحقیق النصره.</ref> او به سال (727 ق.) در قاهره زاده شد و رشد کرد و سپس به [[حجاز]] آمد و حدود 50 سال مجاور مدینه گشت<ref>. نک: المدینة المنوره، ش 1، ص 104.</ref> و از دانشورانی چون [[ابن سبع]] در (757 ق.) [[صحیح بخاری]] و از [[بدر بن فرحون]] کتاب [[الانباء المبینه]] [[قاسم ابن عساکر]] در تاریخ مدینه را فراگرفت. برخی دیگر از مشایخ مراغی عبارت‌اند از [[عفیف‌الدین مطری]] و [[عزالدین ابن جماعه کنانی]].<ref>تحقیق النصرة، ص 11-12.</ref> [[ابوالعباس ابن شحنه]] نیز به او [[اجازه حدیث]] داده است.<ref>. شذرات الذهب، ج 9، ص 177.</ref> از شاگردان او می‌توان از [[ابن حجر عسقلانی]]، [[احمد بن محمد مطری]] و [[عبدالرحمن مدنی شافعی]] یادکرد.<ref>. المدینة المنوره، ش 1، ص 102-103.</ref>

مراغی [[قضاوت]] مدینه و [[امامت جماعت]] مسجدالنبی(ص) را پس از [[بهاء محمد بن محب زرندی]] در (809 ق.) عهده‌دار شد و پس از یک سال و نیم به دلیل اختلاف با [[جماز بن نصیر]]، حاکم مدینه، از این منصب کناره گرفت.<ref>. الضوء اللامع، ج 11، ص 28.</ref> <ref>الاعلام، ج 2، ص 63.</ref> وی دو سال نیز در [[مکه]] به سر برد و سپس به مدینه بازگشت و در (816 ق.) همان‌جا وفات یافت و در بقیع دفن شد.<ref>. الاعلام، ج 2، ص 63.</ref> <ref>معجم المؤلفین، ج 3، ص 60.</ref> <ref>المدینة المنوره، ش 1، ص 106.</ref> فرزند مراغی، [[محمد بن ابوبکر]] (775-859 ق.) مشهور به [[محمد بن ابوبکر|ابن مراغی]]، فقیه و محدث و صاحب آثار علمی متعدد بوده است.<ref>. هدیة العارفین، ج 2، ص 200.</ref> <ref>الاعلام، ج 6، ص 58.</ref> زین‌الدین مراغی در حوزه [[حدیث]] و [[تاریخ]] و [[فقه]]، آثار گوناگون ازجمله [[روائح الزهر فی السیرة النبویه]] و [[مرشد الناسک الی معرفة المناسک]]<ref>. المدینة المنوره، ش 1، ص 103، ابوبکر المراغی و کتابه تحقیق النصره.</ref> دارد.

کتاب تحقیق النصره در تداوم سنت [[تاریخ‌نگاری مدینه]] و باهدف تلخیص و تکمیل و افزایش مباحث [[الدرة الثمینة فی اخبار المدینه]] اثر [[ابن نجار]] (م. 643 ق.) نگارش یافته است. پیش از مراغی، مطری (م. 741 ق.) در کتاب [[التعریف بما آنست الهجرة من معالم دار الهجره]] همین کار را انجام داده و به تلخیص و تکمیل کتاب ابن نجار پرداخته بود؛ اما به نظر مراغی، کتاب مطری وافی به مقصود نبوده؛ زیرا نتوانسته بود تمام نکات و گزارش‌ها و اهداف کتاب الدرة الثمینة فی اخبار المدینه اثر ابن نجار را با حفظ ایجاز و اختصار مطرح نماید.<ref>تحقیق النصرة، ص 94</ref> برای رفع این نقصان، مراغی کوشیده است تا گزارش‌های این دو کتاب را با حذف سلسله سند راویان و گاه جابه‌جا کردن گزارش‌ها، سامان دهد و با افزودن آگاهی‌های تکمیلی، ارزش کتابش را نسبت به دو اثر پیشین، تثبیت کند.<ref>تحقیق النصرة، ص 94-95</ref> افزون بر این، وی به تصحیح خطاها و گزارش‌های نادرست کتب پیشین پرداخته است. (برای نمونه رجوع شود.<ref>تحفة النصرة، ص 36-37</ref> )

[[سخاوی]] اهمیت تحقیق النصره و عنایت عالمان و مورخان به این کتاب را یادآوری کرده است.<ref>. الضوء اللامع، ج 11، ص 29.</ref> از وجوه اهمیت تحقیق النصره، حفظ و نقل گزارش‌های کتاب‌های پیشین است که بیشتر آن‌ها ازدست‌رفته‌اند. مراغی منقولاتی گسترده از کتاب [[اخبار دار الهجره]] [[رزین بن معاویه عبدری|رُزَین بن معاویه عَبدری]] (م. 525 ق.) آورده است. (برای نمونه رجوع شود.<ref>تحفة النصرة ص 131، 145، 169، 171</ref> ) بسیاری از مباحث کتاب عبدری، از طریق همین نقل‌های مراغی قابل‌بازسازی است. پیش از تحقیق النصره، در منابع تاریخ مدینه، به کتاب عبدری نپرداخته‌اند. همچنین گزارش‌های بسیار از [[اخبار المدینه]] [[ابن زباله]](م. حدود 200 ق.)

توجه مورخان مدینه از جمله [[سمهودی]] (م. 911 ق.) در نقل گسترده گزارش‌های تحقیق النصره، نشانه اهمیت این کتاب است. گوشه‌هایی از کتاب مراغی درباره مسجدالنبی(ص)، شکل و تصویر [[قبور سه‌گانه]]، [[مسجد قبا]]، [[وادی مهزور|وادی مَهزور]]، توسل و موضوعات دیگر مورد توجه سمهودی قرارگرفته و وی آن‌ها را نقل کرده است.<ref>. وفاء الوفاء، ج 2، ص 52، 57، 116، 253.</ref> <ref>ج 4، ص 57، 313، 358.</ref> برخی دانشوران [[شیعه]] در موضوعاتی که باانگیزه‌ها و آموزه‌های شیعه پیوند دارد، مانند بحث از [[باب علی]] (از ابواب مسجدالنبی(ص)) و توسل، به کتاب تحقیق النصره استناد کرده‌اند.<ref>. شرح احقاق الحق، ج 5، ص 584.</ref> <ref>الانتصار، ج 5، ص 321.</ref>

روش مراغی، جمع میان نقل و مشاهده است. او در وصف هر موضوع، از گزارش‌های منابع پیشین بهره می‌گیرد و دیده‌های خویش را نیز می‌افزاید. دقت در نقل گزارش‌ها و اندازه‌گیری‌ها، از ویژگی‌های روش تاریخ‌نگاری مراغی است. (برای نمونه رجوع شود.<ref>تحفة النصرة ص 170-171</ref> ) از ویژگی‌های مراغی، افزودن مبحث کلامی «توسل» به این کتاب، به‌تناسب بحث از زیارت نبوی است.<ref>تحقیق النصرة، ص 416-432</ref>

در متن کتاب به تاریخ نگارش تحقیق النصره در سال (766 ق.) اشاره‌شده است.<ref>تحقیق النصرة، ص 146</ref> درباره عنوان تحقیق النصره بتلخیص معالم دار الهجره که نام انتخابی خود مراغی است<ref>تحقیق النصرة، ص 95</ref> <ref>. نک: کشف الظنون، ج 1، ص 312، 378.</ref> تنها یک نکته مبهم در کلمه «تلخیص» وجود دارد. این قید به کتاب الدرة الثمینة فی اخبار المدینه ابن نجار مرتبط نیست؛ زیرا تحقیق النصره خلاصه الدرة الثمینه نیست، گر چه الدره یکی از مصادر مهم واصلی مراغی است؛ بنابراین، مقصود مراغی از قید «تلخیص»، گزارش تاریخ و معرفی مساجد و اماکن مدینه به‌صورت مختصر و با رعایت ایجاز است.

موضوعات کتاب در یک مقدمه، چهار باب و فصول متعدد تنظیم‌شده‌اند. در مقدمه، طی سه فصل نخست، روایاتی درباره جایگاه و فضیلت مدینه از منابع حدیث اهل سنت مانند [[صحیح بخاری]] و [[صحیح مسلم]] نقل‌شده است.<ref>تحقیق النصرة، ص 96-121</ref> در فصل دوم، گزارشی کوتاه از نام‌های مدینه مانند [[مدینه|عذرا]]<ref>تحقیق النصرة، ص 123</ref> ، مُطَیّبه و طیّبه<ref>تحقیق النصرة، ص 124</ref> ، [[یثرب]]<ref>تحقیق النصرة، ص 124-130</ref> و نیز اشاره‌ای به قبیله‌ها و تیره‌های [[اوس]] و [[خزرج]]<ref>تحقیق النصرة، ص 130-132</ref> آمده است. گزارش مطری از 300 صنعتگر و کارگر یهودی ساکن قریه یثرب، با نقد مراغی مواجه شده؛ زیرابه نظر وی، این صنعتگران در منطقه زهره، یکی از مناطق مجاور مدینه، ساکن بوده‌اند.<ref>تحقیق النصرة، ص 128</ref> در فصل بعد، به فضیلت‌ها و اهمیت مسجدالنبی(ص) و روضه شریفه در احادیث اسلامی اشاره گشته است.<ref>تحقیق النصرة، ص 133-146</ref>

در باب اول، طی هفت فصل، گزارش‌های متعدد از تاریخ [[بیعت عقبه]] و اسلام آوردن گروهی [[انصار]] و نام‌های بیعت‌کنندگان و نقیبان<ref>تحقیق النصرة، ص 149-157</ref> ، [[هجرت پیامبر(ص)]] به مدینه<ref>تحقیق النصرة، ص 158</ref> ، ورود پیامبر به [[قبا]]، فضیلت [[مسجد قبا]]<ref>تحقیق النصرة، ص 164-175</ref> ، ساخت مسجدالنبی(ص) در عهد نبوی، محل مصلای رسول خدا و گسترش‌های دوران خلفای بعد<ref>تحقیق النصرة، ص 176-203</ref> آمده است. مراغی در وصف مکان‌های مدینه، افزون بر استناد به اخبار تاریخی، از دیده‌های خود نیز بهره گرفته و ازجمله، درباره [[مسجد ضرار]] آورده است: «امروزه نشانه‌ای از آن وجود ندارد و ابن نجار جای آن را به‌اشتباه نشان داده است.»<ref>تحقیق النصرة، ص 132</ref>

مراغی درباره مسجدالنبی(ص)، دانسته‌های خود از معماری، مساحت‌ها، نوع سنگ‌ها و آجرهای به‌کاررفته در آن و تغییر خانه‌های پیرامون مسجد، ازجمله خانه [[همسران پیامبر(ص)]] را یادکرده است.<ref>تحقیق النصرة، ص 204-224</ref> او پس از ارزیابی وصف ابن نجار از حدود مسجدالنبی(ص) می‌گوید: «اکنون از بِلاط مسجد خبری نیست و نیز دو تیر چوبی که از سمت [[شام]] در صحن مسجد نصب‌شده بود، ازمیان‌رفته است.»<ref>تحقیق النصرة، ص 221</ref>

بخشی از کتاب به استوانه‌های مسجدالنبی(ص) و دیده‌های مراغی از [[استوانه مخلقه|استوانه مُخَلَقه]]<ref>تحقیق النصرة، ص 225</ref> ، [[استوانه عایشه]]<ref>تحقیق النصرة، ص 226</ref> ، [[استوانه توبه]]<ref>تحقیق النصرة، ص 228</ref> ، [[استوانه امام علی(ع)]]<ref>تحقیق النصرة، ص 232</ref> و داستان [[ستون حنانه]] که از فراق پیامبر(ص) فریاد و زاری می‌کرد<ref>تحقیق النصرة، ص 232</ref> اختصاص‌یافته است. [[جذع]] (شاخه) این ستون در سوی راست مصلای نبوی بوده است. مراغی نکاتی دیگر نیز درباره این شاخه آورده و یادکرده که در زمان او، این شاخه در انبار حرم نبوی نگهداری می‌شده است.<ref>تحقیق النصرة، ص 240-241</ref>

[[منبر پیامبر(ص)]] و تاریخ تعمیرهای آن در گزارشی کوتاه آمده است.<ref>تحقیق النصرة، ص 244-253</ref> مراغی درباره [[حریق مسجدالنبی(ص)]] و تلاش حاکمان مصر در تعمیر مسجد، گزارشی مفصل آورده<ref>تحقیق النصرة، ص 253-262</ref> و به محل تهجد پیامبر(ص) در مسجد اشاره‌کرده است.<ref>تحقیق النصرة، ص 263-264</ref>

فصل پنجم درباره پنجره‌ها و باب‌های مسجدالنبی(ص) است.<ref>تحقیق النصرة، ص 265-282</ref> مسجد در روزگار پیامبر سه در داشته<ref>تحقیق النصرة، ص 269</ref> که ازاین‌قرار بوده‌اند: [[باب النبی(ص)]]، [[باب علی(ع)]] و [[باب عثمان]].<ref>تحقیق النصرة، ص 269-272</ref> این درها تا عهد ولید مروانی به 20 عدد رسیده است. در گزارش ابن زباله (م. ‌حدود 200 ق.) که در زمره واپسین گزارش‌ها از وضع مسجدالنبی(ص) در سده‌های نخستین است، به 24 در اشاره‌شده است.<ref>تحقیق النصرة، ص 270</ref>

گزارش‌های مراغی در فصل ششم درباره [[مرقد نبوی(ص)]]، ازاین‌جهت مهم است که تاریخ [[گنبد مرقد نبوی(ص)]] در دیگر منابع به‌دقت گزارش نشده است. به نظر مراغی، مرقد نبوی تا زمان [[ملک منصور قلاوون صالحی]] که در (678 ق.) گنبدی بر آن بنا کرد، تنها دیواری آجری بلندتر از سطح دیوار مسجد داشت.<ref>تحقیق النصرة، ص 283</ref> مراغی آگاهی‌های بیشتری از گنبد و معماری آن به دست نداده است. وی از تلاش [[عمر بن عبدالعزیز]] در بنای دیوار (حائط) و نیز پوشش (حائز) محافظ قبور سه‌گانه، گزارشی کوتاه آورده است.<ref>تحقیق النصرة، ص 285-288</ref> او پیشتر آورده است که عمر بن عبدالعزیز مرقد نبوی(ص) را پنج گوشه ساخت؛ به‌گونه‌ای که هنگام نماز، [[استقبال]] به‌سوی قبر نبوی(ص) محقق نشود.<ref>تحقیق النصرة، ص 213-214</ref>

فصل هفتم به آداب و مستحبات، [[تَخلیق]] (خوشبو کردن) و [[تَحصیب]] مسجدالنبی(ص) (تسطیح سنگریزه‌های صحن) اختصاص دارد.<ref>تحقیق النصرة، ص 293-304</ref>

مباحثی درباره [[رحلت پیامبر(ص)]] و [[شیخین]]<ref>تحقیق النصرة، ص 307-367</ref> ، آداب زیارت مرقد نبوی(ص) و ادله مشروعیت آن<ref>تحقیق النصرة، ص 368-451</ref> ، بقاع بقیع و فضیلت زیارت بقیع<ref>تحقیق النصرة، ص 452-463</ref> و مقبره [[بنی‌سلمه]] در غرب مدینه<ref>تحقیق النصرة، ص 464</ref> در باب دوم آمده است. گزارش مراغی از گنبدهای [[ائمه بقیع]] که به همت [[ناصر بن مستضیء عباسی]] ساخته‌شده، چشمگیر است.<ref>تحقیق النصرة، ص 459</ref> او در مبحث مشروعیت زیارت پیامبر(ص) به اجماع مسلمانان و ادله دیگر استناد می‌کند<ref>تحقیق النصرة، ص 368-392</ref> و یکی از شاخه‌های این موضوع را به مبحث توسل و [[شفاعت]] اختصاص می‌دهد<ref>تحقیق النصرة، ص 416-432</ref> و با روش نقلی و عقلی، ادله و مبانی مشروعیت و جواز توسل به پیامبر(ص) خواه در هنگام حیات و خواه پس از وفات ایشان را به میان می‌آورد. یکی از شاخه‌های این بحث ازنظر مراغی، اثبات [[حیات برزخی]]<ref>تحقیق النصرة، ص 433-451</ref> است. این موضوع از مباحث نوآورانه این اثر در قیاس با دیگر آثار تاریخی مدینه است که به نظر می‌رسد به دنبال آرا و شبهات [[ابن تیمیه]] طرح‌شده است. (← توسل)

باب سوم حاوی نکاتی درباره [[کوه احد]]<ref>تحقیق النصرة، ص 469-472</ref> ، قبور [[شهدای احد]] و بقعه [[حمزه]]<ref>تحقیق النصرة، ص 472-479</ref> و نیز مساجد معروف مدینه است.<ref>تحقیق النصرة، ص 480-499</ref> گزارش مراغی از سور مدینه (دیوارهای پیرامون شهر) و تعمیر آن به همت [[عضد الدوله بویهی]] و ماجرای نقب زدن از زیر مرقد نبوی(ص) به دست دو مسیحی اَندَلُسی و کشف آن با خواب [[محمود زنگی]] و نیز ساختن حصار مرقد نبوی(ص) در (557 ق.) و نوسازی آن در (751 ق.) به همت ملک ناصر حسن بن محمد قلاوون مملوکی، از آگاهی‌های جدیدی است که در الدرة الثمینه نیامده است.<ref>تحقیق النصرة، ص 502-505</ref>

یکی از آگاهی‌های نویسنده درباره مساجد تاریخی مدینه<ref>تحقیق النصرة، ص 526-545</ref> ، گزارشی از [[مسجد ذوالحلیفه]] است که در چهار یا شش میلی مدینه قرار داشته و املاک [[بنی‌جشم|بنی‌جُشَم]] در آن جای دارد و امروزه به [[آبارعلی]] معروف است.<ref>تحقیق النصرة، ص 526</ref> مراغی از مساجدی که ابن زباله در اخبار المدینه و بخاری در الصحیح از آن‌ها یادکرده‌اند، سخن گفته و افزوده که اکنون از این مساجد اثری باقی نیست و محلشان ناشناخته است.<ref>تحقیق النصرة، ص 532</ref> نیز گزارشی از چاه‌های مدینه که در عهد مؤلف نشانه‌ای از آن‌ها یافت می‌شده، ارائه گشته است.<ref>تحقیق النصرة، ص 546-574</ref>

باب چهارم به وادی‌های مدینه مانند [[وادی عقیق]]، [[وادی جفاف|وادی جِفاف]]<ref>تحقیق النصرة، ص 577-598</ref> ، [[صدقات]] و [[موقوفات نبوی(ص)]] در مدینه<ref>تحقیق النصرة، ص 592-594</ref> ، [[خندق]]<ref>تحقیق النصرة، ص 599-604</ref> ، حدود و خصائص حرم مدنی<ref>تحقیق النصرة، ص 605-626</ref> ، فضیلت [[مرگ در مدینه]]<ref>تحقیق النصرة، ص 627-628</ref> و اشعاری در ترغیب آمدن به مدینه<ref>تحقیق النصرة، ص 629-632</ref> پرداخته است. گزارش مراغی از رویداد [[نار الحجاز]] یا فوران گدازه‌های آتش‌فشانی، با این‌که گزارش آن را از دیگر مورخان برگرفته، اهمیت دارد.<ref>تحقیق النصرة، ص 595-597</ref>

این کتاب در سال (1374 ق.) بر پایه نسخه‌ای کتابت شده به سال (766 ق.)<ref>. کشف الظنون، ج 1، ص 378.</ref> که در دار الکتب المصریه نگهداری می‌شود، در مصر به چاپ رسید.<ref>. الاعلام، ج 8، ص 294</ref> [[محمد عبدالجواد اصمعی]] در (1401 ق.) کتاب را بر پایه آن نسخه تصحیح و در المکتبة العلمیه مدینه چاپ کرد و گزارشی از گسترش مسجدالنبی(ص) در دوره آل سعود بر کتاب افزود.<ref>تحقیق النصرة، ص 214-219</ref> تحقیق و تصحیحی دیگر نیز به کوشش ابو یعقوب نشات بن کمال مصری صورت گرفته که در دار الفلاح للبحث العلمی و تحقیق التراث مصر به سال (1430 ق.) با مقدمه‌ای 63 صفحه‌ای درباره زندگی و آثار مراغی و نسخ خطی کتاب چاپ‌شده است.<ref>تحقیق النصرة، ص 72-79</ref> مصحح تعلیقه‌ها و توضیحاتی نیز در برخی صفحات کتاب آورده و با برخی عقاید مراغی مخالفت ورزیده و در صفحات آغازین کتاب، درباره مشروعیت زیارت مرقد نبوی(ص) و جواز سفر زیارتی، به طرح ادله و اقوال و نقد موضع مراغی پرداخته است.<ref>تحقیق النصرة، ص 73-87</ref>