۵٬۱۲۰
ویرایش
جز (جایگزینی متن - ' </ref>' به '</ref>') |
جز (جایگزینی متن - '</ref>' به '</ref> ') |
||
خط ۳۴: | خط ۳۴: | ||
زمینی که آستان مقدس کاظمین، امروزه در آن واقع است، در آغاز به نام «مقابر قریش» (قبرستان قریش)، شناخته میشد. برای نخستین بار، [[منصور عباسی]] پس از تاسیس بغداد در سال 149 ه. ق، زمین اینجا را به قبرستان تبدیل کرد. | زمینی که آستان مقدس کاظمین، امروزه در آن واقع است، در آغاز به نام «مقابر قریش» (قبرستان قریش)، شناخته میشد. برای نخستین بار، [[منصور عباسی]] پس از تاسیس بغداد در سال 149 ه. ق، زمین اینجا را به قبرستان تبدیل کرد. | ||
نخستین کسی که در این گورستان دفن گردید، جعفر اکبر، فرزند منصور بود که در سال 150 ه. ق، از دنیا رفت.<ref>معجم البلدان، ج5، ص163.</ref> پس از او، هیثم بن معاویه، والی منصور بر [[بصره]]، در سال 156 ه. ق، در این قبرستان دفن شد<ref>تاریخ الطبری، ج4، ص510.</ref> و از آن پس، دفن اموات در این قبرستان، ادامه یافت. | نخستین کسی که در این گورستان دفن گردید، جعفر اکبر، فرزند منصور بود که در سال 150 ه. ق، از دنیا رفت.<ref>معجم البلدان، ج5، ص163.</ref> پس از او، هیثم بن معاویه، والی منصور بر [[بصره]]، در سال 156 ه. ق، در این قبرستان دفن شد<ref>تاریخ الطبری، ج4، ص510.</ref> و از آن پس، دفن اموات در این قبرستان، ادامه یافت. | ||
[[پرونده:189.jpg|بندانگشتی|آستان مقدس]] | [[پرونده:189.jpg|بندانگشتی|آستان مقدس]] | ||
در برخی منابع، از این قبرستان با نام «مقابر بنیهاشم» نیز یاد شده است؛<ref>تاریخ الطبری، ج4، ص510.</ref> از جمله شیخ مفید میگوید: «آنجا قبرستان بنیهاشم و بزرگان مردم بوده است».<ref>الارشاد، ج2، ص243.</ref> شاید انتخاب لفظ قریش برای نام این قبرستان، اشاره به آن است که عموم قریشیان، چه [[بنیعباس]] و چه دیگران، در آن به خاک سپرده میشدند.<ref>تاریخ حرم کاظمین (علیهماالسّلام)، ص14.</ref> علت شهرت آن به بنیهاشم نیز میتواند ناظر به همین موضوع باشد. | در برخی منابع، از این قبرستان با نام «مقابر بنیهاشم» نیز یاد شده است؛<ref>تاریخ الطبری، ج4، ص510.</ref> از جمله شیخ مفید میگوید: «آنجا قبرستان بنیهاشم و بزرگان مردم بوده است».<ref>الارشاد، ج2، ص243.</ref> شاید انتخاب لفظ قریش برای نام این قبرستان، اشاره به آن است که عموم قریشیان، چه [[بنیعباس]] و چه دیگران، در آن به خاک سپرده میشدند.<ref>تاریخ حرم کاظمین (علیهماالسّلام)، ص14.</ref> علت شهرت آن به بنیهاشم نیز میتواند ناظر به همین موضوع باشد. | ||
===دفن امام کاظم در مقابر قریش=== | ===دفن امام کاظم در مقابر قریش=== | ||
[[امام موسی کاظم(ع)]]، پس از اینکه در سال 183 ه. ق، مسموم گردید و به شهادت رسید، در مقابر قریش، به خاک سپرده شد. به گفته صاحب اثبات الوصیه، امام(ع) را در مکانی که خود ایشان در زمان حیات خریداری کرده بود، به خاک سپردند.<ref>اثبات الوصیه، ص213.</ref> | [[امام موسی کاظم(ع)]]، پس از اینکه در سال 183 ه. ق، مسموم گردید و به شهادت رسید، در مقابر قریش، به خاک سپرده شد. به گفته صاحب اثبات الوصیه، امام(ع) را در مکانی که خود ایشان در زمان حیات خریداری کرده بود، به خاک سپردند.<ref>اثبات الوصیه، ص213.</ref> | ||
===محل زیارت شیعیان=== | ===محل زیارت شیعیان=== | ||
از برخی روایات چنین برمیآید که قبر امام(ع) پس از خاکسپاری، درون محوطه محصوری قرار داشت که شیعیان، از ترس حاکمان، به سختی میتوانستند آن را زیارت کنند. از اینرو [[امام رضا(ع)]] به شیعیان اجازه داده بود تا مردم از پشت دیوار، به امام کاظم(ع) سلام بدهند.<ref>ر. ک: کامل الزیارات، ص313 و 315.</ref> بر اساس روایت دیگری، امام رضا(ع) به شیعیان گفته بود که در مساجدی که اطراف قبر شریف است، نماز و دعا بخوانید.<ref>ر. ک: همان، ص314؛ تهذیب الاحکام، ج6، ص83؛فقیه بحرالعلوم، محمدمهدی، زیارتگاههای عراق (معرفی زیارتگاههای مشهور در کشور عراق)، 2جلد، سازمان حج و زیارت، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارات - تهران - ایران، چاپ: 1.</ref> | از برخی روایات چنین برمیآید که قبر امام(ع) پس از خاکسپاری، درون محوطه محصوری قرار داشت که شیعیان، از ترس حاکمان، به سختی میتوانستند آن را زیارت کنند. از اینرو [[امام رضا(ع)]] به شیعیان اجازه داده بود تا مردم از پشت دیوار، به امام کاظم(ع) سلام بدهند.<ref>ر. ک: کامل الزیارات، ص313 و 315.</ref> بر اساس روایت دیگری، امام رضا(ع) به شیعیان گفته بود که در مساجدی که اطراف قبر شریف است، نماز و دعا بخوانید.<ref>ر. ک: همان، ص314؛ تهذیب الاحکام، ج6، ص83؛فقیه بحرالعلوم، محمدمهدی، زیارتگاههای عراق (معرفی زیارتگاههای مشهور در کشور عراق)، 2جلد، سازمان حج و زیارت، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارات - تهران - ایران، چاپ: 1.</ref> | ||
===دفن امام جواد کنار جدش=== | ===دفن امام جواد کنار جدش=== | ||
از گذشت حدود چهل سال از شهادت و دفن امام موسی کاظم(ع)، در سال 220 ه. ق نیز [[امام جواد(ع)]] در بغداد، مسموم گردید و به شهادت رسید و بدن مطهر ایشان را کنار قبر جدشان، امام کاظم(ع)، به خاک سپردند. بعدها زیارتگاه و مدفن شریف این دو امام، به نام «مشهد باب التبن» شهرت یافت که وجه تسمیه آن، وقوع آن در نزدیکی یکی از محلات بغداد، به نام «باب التبن» بود.<ref>معجم البلدان، ج1، ص306.</ref> | از گذشت حدود چهل سال از شهادت و دفن امام موسی کاظم(ع)، در سال 220 ه. ق نیز [[امام جواد(ع)]] در بغداد، مسموم گردید و به شهادت رسید و بدن مطهر ایشان را کنار قبر جدشان، امام کاظم(ع)، به خاک سپردند. بعدها زیارتگاه و مدفن شریف این دو امام، به نام «مشهد باب التبن» شهرت یافت که وجه تسمیه آن، وقوع آن در نزدیکی یکی از محلات بغداد، به نام «باب التبن» بود.<ref>معجم البلدان، ج1، ص306.</ref> | ||
==آستان کاظمین در دورههای مختلف== | ==آستان کاظمین در دورههای مختلف== | ||
خط ۶۱: | خط ۶۱: | ||
====وضعیت بنای اولیه==== | ====وضعیت بنای اولیه==== | ||
از وضعیت بنای اولیه آستان کاظمین، تا قرن چهارم هجری، اطلاع دقیقی در دست نیست. اما میدانیم که در نیمههای این قرن، ساختمان و زیارتگاهی بر قبر مطهر دو امام(ع) وجود داشته است. مورخان در ذیل زندگینامه «ناشی» (متوفای 365 ه. ق)، شاعر بزرگ شیعه، آوردهاند که او به دست خود، چلچراغ مربع و زیبایی ساخت که در زیارتگاه کاظمین نصب گردید.<ref>معجم الادباء، الحموی، ج4، ص1786.</ref> | از وضعیت بنای اولیه آستان کاظمین، تا قرن چهارم هجری، اطلاع دقیقی در دست نیست. اما میدانیم که در نیمههای این قرن، ساختمان و زیارتگاهی بر قبر مطهر دو امام(ع) وجود داشته است. مورخان در ذیل زندگینامه «ناشی» (متوفای 365 ه. ق)، شاعر بزرگ شیعه، آوردهاند که او به دست خود، چلچراغ مربع و زیبایی ساخت که در زیارتگاه کاظمین نصب گردید.<ref>معجم الادباء، الحموی، ج4، ص1786.</ref> | ||
منابع تاریخی، درباره تاریخ و دوره ساخت زیارتگاه، سکوت ورزیده و از بانی آن، نام نبردهاند. اما مرحوم شیخ محمد سماوی اشاره کرده است که معزالدوله دیلمی در سال 336 ه. ق، پس از اینکه در سال 334 ه. ق، بغداد را به تصرف خود درآورد، این آستان مقدس را ساخته است.<ref>تاریخ المشهد الکاظمی، آل یاسین، ص24 (به نقل از: صدی الفؤاد.</ref> البته گرچه در منابع تاریخی کهن، چنین مطلبی به چشم نمیخورد، اما با توجه به گرایش شیعی [[آل بویه]] و نیز با توجه به اینکه پس از مرگ معزالدوله، جنازه وی را به مقابر قریش (نزدیک قبر دو امام(ع) ) منتقل کردند،<ref>وفیات الاعیان، ابن خلّکان، ج1، ص176.</ref> بعید نیست که او به ساخت زیارتگاه، اقدام کرده باشد. | منابع تاریخی، درباره تاریخ و دوره ساخت زیارتگاه، سکوت ورزیده و از بانی آن، نام نبردهاند. اما مرحوم شیخ محمد سماوی اشاره کرده است که معزالدوله دیلمی در سال 336 ه. ق، پس از اینکه در سال 334 ه. ق، بغداد را به تصرف خود درآورد، این آستان مقدس را ساخته است.<ref>تاریخ المشهد الکاظمی، آل یاسین، ص24 (به نقل از: صدی الفؤاد.</ref> البته گرچه در منابع تاریخی کهن، چنین مطلبی به چشم نمیخورد، اما با توجه به گرایش شیعی [[آل بویه]] و نیز با توجه به اینکه پس از مرگ معزالدوله، جنازه وی را به مقابر قریش (نزدیک قبر دو امام(ع) ) منتقل کردند،<ref>وفیات الاعیان، ابن خلّکان، ج1، ص176.</ref> بعید نیست که او به ساخت زیارتگاه، اقدام کرده باشد. | ||
به هر حال، مسلم است که آل بویه توجه ویژهای به این زیارتگاه داشتهاند و بهجز معزالدوله، تعداد دیگری از امرای آل بویه، از جمله ابوطاهر جلالالدوله، فرزند بهاءالدوله، فرزند عضدالدوله و نیز فرزند بزرگ جلالالدوله، معروف به «ملک عزیز»، در این آستان مقدس، به خاک سپرده شدهاند. | به هر حال، مسلم است که آل بویه توجه ویژهای به این زیارتگاه داشتهاند و بهجز معزالدوله، تعداد دیگری از امرای آل بویه، از جمله ابوطاهر جلالالدوله، فرزند بهاءالدوله، فرزند عضدالدوله و نیز فرزند بزرگ جلالالدوله، معروف به «ملک عزیز»، در این آستان مقدس، به خاک سپرده شدهاند. | ||
خط ۷۱: | خط ۷۱: | ||
====طغیان رودخانه دجله==== | ====طغیان رودخانه دجله==== | ||
در سال 367 ه. ق، آب رودخانه دجله طغیان کرد و سیلاب، بخشهای زیادی از سمت شرقی بغداد را غرق کرد. در سمت غربی بغداد نیز بخشهایی از قبور بابالتبن (در مجاورت زیارتگاه کاظمین) نیز به زیر آب، فرو رفت.<ref>الکامل فی التاریخ، ج8، ص694.</ref> | در سال 367 ه. ق، آب رودخانه دجله طغیان کرد و سیلاب، بخشهای زیادی از سمت شرقی بغداد را غرق کرد. در سمت غربی بغداد نیز بخشهایی از قبور بابالتبن (در مجاورت زیارتگاه کاظمین) نیز به زیر آب، فرو رفت.<ref>الکامل فی التاریخ، ج8، ص694.</ref> | ||
در سال 369 ه. ق، عضدالدوله دیلمی، امیر مقتدر آلبویه، خدمات عمرانی و اجتماعی گستردهای را در بغداد آغاز کرد. او در این شهر، مساجد و بازارهایی بنا نمود و کانالهای آبی را که خراب شده بود، بازسازی کرد.<ref>همان، ص704 و 705.</ref> به گفته شیخ محمد سماوی، عضدالدوله اطراف حرم کاظمین نیز حصاری ایجاد کرد که شاید هدف او از این کار، محافظت روضه مقدسه از سیلابهای رود دجله بوده است.<ref>تاریخ حرم کاظمین (علیهماالسّلام)، آل یاسین، ص28.</ref> | در سال 369 ه. ق، عضدالدوله دیلمی، امیر مقتدر آلبویه، خدمات عمرانی و اجتماعی گستردهای را در بغداد آغاز کرد. او در این شهر، مساجد و بازارهایی بنا نمود و کانالهای آبی را که خراب شده بود، بازسازی کرد.<ref>همان، ص704 و 705.</ref> به گفته شیخ محمد سماوی، عضدالدوله اطراف حرم کاظمین نیز حصاری ایجاد کرد که شاید هدف او از این کار، محافظت روضه مقدسه از سیلابهای رود دجله بوده است.<ref>تاریخ حرم کاظمین (علیهماالسّلام)، آل یاسین، ص28.</ref> | ||
در این دوره، شیعیان که بیشتر در محله کرخ بغداد، ساکن بودند، همه ساله در [[روز عاشورا]]، مراسم عزاداری و در عید غدیر، مراسم جشن و سرور، برگزار میکردند. اما در برخی سالها، از جمله در سال 441 ه. ق، به دنبال برگزاری این مراسم، میان [[شیعه]] و [[سنی]] در بغداد، فتنه و درگیری رخ میداد.<ref>الکامل فی التاریخ، ج9، ص561.</ref> | در این دوره، شیعیان که بیشتر در محله کرخ بغداد، ساکن بودند، همه ساله در [[روز عاشورا]]، مراسم عزاداری و در عید غدیر، مراسم جشن و سرور، برگزار میکردند. اما در برخی سالها، از جمله در سال 441 ه. ق، به دنبال برگزاری این مراسم، میان [[شیعه]] و [[سنی]] در بغداد، فتنه و درگیری رخ میداد.<ref>الکامل فی التاریخ، ج9، ص561.</ref> | ||
====آتشسوزی قبر و گنبد==== | ====آتشسوزی قبر و گنبد==== | ||
در سال 443 ه. ق، فتنه میان شیعیان و اهلسنت در بغداد، به اوج خود رسید. با تحریک برخی از حنبلیان، سنیان به آستان کاظمین یورش بردند و همه هدایای نفیس و اشیای گرانبهای موجود در آنجا، از جمله چلچراغها، پردهها و محرابهای طلا و نقره را غارت کردند. آنها سپس قبر مطهر دو امام(ع) و دو گنبد چوبی را که روی این دو قبر واقع بود، آتش زدند و به دنبال آن، قبور بسیاری از امیران و وزیران و شخصیتهای مشهور اطراف قبر دو امام(ع)، از جمله قبور معزالدوله و جلالالدوله دیلمی، جعفر، فرزند [[منصور دوانیقی]]، [[امین عباسی]]، فرزند [[هارونالرشید]] و مادرش زبیده نیز در آتش سوخت.<ref>همان، ص577.</ref> | در سال 443 ه. ق، فتنه میان شیعیان و اهلسنت در بغداد، به اوج خود رسید. با تحریک برخی از حنبلیان، سنیان به آستان کاظمین یورش بردند و همه هدایای نفیس و اشیای گرانبهای موجود در آنجا، از جمله چلچراغها، پردهها و محرابهای طلا و نقره را غارت کردند. آنها سپس قبر مطهر دو امام(ع) و دو گنبد چوبی را که روی این دو قبر واقع بود، آتش زدند و به دنبال آن، قبور بسیاری از امیران و وزیران و شخصیتهای مشهور اطراف قبر دو امام(ع)، از جمله قبور معزالدوله و جلالالدوله دیلمی، جعفر، فرزند [[منصور دوانیقی]]، [[امین عباسی]]، فرزند [[هارونالرشید]] و مادرش زبیده نیز در آتش سوخت.<ref>همان، ص577.</ref> | ||
به گفته سماوی، پس از این آتشسوزی، در سال 444 ه. ق، ارسلان بساسیری و ملک رحیم (از امیران آل بویه)، به کمک یکدیگر، حرم را بازسازی نمودند و دو صندوقچه چوبی جدید، روی هریک از قبور، نصب کردند و گنبدی از همان چوب، بر قبر بنا نهادند. اما به عقیده مصطفی جواد، بساسیری، به تنهایی در سال 450 ه. ق، این کار را انجام داد. گفتنی است، ادامه آشوبها و فتنهها تا سال 449 ه. ق، میتواند مؤید این قول باشد.<ref>تاریخ حرم کاظمین (علیهماالسّلام)، ص33.</ref> | به گفته سماوی، پس از این آتشسوزی، در سال 444 ه. ق، ارسلان بساسیری و ملک رحیم (از امیران آل بویه)، به کمک یکدیگر، حرم را بازسازی نمودند و دو صندوقچه چوبی جدید، روی هریک از قبور، نصب کردند و گنبدی از همان چوب، بر قبر بنا نهادند. اما به عقیده مصطفی جواد، بساسیری، به تنهایی در سال 450 ه. ق، این کار را انجام داد. گفتنی است، ادامه آشوبها و فتنهها تا سال 449 ه. ق، میتواند مؤید این قول باشد.<ref>تاریخ حرم کاظمین (علیهماالسّلام)، ص33.</ref> | ||
====فروریختن آستان با سیلاب==== | ====فروریختن آستان با سیلاب==== | ||
در سال 466 ه. ق، مصادف با اوایل دوره حاکمیت سلجوقیان، بار دیگر رود دجله طغیان کرد و سمت شرقی بغداد را سیلاب فراگرفت. بخشهایی از سمت غربی بغداد نیز، از جمله قبرستان [[احمد بن حنبل]] و آستان کاظمین، به زیر آب فرو رفت و دیوار آستان مقدس، فروریخت. از اینرو، شرفالدوله مسلم بن قریش عُقیلی، هزار دینار صرف بازسازی آن کرد.<ref>الکامل فی التاریخ، ج10، ص90 و 91.</ref> | در سال 466 ه. ق، مصادف با اوایل دوره حاکمیت سلجوقیان، بار دیگر رود دجله طغیان کرد و سمت شرقی بغداد را سیلاب فراگرفت. بخشهایی از سمت غربی بغداد نیز، از جمله قبرستان [[احمد بن حنبل]] و آستان کاظمین، به زیر آب فرو رفت و دیوار آستان مقدس، فروریخت. از اینرو، شرفالدوله مسلم بن قریش عُقیلی، هزار دینار صرف بازسازی آن کرد.<ref>الکامل فی التاریخ، ج10، ص90 و 91.</ref> | ||
====اقدامات در زمان سلجوقی==== | ====اقدامات در زمان سلجوقی==== | ||
در سال 479 ه. ق، ملکشاه سلجوقی همراه خواجه نظامالملک، وارد بغداد شدند و حرم کاظمین و سایر زیارتگاههای مشهور بغداد، نظیر قبر معروف کرخی، احمد ابن حنبل و [[ابوحنیفه]] را زیارت کردند. سپس آنها به زیارت قبور [[امام علی(ع)]] و [[امام حسین(ع)]] در [[نجف]] و [[کربلا]] رفتند.<ref>همان، ص156.</ref> | در سال 479 ه. ق، ملکشاه سلجوقی همراه خواجه نظامالملک، وارد بغداد شدند و حرم کاظمین و سایر زیارتگاههای مشهور بغداد، نظیر قبر معروف کرخی، احمد ابن حنبل و [[ابوحنیفه]] را زیارت کردند. سپس آنها به زیارت قبور [[امام علی(ع)]] و [[امام حسین(ع)]] در [[نجف]] و [[کربلا]] رفتند.<ref>همان، ص156.</ref> | ||
در دوره برکیارق سلجوقی، فرزند ملکشاه، وزیر وی مجدالملک براوستانی قمی به بازسازی آستان کاظمین اقدام نمود.<ref>النقض، ص236.</ref> سماوی، تاریخ این بازسازی را سال 490 ه. ق، دانسته است.<ref>تاریخ حرم کاظمین (علیهماالسّلام)، ص34.</ref> | در دوره برکیارق سلجوقی، فرزند ملکشاه، وزیر وی مجدالملک براوستانی قمی به بازسازی آستان کاظمین اقدام نمود.<ref>النقض، ص236.</ref> سماوی، تاریخ این بازسازی را سال 490 ه. ق، دانسته است.<ref>تاریخ حرم کاظمین (علیهماالسّلام)، ص34.</ref> | ||
====غارت حرم در زمان خلیفه عباسی==== | ====غارت حرم در زمان خلیفه عباسی==== | ||
در [[ماه محرم|محرم]] سال 517 ه. ق، خلیفه عباسی، [[المسترشد بالله]]، از جنگ خود با نورالدوله دبیس بن صدقه (حاکم شیعه مذهب بنیمزید)، به بغداد بازگشت و به دنبال آن، اهلسنت به آستان کاظمین یورش بردند و درها و پنجرههای آن را کندند و گنجینهها و اشیای باارزش موجود در آن را به غارت بردند. پس از آن، سادات علوی، به دیوان خلافت شکایت کردند و خلیفه دستور داد تا جنایتکاران را تادیب کنند و بعضی از اشیای به غارت رفته را بازگردانند.<ref>المنتظم، ج17، ص217؛ همچنین، ر. ک: الکامل فی التاریخ، ج10، ص609.</ref> [[ابنقلانسی]] نیز به این حادثه اشاره کرده و گفته است: «مقابر قریش در بغداد، غارت شد و چراغهای زراندود و پردهها و ابریشمهای آن، به تاراج رفت».<ref>تاریخ دمشق، ابن القلانسی، ص328.</ref> | در [[ماه محرم|محرم]] سال 517 ه. ق، خلیفه عباسی، [[المسترشد بالله]]، از جنگ خود با نورالدوله دبیس بن صدقه (حاکم شیعه مذهب بنیمزید)، به بغداد بازگشت و به دنبال آن، اهلسنت به آستان کاظمین یورش بردند و درها و پنجرههای آن را کندند و گنجینهها و اشیای باارزش موجود در آن را به غارت بردند. پس از آن، سادات علوی، به دیوان خلافت شکایت کردند و خلیفه دستور داد تا جنایتکاران را تادیب کنند و بعضی از اشیای به غارت رفته را بازگردانند.<ref>المنتظم، ج17، ص217؛ همچنین، ر. ک: الکامل فی التاریخ، ج10، ص609.</ref> [[ابنقلانسی]] نیز به این حادثه اشاره کرده و گفته است: «مقابر قریش در بغداد، غارت شد و چراغهای زراندود و پردهها و ابریشمهای آن، به تاراج رفت».<ref>تاریخ دمشق، ابن القلانسی، ص328.</ref> | ||
====خرابی آستان بر اثر سیلابها==== | ====خرابی آستان بر اثر سیلابها==== | ||
در دو قرن ششم و هفتم هجری، رود دجله چند بار طغیان کرد و بر اثر آن، سیلابهای عظیمی در بغداد جاری شد که به آستان کاظمین نیز آسیبهایی رسید. از آن طغیانها، میتوان به طغیان سال 554 ه. ق،<ref>الکامل فی التاریخ، ج10، ص248.</ref> طغیان سال 569 ه. ق، که بر اثر آن، بیشتر دیوارهای آستان کاظمین، خراب شد<ref>المنتظم، ج18، ص205 و 206.</ref> و نیز سیل سال 614 ه. ق،<ref>همان، ج11، ص332.</ref> اشاره کرد. | در دو قرن ششم و هفتم هجری، رود دجله چند بار طغیان کرد و بر اثر آن، سیلابهای عظیمی در بغداد جاری شد که به آستان کاظمین نیز آسیبهایی رسید. از آن طغیانها، میتوان به طغیان سال 554 ه. ق،<ref>الکامل فی التاریخ، ج10، ص248.</ref> طغیان سال 569 ه. ق، که بر اثر آن، بیشتر دیوارهای آستان کاظمین، خراب شد<ref>المنتظم، ج18، ص205 و 206.</ref> و نیز سیل سال 614 ه. ق،<ref>همان، ج11، ص332.</ref> اشاره کرد. | ||
====آتشسوزی در دوره الظاهر بامرالله==== | ====آتشسوزی در دوره الظاهر بامرالله==== | ||
در دوره الظاهر بامر الله عباسی (خلافت: 622- 623 ه. ق)، گنبد آستان مقدس کاظمین در آتشسوزی سوخت. ازاینرو الظاهر، بازسازی آن را آغاز کرد. اما پیش از اینکه آن را به پایان برساند، از دنیا رفت و جانشین وی، المستنصر عباسی، کار وی را تکمیل کرد.<ref>الفخری فی الآداب السلطانیة، ص329.</ref> از دوره المستنصر بالله، صندوقچه چوبی [[قبر امام موسی کاظم(ع)]] باقی مانده است که تاریخ آن، سال 624 ه. ق، است. | در دوره الظاهر بامر الله عباسی (خلافت: 622- 623 ه. ق)، گنبد آستان مقدس کاظمین در آتشسوزی سوخت. ازاینرو الظاهر، بازسازی آن را آغاز کرد. اما پیش از اینکه آن را به پایان برساند، از دنیا رفت و جانشین وی، المستنصر عباسی، کار وی را تکمیل کرد.<ref>الفخری فی الآداب السلطانیة، ص329.</ref> از دوره المستنصر بالله، صندوقچه چوبی [[قبر امام موسی کاظم(ع)]] باقی مانده است که تاریخ آن، سال 624 ه. ق، است. | ||
====ویرانی بر اثر سیلاب==== | ====ویرانی بر اثر سیلاب==== | ||
در [[ماه شوال]] سال 646 ه. ق، رود دجله به علت بارندگی فراوان، طغیان کرد و سیلاب بزرگی به وجود آورد که در جریان آن، بخشی از دیوارهای آستان کاظمین، فرو ریخت.<ref>الحوادث الجامعة، ابن الفوطی، ص181.</ref> این بارندگیها ادامه یافت و در [[ماه ذیالحجه]] همان سال، سیلاب سهمگینتری جاری شد که تمام بغداد را به زیر آب فرو برد و بر اثر آن، حصارها و اتاقهای اطراف حرم کاظمین، ویران شد و سیلاب چنان بارگاه مطهر دو امام را فراگرفت که فقط گنبد بنا، آشکار بود.<ref>الحوادث الجامعة، ص183.</ref> | در [[ماه شوال]] سال 646 ه. ق، رود دجله به علت بارندگی فراوان، طغیان کرد و سیلاب بزرگی به وجود آورد که در جریان آن، بخشی از دیوارهای آستان کاظمین، فرو ریخت.<ref>الحوادث الجامعة، ابن الفوطی، ص181.</ref> این بارندگیها ادامه یافت و در [[ماه ذیالحجه]] همان سال، سیلاب سهمگینتری جاری شد که تمام بغداد را به زیر آب فرو برد و بر اثر آن، حصارها و اتاقهای اطراف حرم کاظمین، ویران شد و سیلاب چنان بارگاه مطهر دو امام را فراگرفت که فقط گنبد بنا، آشکار بود.<ref>الحوادث الجامعة، ص183.</ref> | ||
پس از این خرابیها، در سال 647 ه. ق، خلیفه عباسی دستور بازسازی حصار حرم مطهر را صادر کرد. به نوشته [[ابنفوطی]]، کارگران به هنگام بازسازی دیوارها، به ظرفی سفالین برخوردند که در آن، هزار درهم قدیمی وجود داشت. بخشی از آنها، یونانی و دارای تصاویر بود و بخش دیگری از آنها، در سال 132 ه. ق در بغداد و بخش دیگری نیز مقارن همان تاریخ در واسط، ضرب شده بودند. جریان را به خلیفه گزارش دادند. خلیفه نیز دستور داد بهای آنها را برای بازسازی حرم مطهر صرف کنند. مردم، قسمتی از آنها را به بالاترین قیمت خریدند و قسمتی نیز به بزرگان هدیه داده شد و آنان در عوض، وجوهی بیشتر از آنچه هدیه گرفته بودند، به حرم بخشیدند.<ref>الحوادث الجامعة، ص190.</ref> («وفیها امر الخلیفة بعمارة سور مشهد موسی بن جعفر (علیهالسّلام)، فلما شرعوا فی ذلک وجدوا برنیة فیها الفا درهم قدیمة منها یونانیة علیها صور ومنها ضرب بغداد سنة نیف وثلاثین ومائة ومنها ما هو ضرب واسط یقارب هذا التاریخ فعرضت علی الخلیفة، فامر ان تصرف فی عمارة المشهد فاشتراها الناس باوفر الاثمان واهدی منها الی الاکابر فنفذوا الی المشهد اضعاف ما کان حُمِل الیهم.) | پس از این خرابیها، در سال 647 ه. ق، خلیفه عباسی دستور بازسازی حصار حرم مطهر را صادر کرد. به نوشته [[ابنفوطی]]، کارگران به هنگام بازسازی دیوارها، به ظرفی سفالین برخوردند که در آن، هزار درهم قدیمی وجود داشت. بخشی از آنها، یونانی و دارای تصاویر بود و بخش دیگری از آنها، در سال 132 ه. ق در بغداد و بخش دیگری نیز مقارن همان تاریخ در واسط، ضرب شده بودند. جریان را به خلیفه گزارش دادند. خلیفه نیز دستور داد بهای آنها را برای بازسازی حرم مطهر صرف کنند. مردم، قسمتی از آنها را به بالاترین قیمت خریدند و قسمتی نیز به بزرگان هدیه داده شد و آنان در عوض، وجوهی بیشتر از آنچه هدیه گرفته بودند، به حرم بخشیدند.<ref>الحوادث الجامعة، ص190.</ref> («وفیها امر الخلیفة بعمارة سور مشهد موسی بن جعفر (علیهالسّلام)، فلما شرعوا فی ذلک وجدوا برنیة فیها الفا درهم قدیمة منها یونانیة علیها صور ومنها ضرب بغداد سنة نیف وثلاثین ومائة ومنها ما هو ضرب واسط یقارب هذا التاریخ فعرضت علی الخلیفة، فامر ان تصرف فی عمارة المشهد فاشتراها الناس باوفر الاثمان واهدی منها الی الاکابر فنفذوا الی المشهد اضعاف ما کان حُمِل الیهم.) | ||
====حمله مغولان==== | ====حمله مغولان==== | ||
در سال 656 ه. ق، مغولان به بغداد، حمله و این شهر را اشغال کردند. در جریان این حمله، بسیاری از مساجد و زیارتگاههای این شهر، از قبیل مسجد خلیفه، حرم امام کاظم و امام جواد(ع) و نیز قبور خلفای عباسی، به آتش کشیده شد.<ref>تاریخ حرم کاظمین (علیهماالسّلام)، ص56.</ref> مدتی پس از این حادثه، امیر قراتای، عمادالدین عمر بن محمد قزوینی را به قائم مقامی خود منصوب کرد و او نیز شهابالدین علی بن عبدالله را به سمت ناظر اوقاف تعیین کرد و به او دستور داد تا مسجد خلیفه و آستان کاظمین را بازسازی کند.<ref>همان، ص56.</ref> | در سال 656 ه. ق، مغولان به بغداد، حمله و این شهر را اشغال کردند. در جریان این حمله، بسیاری از مساجد و زیارتگاههای این شهر، از قبیل مسجد خلیفه، حرم امام کاظم و امام جواد(ع) و نیز قبور خلفای عباسی، به آتش کشیده شد.<ref>تاریخ حرم کاظمین (علیهماالسّلام)، ص56.</ref> مدتی پس از این حادثه، امیر قراتای، عمادالدین عمر بن محمد قزوینی را به قائم مقامی خود منصوب کرد و او نیز شهابالدین علی بن عبدالله را به سمت ناظر اوقاف تعیین کرد و به او دستور داد تا مسجد خلیفه و آستان کاظمین را بازسازی کند.<ref>همان، ص56.</ref> | ||
در سال 769 ه. ق، سلطان اویس جلایری، به بازسازی حرم اقدام کرد و دو گنبد و دو مناره ساخت و دستور داد دو صندوق از سنگ مرمر، روی قبر شریف دو امام هفتم و نهم(ع)، نصب کردند. همچنین او، رواق و رباطی را که در صحن مطهر بود، بازسازی کرد و اموالی بین خادمان و متولیان حرم و سادات علوی ساکن آنجا، تقسیم کرد.<ref>تاریخ حرم کاظمین (علیهماالسّلام)، ص57 (به نقل از صدی الفؤاد.</ref> در فاصله زمانی این بازسازی تا روی کار آمدن صفویان، در منابع تاریخی، گزارشی از بازسازیها و اقدامات عمرانی در آستان مقدس کاظمین، به چشم نمیخورد. | در سال 769 ه. ق، سلطان اویس جلایری، به بازسازی حرم اقدام کرد و دو گنبد و دو مناره ساخت و دستور داد دو صندوق از سنگ مرمر، روی قبر شریف دو امام هفتم و نهم(ع)، نصب کردند. همچنین او، رواق و رباطی را که در صحن مطهر بود، بازسازی کرد و اموالی بین خادمان و متولیان حرم و سادات علوی ساکن آنجا، تقسیم کرد.<ref>تاریخ حرم کاظمین (علیهماالسّلام)، ص57 (به نقل از صدی الفؤاد.</ref> در فاصله زمانی این بازسازی تا روی کار آمدن صفویان، در منابع تاریخی، گزارشی از بازسازیها و اقدامات عمرانی در آستان مقدس کاظمین، به چشم نمیخورد. | ||
===در دوره صفوی=== | ===در دوره صفوی=== | ||
خط ۱۲۳: | خط ۱۲۳: | ||
====اقدامات شاه اسماعیل==== | ====اقدامات شاه اسماعیل==== | ||
به دستور وی، اقدامات گستردهای برای بازسازی و توسعه آستان کاظمین آغاز شد؛ از جمله این اقدامات، نصب دو صندوقچه چوبی نفیس روی قبرهای شریف، سنگفرش کردن رواقها با سنگ مرمر و آراستن حرم و دیوارهای بیرونی آن با کاشیهای حاوی آیات قرآن و نقشهای گیاهی زیبا بود. او همچنین دستور داد دو گلدسته دیگر، به دو گلدسته قبلی افزوده گردد و مسجد بزرگی، متصل به قسمت شمالی حرم، ساخته شود. او اجرای این طرح را به «امیر خادم بیک» واگذار کرد و خود، به [[ایران]] بازگشت.<ref>همان، ص62. به نقل از صدی الفؤاد و العراق بین احتلالین.</ref> | به دستور وی، اقدامات گستردهای برای بازسازی و توسعه آستان کاظمین آغاز شد؛ از جمله این اقدامات، نصب دو صندوقچه چوبی نفیس روی قبرهای شریف، سنگفرش کردن رواقها با سنگ مرمر و آراستن حرم و دیوارهای بیرونی آن با کاشیهای حاوی آیات قرآن و نقشهای گیاهی زیبا بود. او همچنین دستور داد دو گلدسته دیگر، به دو گلدسته قبلی افزوده گردد و مسجد بزرگی، متصل به قسمت شمالی حرم، ساخته شود. او اجرای این طرح را به «امیر خادم بیک» واگذار کرد و خود، به [[ایران]] بازگشت.<ref>همان، ص62. به نقل از صدی الفؤاد و العراق بین احتلالین.</ref> | ||
اسکلت اصلی حرم مطهر امامین کاظمین و نیز مسجد متصل به آن از سمت شمال، از آثار دوره شاه اسماعیل صفوی است که تا به امروز، باقی مانده است. همچنین بخشهایی از کتیبههای کاشی این دوره نیز تاکنون در آستان مقدس کاظمین، باقی مانده است، از جمله در قسمت بیرونی دیوار رواق شرقی در ایوان بابالمراد، کتیبهای به تاریخ ششم [[ربیعالثانی]] 926 ه. ق وجود دارد که در آن، شاه اسماعیل صفوی را بانی آنجا دانسته است. همچنین گرداگرد دیوار داخلی حرم مطهر، در ارتفاع دو متری از سطح زمین، کتیبهای از کاشی، حاوی آیات مبارک [[سوره دهر]]، [[سوره نبا]] و سه آیه آخر [[سوره زمر]]، وجود دارد که در پایان آن، تاریخ 935 ه. ق ذکر شده است. این تاریخ، نشان میدهد که کارهای عمرانی، پس از مرگ شاه اسماعیل و در زمان شاه طهماسب صفوی، پایان یافته است.<ref>تاریخ حرم کاظمین (علیهماالسّلام)، صص 64 و 65.</ref> | اسکلت اصلی حرم مطهر امامین کاظمین و نیز مسجد متصل به آن از سمت شمال، از آثار دوره شاه اسماعیل صفوی است که تا به امروز، باقی مانده است. همچنین بخشهایی از کتیبههای کاشی این دوره نیز تاکنون در آستان مقدس کاظمین، باقی مانده است، از جمله در قسمت بیرونی دیوار رواق شرقی در ایوان بابالمراد، کتیبهای به تاریخ ششم [[ربیعالثانی]] 926 ه. ق وجود دارد که در آن، شاه اسماعیل صفوی را بانی آنجا دانسته است. همچنین گرداگرد دیوار داخلی حرم مطهر، در ارتفاع دو متری از سطح زمین، کتیبهای از کاشی، حاوی آیات مبارک [[سوره دهر]]، [[سوره نبا]] و سه آیه آخر [[سوره زمر]]، وجود دارد که در پایان آن، تاریخ 935 ه. ق ذکر شده است. این تاریخ، نشان میدهد که کارهای عمرانی، پس از مرگ شاه اسماعیل و در زمان شاه طهماسب صفوی، پایان یافته است.<ref>تاریخ حرم کاظمین (علیهماالسّلام)، صص 64 و 65.</ref> | ||
افزون بر آثار یاد شده، سه لنگه از درهای چوبی خاتمکاری حرم نیز باقی مانده است که البته تاریخ ندارد. اما از نظر شیوه تزیینات و نوع کتیبههای آن، شبیه صندوقچههای روی قبر است. این درها، به علت کهنگی، از جای خود برداشته شده است و در حال حاضر، در موزه آثار عربی (اسلامی) بغداد به شمارههای 7146، 7147 و 7148، نگهداری میشود و درهایی از طلا و نقره، جایگزین آنها در حرم مطهر شده است.<ref>همان، ص72.</ref> | افزون بر آثار یاد شده، سه لنگه از درهای چوبی خاتمکاری حرم نیز باقی مانده است که البته تاریخ ندارد. اما از نظر شیوه تزیینات و نوع کتیبههای آن، شبیه صندوقچههای روی قبر است. این درها، به علت کهنگی، از جای خود برداشته شده است و در حال حاضر، در موزه آثار عربی (اسلامی) بغداد به شمارههای 7146، 7147 و 7148، نگهداری میشود و درهایی از طلا و نقره، جایگزین آنها در حرم مطهر شده است.<ref>همان، ص72.</ref> | ||
====ساخت ساختمان مناره==== | ====ساخت ساختمان مناره==== | ||
در سال 978 ه. ق، در دوره مراد پاشا، والی بغداد، ساختمان مناره، واقع در شمال شرقی حرم مطهر، پایان یافت و فضلی، فرزند فضولی شاعر، در ماده تاریخ آن، اشعاری ترکی سرود که این اشعار در کتیبهای سنگی، در ورودی پلکان مناره، نوشته شده است.<ref>همان، ص78.</ref> | در سال 978 ه. ق، در دوره مراد پاشا، والی بغداد، ساختمان مناره، واقع در شمال شرقی حرم مطهر، پایان یافت و فضلی، فرزند فضولی شاعر، در ماده تاریخ آن، اشعاری ترکی سرود که این اشعار در کتیبهای سنگی، در ورودی پلکان مناره، نوشته شده است.<ref>همان، ص78.</ref> | ||
====بازسازی توسط شاهعباس کبیر==== | ====بازسازی توسط شاهعباس کبیر==== | ||
در سال 1032 ه. ق، شاهعباس کبیر صفوی، وارد بغداد شد و پس از زیارت حرم کاظمین، دستور داد تا خرابیهایی را که با گذشت زمان، به ساختمان حرم وارد شده بود، بازسازی کنند. همچنین وی دستور داد تا ضریح محکمی از فولاد بسازند و روی دو صندوقچه چوبی، نصب کنند. اما به علت تیرگی روابط بین ایران و عثمانی، نصب این ضریح، به تاخیر افتاد؛ تا اینکه در [[ماه جمادیالثانی]] سال 1115 ه. ق، کاروانی از علما و رجال سیاسی ایران و در پیشاپیش آنان، شیخالاسلام جعفر کمرهای، این ضریح را با خود، به عراق آوردند و طی مراسم باشکوهی، بر قبر شریف امامین کاظمین(ع) نصب کردند.<ref>همان، ص79.</ref> | در سال 1032 ه. ق، شاهعباس کبیر صفوی، وارد بغداد شد و پس از زیارت حرم کاظمین، دستور داد تا خرابیهایی را که با گذشت زمان، به ساختمان حرم وارد شده بود، بازسازی کنند. همچنین وی دستور داد تا ضریح محکمی از فولاد بسازند و روی دو صندوقچه چوبی، نصب کنند. اما به علت تیرگی روابط بین ایران و عثمانی، نصب این ضریح، به تاخیر افتاد؛ تا اینکه در [[ماه جمادیالثانی]] سال 1115 ه. ق، کاروانی از علما و رجال سیاسی ایران و در پیشاپیش آنان، شیخالاسلام جعفر کمرهای، این ضریح را با خود، به عراق آوردند و طی مراسم باشکوهی، بر قبر شریف امامین کاظمین(ع) نصب کردند.<ref>همان، ص79.</ref> | ||
===در دوره قاجار=== | ===در دوره قاجار=== | ||
خط ۱۴۳: | خط ۱۴۳: | ||
====اقدامات آقامحمدخان==== | ====اقدامات آقامحمدخان==== | ||
در سال 1207 ه. ق، به دستور آقامحمدخان قاجار، کار بازسازی حرم کاظمین و تکمیل کارهای نیمه تمام صفویان، آغاز شد، از جمله این کارها، بازسازی سه گلدسته بزرگ، از گلدستههای چهارگانهای بود که در روزگار صفویان، ارتفاع آن بیشتر از بام حرم نبود. گلدسته چهارم نیز در روزگار سلطان سلیم، تکمیل شد. از دیگر اقدامات این دوره، ساختن صحن وسیعی بود که از سه طرف، یعنی شرق و غرب و جنوب، حرم را دربرمیگرفت و طرف شمال آن، به مسجد متصل بود.<ref>تاریخ حرم کاظمین (علیهماالسّلام)، صص 81 و 82.</ref> | در سال 1207 ه. ق، به دستور آقامحمدخان قاجار، کار بازسازی حرم کاظمین و تکمیل کارهای نیمه تمام صفویان، آغاز شد، از جمله این کارها، بازسازی سه گلدسته بزرگ، از گلدستههای چهارگانهای بود که در روزگار صفویان، ارتفاع آن بیشتر از بام حرم نبود. گلدسته چهارم نیز در روزگار سلطان سلیم، تکمیل شد. از دیگر اقدامات این دوره، ساختن صحن وسیعی بود که از سه طرف، یعنی شرق و غرب و جنوب، حرم را دربرمیگرفت و طرف شمال آن، به مسجد متصل بود.<ref>تاریخ حرم کاظمین (علیهماالسّلام)، صص 81 و 82.</ref> | ||
====اقدامات فتحعلیشاه==== | ====اقدامات فتحعلیشاه==== | ||
در دوره [[فتحعلیشاه قاجار]]، کارهای عمرانی مربوط به آستان کاظمین، ادامه یافت؛ از جمله، درون دو گنبد و دیوارهای روضه منوره، آینهکاری شد و دو گنبد امام کاظم(ع) و امام جواد(ع) و گلدستههای چهارگانه کوچک، طلاکاری گردید.<ref>همان، ص82 و 83.</ref> | در دوره [[فتحعلیشاه قاجار]]، کارهای عمرانی مربوط به آستان کاظمین، ادامه یافت؛ از جمله، درون دو گنبد و دیوارهای روضه منوره، آینهکاری شد و دو گنبد امام کاظم(ع) و امام جواد(ع) و گلدستههای چهارگانه کوچک، طلاکاری گردید.<ref>همان، ص82 و 83.</ref> | ||
====اقدامات سلطان محمود دوم==== | ====اقدامات سلطان محمود دوم==== | ||
در سال 1255 ه. ق، [[سلطان محمود دوم عثمانی]]، پارچه ابریشمی گلدوزی شدهای را که پیشتر روی [[قبر پیامبر]](ص) در [[مدینه منوره]] بود، به حرم کاظمین هدیه کرد و در یکی از شبهای قدر، در [[ماه رمضان]]، روی قبر انداخته شد. شعرای شیعه و سنی، از جمله عبدالغفار اخرس و عبدالباقی عمری، به این مناسبت، اشعار زیبایی سرودند و برای ماده تاریخ آن، عبارت «جاؤوا باشرف سترٍ» را گفتند.<ref>همان، ص84 و 91.</ref> | در سال 1255 ه. ق، [[سلطان محمود دوم عثمانی]]، پارچه ابریشمی گلدوزی شدهای را که پیشتر روی [[قبر پیامبر]](ص) در [[مدینه منوره]] بود، به حرم کاظمین هدیه کرد و در یکی از شبهای قدر، در [[ماه رمضان]]، روی قبر انداخته شد. شعرای شیعه و سنی، از جمله عبدالغفار اخرس و عبدالباقی عمری، به این مناسبت، اشعار زیبایی سرودند و برای ماده تاریخ آن، عبارت «جاؤوا باشرف سترٍ» را گفتند.<ref>همان، ص84 و 91.</ref> | ||
در همان سال، با سرمایه منوچهر خان معتمدالدوله (متوفای 1260 ه. ق)، از رجال دربار ایران، ایوان جنوبی حرم طلاکاری شد.<ref>همان، ص83 و 84.</ref> | در همان سال، با سرمایه منوچهر خان معتمدالدوله (متوفای 1260 ه. ق)، از رجال دربار ایران، ایوان جنوبی حرم طلاکاری شد.<ref>همان، ص83 و 84.</ref> | ||
در سال 1270 ه. ق، [[ناصرالدینشاه قاجار]]، شیخ عبدالحسین طهرانی، معروف به شیخ العراقین را به عراق فرستاد تا بر اجرای طرح عمرانی وسیعی که شامل بازسازی و زیباسازی ساختمان عتبات مقدسه بود، نظارت کند و دست او را در هزینه کردن برای این کار مهم، بازگذاشت. | در سال 1270 ه. ق، [[ناصرالدینشاه قاجار]]، شیخ عبدالحسین طهرانی، معروف به شیخ العراقین را به عراق فرستاد تا بر اجرای طرح عمرانی وسیعی که شامل بازسازی و زیباسازی ساختمان عتبات مقدسه بود، نظارت کند و دست او را در هزینه کردن برای این کار مهم، بازگذاشت. | ||
خط ۱۵۹: | خط ۱۵۹: | ||
====اقدامات از سال 1281 تا 1296==== | ====اقدامات از سال 1281 تا 1296==== | ||
اقدامات عمرانی در آستان کاظمین، در سال 1281 ه. ق، و پس از پایان کارهای عمرانی در کربلا و [[سامرا]]، آغاز شد؛ از جمله کارهایی که در این آستان، انجام شد، محکمسازی پایهها و بازسازی نمای بیرونی دیوار حرم و کاشیکاری آن بود. همچنین دو دکه بزرگ، جلوی دو ضلع جنوبی و شرقی حرم، با نمایی از سنگ مرمر، ساخته شد. دکه شرقی که بعدها با سقف چوبی مبتنی بر 22 پایه و ستون پوشیده شد، به «طارمة باب المراد»، نامیده شد. ایوان بزرگ واقع در وسط این طارمه، از طلاهای باقیمانده از طلاکاری گنبد دو [[امام هادی(ع)]] و [[امام عسکری(ع)]] در سامرا، طلاکاری گردید و این کارها در سال 1285 ه. ق، به پایان رسید.<ref>تاریخ حرم کاظمین (علیهماالسّلام)، ص95.</ref> | اقدامات عمرانی در آستان کاظمین، در سال 1281 ه. ق، و پس از پایان کارهای عمرانی در کربلا و [[سامرا]]، آغاز شد؛ از جمله کارهایی که در این آستان، انجام شد، محکمسازی پایهها و بازسازی نمای بیرونی دیوار حرم و کاشیکاری آن بود. همچنین دو دکه بزرگ، جلوی دو ضلع جنوبی و شرقی حرم، با نمایی از سنگ مرمر، ساخته شد. دکه شرقی که بعدها با سقف چوبی مبتنی بر 22 پایه و ستون پوشیده شد، به «طارمة باب المراد»، نامیده شد. ایوان بزرگ واقع در وسط این طارمه، از طلاهای باقیمانده از طلاکاری گنبد دو [[امام هادی(ع)]] و [[امام عسکری(ع)]] در سامرا، طلاکاری گردید و این کارها در سال 1285 ه. ق، به پایان رسید.<ref>تاریخ حرم کاظمین (علیهماالسّلام)، ص95.</ref> | ||
در همین دوره، در سال 1281 ه. ق، نخستین درِ نقره، به آستان مقدس هدیه گردید که بین رواق جنوبی و گنبدخانه، نصب شد. در سال 1284 ه. ق نیز دو درِ نقره دیگر، هدیه شد که یکی را [[حاج سید میرزا بابا اصطهباناتی]] تقدیم کرد که بین رواق جنوبی و ایوان قبله، نصب شد و دومی را محسن خان، پسر عبدالله خان تقدیم کرد که بین رواق شرقی و گنبدخانه، نصب شد. در فاصله 1284- 1285 ه. ق، کار ساختن سقف برای دکه واقع در ضلع جنوبی حرم با سرمایه حاج حسین چرچفچی بغدادی، آغاز شد که این سقف بر چهارده ستون چوبی، استوار بود.<ref>همان، ص96 و 97.</ref> در سال 1284 ه. ق، دکه یا طارمة بابالمراد، آینهکاری شد.<ref>همان، ص101.</ref> | در همین دوره، در سال 1281 ه. ق، نخستین درِ نقره، به آستان مقدس هدیه گردید که بین رواق جنوبی و گنبدخانه، نصب شد. در سال 1284 ه. ق نیز دو درِ نقره دیگر، هدیه شد که یکی را [[حاج سید میرزا بابا اصطهباناتی]] تقدیم کرد که بین رواق جنوبی و ایوان قبله، نصب شد و دومی را محسن خان، پسر عبدالله خان تقدیم کرد که بین رواق شرقی و گنبدخانه، نصب شد. در فاصله 1284- 1285 ه. ق، کار ساختن سقف برای دکه واقع در ضلع جنوبی حرم با سرمایه حاج حسین چرچفچی بغدادی، آغاز شد که این سقف بر چهارده ستون چوبی، استوار بود.<ref>همان، ص96 و 97.</ref> در سال 1284 ه. ق، دکه یا طارمة بابالمراد، آینهکاری شد.<ref>همان، ص101.</ref> | ||
در چهاردهم شعبان 1287 ه. ق، ناصرالدینشاه قاجار، به زیارت کاظمین آمد و مردم و علمای شیعه، در این آستان جمع شدند و از وی، استقبال باشکوهی به عمل آوردند. در سال 1294 ه. ق، [[فرهاد میرزای قاجار]]، چهارمین درِ نقره را به حرم هدیه کرد که بین رواق و طارمه شرقی، نصب شد. در سال 1296 ه. ق، حسامالسلطنه قاجار و پس از او عباس میرزا، مخارج بازسازی و جایگزین کردن خشتهای طلای فرسوده شده گنبد و منارههای آستان را برعهده گرفتند.<ref>تاریخ حرم کاظمین (علیهماالسّلام)، ص103.</ref> | در چهاردهم شعبان 1287 ه. ق، ناصرالدینشاه قاجار، به زیارت کاظمین آمد و مردم و علمای شیعه، در این آستان جمع شدند و از وی، استقبال باشکوهی به عمل آوردند. در سال 1294 ه. ق، [[فرهاد میرزای قاجار]]، چهارمین درِ نقره را به حرم هدیه کرد که بین رواق و طارمه شرقی، نصب شد. در سال 1296 ه. ق، حسامالسلطنه قاجار و پس از او عباس میرزا، مخارج بازسازی و جایگزین کردن خشتهای طلای فرسوده شده گنبد و منارههای آستان را برعهده گرفتند.<ref>تاریخ حرم کاظمین (علیهماالسّلام)، ص103.</ref> | ||
====اقدامات فرهاد میرزای قاجار==== | ====اقدامات فرهاد میرزای قاجار==== | ||
خط ۱۷۷: | خط ۱۷۷: | ||
4. ایجاد دو پایه در طبقه دوم صحن، روی دو ورودی اصلی، در ضلع شرقی و جنوبی صحن، برای نصب دو ساعت بزرگ. | 4. ایجاد دو پایه در طبقه دوم صحن، روی دو ورودی اصلی، در ضلع شرقی و جنوبی صحن، برای نصب دو ساعت بزرگ. | ||
عملیات ساختمانی طرح توسعه صحن، در روز هفده [[ذیالقعده]] 1296 ه. ق، شروع شد و در هفده [[ربیعالاول]] سال 1301 ه. ق، به پایان رسید. پس از پایان کار و افتتاح صحن، جشن عمومی و بزرگی، به مدت سه روز برگزار شد و بدین مناسبت، شاعران شیعه، از جمله سید حیدر حلی، شیخ سلمان آل نوح و شیخ جابر کاظمی، اشعار و قصایدی در اینباره سرودند.<ref>همان، ص107 و 108.</ref> | عملیات ساختمانی طرح توسعه صحن، در روز هفده [[ذیالقعده]] 1296 ه. ق، شروع شد و در هفده [[ربیعالاول]] سال 1301 ه. ق، به پایان رسید. پس از پایان کار و افتتاح صحن، جشن عمومی و بزرگی، به مدت سه روز برگزار شد و بدین مناسبت، شاعران شیعه، از جمله سید حیدر حلی، شیخ سلمان آل نوح و شیخ جابر کاظمی، اشعار و قصایدی در اینباره سرودند.<ref>همان، ص107 و 108.</ref> | ||
====اقدامات از سال 1309 تا 1332==== | ====اقدامات از سال 1309 تا 1332==== | ||
در سال 1309 ه. ق، و در دوره ولایت [[حاج حسن پاشا]]، والی عثمانی بر بغداد، یک تار موی منسوب به [[پیامبر خدا(ص)]]، از استانبول به آستان کاظمین هدیه شد و بدین مناسبت، جشن بزرگی در آستان مقدس برگزار شد و سید جعفر حلی، از شعرای شیعه، قصیدهای در اینباره سرود.<ref>تاریخ حرم کاظمین (علیهماالسّلام)، ص118.</ref> | در سال 1309 ه. ق، و در دوره ولایت [[حاج حسن پاشا]]، والی عثمانی بر بغداد، یک تار موی منسوب به [[پیامبر خدا(ص)]]، از استانبول به آستان کاظمین هدیه شد و بدین مناسبت، جشن بزرگی در آستان مقدس برگزار شد و سید جعفر حلی، از شعرای شیعه، قصیدهای در اینباره سرود.<ref>تاریخ حرم کاظمین (علیهماالسّلام)، ص118.</ref> | ||
در سال 1314 ه. ق، حاج محمدجواد فرزند حاج محمدتقی شوشتری، پنجمین درِ نقرهای را به حرم هدیه کرد که بین روضه منوره و رواق شرقی، نصب گردید. در سال 1320 ه. ق نیز شاهزاده امیر تومان، از رجال دولت ایران، رواق جنوبی حرم را آینهکاری کرد. تزیین و آینهکاری رواق شرقی نیز در سال 1321 ه. ق پایان یافت و مخارج آن را علاءالدوله قاجار (مقتول 1329 ه. ق)، تامین کرد.<ref>همان، ص119، 120 و 125.</ref> | در سال 1314 ه. ق، حاج محمدجواد فرزند حاج محمدتقی شوشتری، پنجمین درِ نقرهای را به حرم هدیه کرد که بین روضه منوره و رواق شرقی، نصب گردید. در سال 1320 ه. ق نیز شاهزاده امیر تومان، از رجال دولت ایران، رواق جنوبی حرم را آینهکاری کرد. تزیین و آینهکاری رواق شرقی نیز در سال 1321 ه. ق پایان یافت و مخارج آن را علاءالدوله قاجار (مقتول 1329 ه. ق)، تامین کرد.<ref>همان، ص119، 120 و 125.</ref> | ||
در سال 1326 ه. ق، رواق شمالی و غربی حرم مطهر با هزینه حاج عباس علییوف، فرزند حاج لطفالله، آینهکاری گردید و در سال 1327 ه. ق، با هزینه یکی از ثروتمندان کرمانشاه، به نام امینالدوله، ششمین در نقرهای اهدایی به آستان کاظمین، بین روضه منوره و رواق غربی، نصب شد. در سال 1332 ه. ق، عملیات ساختمانی دکه (طارمه) غربی که از سال 1321 ه. ق، آغاز شده بود، به پایان رسید و علما و شعرای کاظمین، از جمله شیخ محمدمهدی مرایاتی و شیخ راضی آل یاسین و شیخ محمد سماوی، در تاریخ و سال افتتاح آن، اشعاری سرودند. | در سال 1326 ه. ق، رواق شمالی و غربی حرم مطهر با هزینه حاج عباس علییوف، فرزند حاج لطفالله، آینهکاری گردید و در سال 1327 ه. ق، با هزینه یکی از ثروتمندان کرمانشاه، به نام امینالدوله، ششمین در نقرهای اهدایی به آستان کاظمین، بین روضه منوره و رواق غربی، نصب شد. در سال 1332 ه. ق، عملیات ساختمانی دکه (طارمه) غربی که از سال 1321 ه. ق، آغاز شده بود، به پایان رسید و علما و شعرای کاظمین، از جمله شیخ محمدمهدی مرایاتی و شیخ راضی آل یاسین و شیخ محمد سماوی، در تاریخ و سال افتتاح آن، اشعاری سرودند. | ||
خط ۱۹۷: | خط ۱۹۷: | ||
==تاریخچه صندوقچههای قبر و ضریح مطهر== | ==تاریخچه صندوقچههای قبر و ضریح مطهر== | ||
درباره صندوقچههای نصب شده روی قبور شریف دو امام(ع)، تا پیش از دوره صفویه، گزارش تاریخی در دست نیست. اما از دوره المستنصر بالله عباسی، صندوقچه چوبی زیبا و بزرگ قبر امام موسی کاظم(ع)، باقی مانده است که تاریخ ساخت آن، سال 624 ه. ق است. بر اساس نقل تاریخی، باید صندوقچه مشابه دیگری نیز، بر قبر امام محمد جواد(ع) قرار داشته است که المستنصر، به همراه صندوقچه قبر امام هفتم، پس از آتشسوزی بارگاه کاظمین(ع) در دوره پدرش، الظاهر عباسی،<ref>الفخری فی الآداب السلطانیة، ص329.</ref> روی قبور شریف، نصب کرده است. صندوقچه قبر امام موسی کاظم(ع)، تنها نمونهای از صندوقچههای کهن موجود بر قبور [[ائمه(ع)]] در عراق میباشد که خوشبختانه تا به امروز، باقی مانده است و در حال حاضر، در ساختمان «[[دار الآثار العربیه]]» (موزه آثار اسلامی) در بغداد، نگهداری میشود. | درباره صندوقچههای نصب شده روی قبور شریف دو امام(ع)، تا پیش از دوره صفویه، گزارش تاریخی در دست نیست. اما از دوره المستنصر بالله عباسی، صندوقچه چوبی زیبا و بزرگ قبر امام موسی کاظم(ع)، باقی مانده است که تاریخ ساخت آن، سال 624 ه. ق است. بر اساس نقل تاریخی، باید صندوقچه مشابه دیگری نیز، بر قبر امام محمد جواد(ع) قرار داشته است که المستنصر، به همراه صندوقچه قبر امام هفتم، پس از آتشسوزی بارگاه کاظمین(ع) در دوره پدرش، الظاهر عباسی،<ref>الفخری فی الآداب السلطانیة، ص329.</ref> روی قبور شریف، نصب کرده است. صندوقچه قبر امام موسی کاظم(ع)، تنها نمونهای از صندوقچههای کهن موجود بر قبور [[ائمه(ع)]] در عراق میباشد که خوشبختانه تا به امروز، باقی مانده است و در حال حاضر، در ساختمان «[[دار الآثار العربیه]]» (موزه آثار اسلامی) در بغداد، نگهداری میشود. | ||
این صندوقچه به شکل مکعب مستطیلی است که طول آن، 55/ 2 متر و عرض آن، 83/ 1 متر و ارتفاع آن، 95 سانتیمتر است. جنس آن از چوب توت و ضخامت تختههای آن 5/ 5 سانتیمتر است. لبه سرپوش صندوق که بهاندازه سه سانتیمتر از سطح اطراف آن برآمدگی دارد، با کتیبههایی به خط نسخ، آراسته شده و روی چهار ضلع بدنه صندوق، کتیبههای زیبایی، به خط کوفی با حاشیههایی از نقوش گیاهی زیبا، کندهکاری شده است. عرض این کتیبهها، 43 سانتیمتر و طول آن در دو طرف بزرگ صندوق، 189 سانتیمتر و در دو طرف کوچک آن، 5/ 90 سانتیمتر است.(برای آگاهی بیشتر درباره ویژگیهای هنری صندوقچه و متن کتیبههای آن، رجوع شود به کتاب تاریخ حرم کاظمین(ع).<ref>ر. ک: تاریخ حرم کاظمین (علیهماالسّلام)، صص 39 و 40.</ref>) | این صندوقچه به شکل مکعب مستطیلی است که طول آن، 55/ 2 متر و عرض آن، 83/ 1 متر و ارتفاع آن، 95 سانتیمتر است. جنس آن از چوب توت و ضخامت تختههای آن 5/ 5 سانتیمتر است. لبه سرپوش صندوق که بهاندازه سه سانتیمتر از سطح اطراف آن برآمدگی دارد، با کتیبههایی به خط نسخ، آراسته شده و روی چهار ضلع بدنه صندوق، کتیبههای زیبایی، به خط کوفی با حاشیههایی از نقوش گیاهی زیبا، کندهکاری شده است. عرض این کتیبهها، 43 سانتیمتر و طول آن در دو طرف بزرگ صندوق، 189 سانتیمتر و در دو طرف کوچک آن، 5/ 90 سانتیمتر است.(برای آگاهی بیشتر درباره ویژگیهای هنری صندوقچه و متن کتیبههای آن، رجوع شود به کتاب تاریخ حرم کاظمین(ع).<ref>ر. ک: تاریخ حرم کاظمین (علیهماالسّلام)، صص 39 و 40.</ref> ) | ||
[[پرونده:196.jpg|بندانگشتی|ضریح مقدس]] | [[پرونده:196.jpg|بندانگشتی|ضریح مقدس]] | ||
خط ۲۰۵: | خط ۲۰۵: | ||
===نصب ضریح چوبی=== | ===نصب ضریح چوبی=== | ||
در دوره [[شاه اسماعیل صفوی]] نیز به دستور وی، صندوقچههای چوبی و خاتمکاری نفیسی، روی قبر هریک از دو امام هفتم و نهم، نصب گردید که هنوز روی قبور شریف ایشان باقی است و تاریخ پایان ساخت این صندوقچهها، در کتیبههای روی آنها، ماه رمضان 926 ه. ق، ذکر شده است.<ref>برای آگاهی بیشتر، ر. ک: تاریخ حرم کاظمین (علیهماالسّلام)، صص 65 و 72.</ref> | در دوره [[شاه اسماعیل صفوی]] نیز به دستور وی، صندوقچههای چوبی و خاتمکاری نفیسی، روی قبر هریک از دو امام هفتم و نهم، نصب گردید که هنوز روی قبور شریف ایشان باقی است و تاریخ پایان ساخت این صندوقچهها، در کتیبههای روی آنها، ماه رمضان 926 ه. ق، ذکر شده است.<ref>برای آگاهی بیشتر، ر. ک: تاریخ حرم کاظمین (علیهماالسّلام)، صص 65 و 72.</ref> | ||
===نصب ضریح نقرهای=== | ===نصب ضریح نقرهای=== | ||
در روز پنجشنبه هفده جمادیالثانی سال 1324 ه. ق، برای نخستین بار، ضریح نقرهای روی دو قبر شریف امام کاظم و امام جواد(ع) نصب شد. این ضریح، با هزینه [[سلطان بیگم]]، دختر میرزا ابوالحسن خان مشیرالملک و با تلاش حاجی میرزا محمدکاظم طباطبایی ناظمالتجار (متوفای 1325 ه. ق) ساخته شد. تاریخ آغاز ساخت این ضریح، سال 1323 و پایان آن، سال 1324 ه. ق، بوده است.<ref>تاریخ حرم کاظمین (علیهماالسّلام)، صص 125 و 126.</ref> | در روز پنجشنبه هفده جمادیالثانی سال 1324 ه. ق، برای نخستین بار، ضریح نقرهای روی دو قبر شریف امام کاظم و امام جواد(ع) نصب شد. این ضریح، با هزینه [[سلطان بیگم]]، دختر میرزا ابوالحسن خان مشیرالملک و با تلاش حاجی میرزا محمدکاظم طباطبایی ناظمالتجار (متوفای 1325 ه. ق) ساخته شد. تاریخ آغاز ساخت این ضریح، سال 1323 و پایان آن، سال 1324 ه. ق، بوده است.<ref>تاریخ حرم کاظمین (علیهماالسّلام)، صص 125 و 126.</ref> | ||
بعدها بخشهایی از این ضریح، به علت فرسودگی، بازسازی و تعویض شد. این تعمیرات، در سال 1359 ه. ق، به پایان رسید. در سال 1385 ه. ق، کتیبهای قرآنی به عرض 24 سانتیمتر، در قسمت فوقانی پنجرهها، نصب گردید که روی آن، سوره دهر و فجر با خطوط طلایی نگاشته شده بود. همچنین تاج بالای ضریح که پوشش آن پیشتر، از نقره بود، در سال 1378 ه. ق، با طلا عوض شد.<ref>تاریخ حرم کاظمین (علیهماالسّلام)، ص142.</ref> | بعدها بخشهایی از این ضریح، به علت فرسودگی، بازسازی و تعویض شد. این تعمیرات، در سال 1359 ه. ق، به پایان رسید. در سال 1385 ه. ق، کتیبهای قرآنی به عرض 24 سانتیمتر، در قسمت فوقانی پنجرهها، نصب گردید که روی آن، سوره دهر و فجر با خطوط طلایی نگاشته شده بود. همچنین تاج بالای ضریح که پوشش آن پیشتر، از نقره بود، در سال 1378 ه. ق، با طلا عوض شد.<ref>تاریخ حرم کاظمین (علیهماالسّلام)، ص142.</ref> | ||
==توصیف ساختمان آستان== | ==توصیف ساختمان آستان== | ||
خط ۲۲۴: | خط ۲۲۴: | ||
صحن کاظمین(ع) در دوره قاجار، دارای سه ورودی یا دروازه بوده که تا به امروز، باقی مانده است و اسامی آنها چنین است: باب القریش، باب القبله، باب المراد، باب صاحب الزمان، باب الفرهادیه، باب آینه و باب مسجد صفوی. علامه شهرستانی، یک دروازه دیگر را نیز به عنوان نماد درهای بهشت که در [[قرآن]] آمده است: (ولها ثمانیة ابواب)، به این درها افزوده است. | صحن کاظمین(ع) در دوره قاجار، دارای سه ورودی یا دروازه بوده که تا به امروز، باقی مانده است و اسامی آنها چنین است: باب القریش، باب القبله، باب المراد، باب صاحب الزمان، باب الفرهادیه، باب آینه و باب مسجد صفوی. علامه شهرستانی، یک دروازه دیگر را نیز به عنوان نماد درهای بهشت که در [[قرآن]] آمده است: (ولها ثمانیة ابواب)، به این درها افزوده است. | ||
میان هریک از اضلاع سهگانه شرقی، غربی و جنوبی صحن، سه ایوان وجود دارد که بر فراز ایوانهای داخلی دو ضلع جنوبی و شرقی، دو ساعت بزرگ، نصب شده است. ساعت اول را دوست محمد خانِ وزیر که همراه ناصرالدینشاه برای زیارت، به عراق رفته بود، در سال 1287 ه. ق، به آستان کاظمین(ع) هدیه کرد. اما پس از تکمیل پایه آن در زمان طرح توسعه صحن، در سال 1301 ه. ق، بالای ایوان ورودی ضلع شرقی نصب شد. ساعت دوم را نیز حاج محمد مهدی بوشهری، در سال 1303 ه. ق هدیه کرد که از ساعت اول، بزرگتر بود و روی ورودی جنوبی، نصب گردید.<ref>تاریخ حرم کاظمین (علیهماالسّلام)، ص108.</ref> | میان هریک از اضلاع سهگانه شرقی، غربی و جنوبی صحن، سه ایوان وجود دارد که بر فراز ایوانهای داخلی دو ضلع جنوبی و شرقی، دو ساعت بزرگ، نصب شده است. ساعت اول را دوست محمد خانِ وزیر که همراه ناصرالدینشاه برای زیارت، به عراق رفته بود، در سال 1287 ه. ق، به آستان کاظمین(ع) هدیه کرد. اما پس از تکمیل پایه آن در زمان طرح توسعه صحن، در سال 1301 ه. ق، بالای ایوان ورودی ضلع شرقی نصب شد. ساعت دوم را نیز حاج محمد مهدی بوشهری، در سال 1303 ه. ق هدیه کرد که از ساعت اول، بزرگتر بود و روی ورودی جنوبی، نصب گردید.<ref>تاریخ حرم کاظمین (علیهماالسّلام)، ص108.</ref> | ||
همچنین اطراف هریک از سه ضلع صحن، بیست حجره و در ضلع شمالی آن، ده حجره، وجود دارد. بدین ترتیب، هفتاد حجره با ایوانچههایی، صحن را احاطه کرده است. در گذشته، این حجرهها به عنوان مدرسه علمیه و محل سکونت طلبهها بود. اما بعدها به مقبرههای خانوادگی، تبدیل شد. | همچنین اطراف هریک از سه ضلع صحن، بیست حجره و در ضلع شمالی آن، ده حجره، وجود دارد. بدین ترتیب، هفتاد حجره با ایوانچههایی، صحن را احاطه کرده است. در گذشته، این حجرهها به عنوان مدرسه علمیه و محل سکونت طلبهها بود. اما بعدها به مقبرههای خانوادگی، تبدیل شد. |
ویرایش