مزار زینب بنت علی(ع) و سکینه بنت حسین(ع) (دمشق): تفاوت میان نسخه‌ها

از مهم‌ترين زيارتگاه‌هاى قبرستان باب‌الصغير دمشق به شمار مى‌آيد و مورد توجه زائران شيعه از كشورهاى مختلف است.<ref name=":0" />

بناى زيارتگاه، همانند ساير زيارتگاه‌هاى باب‌الصغير، با سنگ‌هاى دو رنگ ساخته شده است.  

اين بنا شامل دو مقبره متصل به يكديگر است كه هر يك داراى گنبد سبزرنگى است. مقبره جنوبى، زيارتگاه منتسب به زينب يا ام‌كلثوم است و مقبره شمالى، مزار منتسب به سكينه دختر امام حسين(ع) است. (تصوير ١٣٢) در شرق بنا، حياط كوچكى وجود دارد كه با ديوار، از فضاى قبرستان جدا شده است. اين حياط داراى يك ورودى به شكل طاق سنگى است.<ref name=":3">آثار پیامبر(ص) و زیارتگاه‌های اهل بیت(ع) در سوریه؛ ص۲۵۶.</ref>

ورودى اصلى بنا، در ضلع شرقى زيارتگاه زينب يا ام‌كلثوم قرار دارد و داراى طاق مرتفعى است. بر سردر بنا، لوح سنگى حاوى نام زيارتگاه و تاريخ بازسازى آن در سال ١٣٣٠ه .ق وجود دارد كه متن كتيبۀ آن چنين است:

يا آل بيت رسول الله حبكم

هذا مقام السيدة سكينة كريمة الامام الحسين شهيد كربلا عليهما السلام ومقام السيدة زينب الملقبة بأم كلثوم كريمة الامام علي بن ابي طالب عليهما السلام تشيدت هذه المقامات المقدّسة بمساعي السيد سليم افندي ابن السيد حسين افندي مرتضى قائم‌مقام مراقد اهل البيت عليهم السلام سنة ١٣٣٠.  

پيش از اين بيان شد كه عارف بك ماردينى، در قصيده‌اى مادّه تاريخ بازسازى زيارتگاه‌هاى اهل‌بيت(عليهم السلام) در باب‌الصغير را به نظم درآورده است كه بيت آخر آن چنين است:

ارّخ «بحسن الفوز فياعلا الجنان لك ارتقا»

داخل هر مقبره، يك ضريح نقره‌اى طلاكوب، به شيوه ضريح‌هاى معمول امامزادگان ايران وجود دارد كه در اصفهان ساخته شده است. (تصوير ١٣۴) البته اين دو ضريح، جنبه نمادين دارند؛ زيرا قبور اصلى در زيرزمين بنا قرار دارند كه براى رفتن به آن بايد از چند پله پايين رفت. زيرزمين بنا از دو اتاق بسيار كوچك تشكيل شده است كه بين آنها يك راهرو وجود دارد. ميان هر اتاق، قبرى برجسته وجود دارد كه روى آن، صندوقچه چوبى نصب شده است و بدين ترتيب فضاى كم‌عرضى براى حركت، اطراف قبر باقى مانده است.

صندوقچه قبر زينب يا ام‌كلثوم، نسبتاً جديد و داراى تزيينات هندسى ساده‌اى است.<ref name=":3" />  

اما صندوقچه قبر منسوب به سكينه، بسيار قديمى و نفيس است و داراى كتيبه‌هايى به خط كوفى تزيينى است.<ref>آثار پیامبر(ص) و زیارتگاه‌های اهل بیت(ع) در سوریه؛ ص۲۵۶.</ref> «عبدالقادر ريحاوى»، باستان‌شناس سورى، با توجه به شيوه خط كتيبه‌ها و تزيينات آن، قدمت آن را از دوره سلجوقى، يعنى نيمه اول قرن ششم ه .ق دانسته است.<ref>العمارة العربية الاسلامية: خصائصها وآثارها فى سورية، ص ١١۴.</ref>

طول صندوقچه ٣ متر، عرض آن ١/۵ متر و ارتفاع آن يك متر است و داراى سه كتيبه نوارى در گرداگرد آن است. دو كتيبه بالايى و ميانى حاوى آيات قرآن، و كتيبه پايينى حاوى نام و نسب صاحب قبر است. متن كامل كتيبه‌ها چنين است:<ref>Inscriptions Arabes De Damas, Les St ف‍ les Fun ق raires, I. Cimeti ف‍ re DAl-B ‍ع‍ b Al-Sa گ‍ r, Khaled</ref>

كتيبه بالايى:

[ضلع جنوبى:] (اللّٰهُ لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ لاٰ تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لاٰ نَوْمٌ لَهُ مٰا فِي السَّمٰاوٰاتِ وَ مٰا فِي الْأَرْضِ مَنْ ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاّٰ بِإِذْنِهِ يَعْلَمُ

[ضلع غربى:] مٰا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ مٰا خَلْفَهُمْ وَ لاٰ يُحِيطُونَ بِشَيْءٍ مِنْ عِلْمِهِ

[ضلع شمالى:] إِلاّٰ بِمٰا شٰاءَ وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ وَ لاٰ يَؤُدُهُ حِفْظُهُمٰا وَ هُوَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ )<ref>سوره بقره، آیه ۲۵۵.</ref>

[ضلع شرقى:] (يٰا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِنّٰا أَرْسَلْنٰاكَ شٰاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِيراً وَ دٰاعِياً إِلَى اللّٰهِ بِإِذْنِهِ وَ سِرٰاجاً مُنِيراً)<ref>سوره احزاب، آیه ۴۵ و ۴۶.</ref>

كتيبه ميانى:

[ضلع جنوبى:] (إِنَّمٰا يُرِيدُ اللّٰهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ

[ضلع غربى:] الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً)<ref>سوره احزاب، آیه ۳۳.</ref>

[ضلع شمالى:] (مٰا كٰانَ مُحَمَّدٌ أَبٰا أَحَدٍ مِنْ رِجٰالِكُمْ وَ لٰكِنْ رَسُولَ اللّٰهِ وَ خٰاتَمَ النَّبِيِّينَ

[ضلع شرقى:] وَ كٰانَ اللّٰهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيماً)<ref>سوره احزاب، آیه ۴۰.</ref>

كتيبه پايينى:

[ضلع جنوبى:] بسم الله الرحمن الرحيم هذ  

[ضلع غربى:] اقبر سكينة بنت الحسين بن  

[ضلع شمالى:] علي بن ابي طالب صلوات الله عليهم

[ضلع شرقى:] اجمعين وعلى آلهم الطاهرين

در ضلع جنوبى زيارتگاه، اتاقى وجود دارد كه دفتر متولى زيارتگاه‌هاى باب‌الصغير به حساب مى‌آيد. در شرق اين اتاق، يعنى در سمت جنوب شرقى زيارتگاه، مقبره ديگرى وجود دارد كه تنها بخش باقى‌مانده از خانقاه طريقه قلندريه است. اين خانقاه كه در محل اقامت شيخ جمال‌الدين ساوجى، مؤسس اين طريقه ساخته شده،<ref>تاريخ الاسلام ووفيات المشاهير والأعلام، ج ۴۵، ص ۴٢٣.</ref> امروزه از بين رفته و تنها، مقبره آن كه محل دفن تعدادى از مشاهير دمشق بوده، باقى مانده است.<ref>مشيدات دمشق ذوات الاضرحة وعناصرها الجمالية، ص ۵٠۵.</ref>

مقبره مورد نظر، اتاق مربعى است كه با قالب‌هاى سنگى ساخته شده، و داراى گنبدى با گردن هشت ضلعى است. ورودى آن در ضلع شمالى آن، يعنى در حياط كوچك شرق زيارتگاه قرار دارد. بالاى ورودى، كتيبه‌اى تاريخى وجود دارد كه متن آن چنين است: «السلطان الملك الظاهر بيبرص<ref>نام «بيبرص»، پادشاه مملوكى، در اين كتيبه به اشتباه حجارى شده و صورت صحيح آن، «بيبرس» است.</ref> الصالحي». دو طرف ورودى، در ارتفاع كمى از سطح زمين، دو سنگ مربع وجود دارد كه حاوى نقش يك يوزپلنگ و در واقع رنك رسمى ملك الظاهر بيبرس است.<ref>مشيدات دمشق ذوات الاضرحة وعناصرها الجمالية، ص ۵٠٨.</ref>

پيش‌تر درباره زينب صغرى توضيح داده شد كه لقب وى ام‌كلثوم، و آستانه زينبيه دمشق، با استناد به اقوال مورخان و كتيبه روى قبر، منتسب به اين بانو بوده است.  

برخى مورخان و اصحاب تراجم، ميان زينب صغرى و ام‌كلثوم صغرى تمايز قائل شده‌اند.<ref>ر.ك: تاريخ الامم والملوك، ج ۴، ص ١١٩؛ تذكرة الخواص، يوسف بن قُزُغلى بغدادى حنفى (سبط ابن الجوزى)، ص ۵٧.</ref>

شيخ طبرسى نيز ام‌كلثوم صغرى را كنيه نفيسه دختر امام على(ع) دانسته است.<ref>اعلام الورى باعلام الهدى، ج ١، ص ٣٩٧.</ref>

گويا انتساب اين قبر به زينب يا ام‌كلثوم، دختر امام على(ع)، در دوره اخير به وجود آمده است.<ref>آثار پیامبر(ص) و زیارتگاه‌های اهل بیت(ع) در سوریه؛ ص۲۵۲.</ref> با استناد به آنچه شمس‌الدين ذهبى در تاريخ خود نقل كرده است، مى‌توان نتيجه گرفت كه اين قبر در واقع منتسب به زينب دختر امام زين‌العابدين(ع) است. ذهبى درباره شيخ جمال‌الدين ساوجى (متوفاى بعد از ۶٢٠ه .ق)، از مشايخ طريقت قلندريه، نوشته است كه وى براى مدتى در باب‌الصغير، نزديك قبر زينب دختر امام زين‌العابدين(ع) اقامت كرد.<ref>تاريخ الاسلام ووفيات المشاهير والاعلام، ج ۴۵، ص ۴٢٣.</ref>

با توجه به آنكه خانقاه طريقت قلندريه در محل اقامت ساوجى ساخته شده است و آرامگاه باقى‌مانده از آن، امروزه متصل به زيارتگاه زينب قرار دارد، واضح است كه اين زيارتگاه در آن زمان منتسب به زينب دختر امام زين‌العابدين(ع) بوده است؛ حال آنكه بيشتر اصحاب تراجم و علماى انساب، فرزندى به نام زينب براى امام زين‌العابدين(ع) ذكر نكرده‌اند.<ref>آثار پیامبر(ص) و زیارتگاه‌های اهل بیت(ع) در سوریه؛ ص۲۵۳.</ref> تنها در كتاب «الشجرة المباركة» منسوب به «فخرالدين رازى» آمده است: «دختران زين‌العابدين(ع) هفت تن، و گفته شده هشت تن هستند، ... نام دختر هشتم، زينب است».<ref name=":1">الشجرة المباركة فى انساب الطالبية، محمد بن عمر (فخرالدين الرازى)، ص ٧۴.</ref>

همچنين در رساله اخبار الزينبات منسوب به عبيدلى درباره زينب دختر امام زين‌العابدين(ع) آمده است كه مادر وى ام‌ولد بوده و در مدينه از دنيا رفته است.<ref>السيدة زينب وأخبار الزينبات للعبيدلى النسابة، ص ٢٠.</ref>

به عقيده نگارنده، قبر منتسب به زينب يا ام‌كلثوم، با توجه به اشتهار آن به زينب دختر امام زين‌العابدين(ع) در گذشته، مى‌تواند قبر خديجه دختر امام زين‌العابدين(ع) باشد كه در منابع تاريخى، به وجود قبر وى و قبر همسرش محمد بن عمر بن امام على(ع) در باب‌الصغير اشاره شده است.<ref>ر.ك: الاشارات الى معرفة الزيارات، ص ١٣؛ معجم البلدان، ج ٢، ص ۴۶٨.</ref> خديجه، خواهر على اصغر بن زين‌العابدين(ع) از يك مادر مى‌باشند<ref>الارشاد فى معرفة حجج الله على العباد، ج ٢، ص ١۵۵؛ اعلام الورى باعلام الهدى، ج ١، ص ۴٩٣.</ref> و از همسر خود، محمد بن  عمر بن اميرالمؤمنين(ع)، داراى دو فرزند به نام‌هاى عبدالله و عبيدالله بوده است.<ref name=":1" />  

با اين حال، قبر منسوب به سكينه در باب‌الصغير، از گذشته معروف و شناخته شده بوده است و مورخان و جهانگردان، از آن ياد كرده‌اند.<ref>تاريخ مدينة دمشق، ج ٢، ص ١٩٧؛ الاشارات الى معرفة الزيارات، ص ١٣؛ معجم البلدان، ج ٢، ص ۴۶٨؛ رحلة ابن جبير، ص ٢١٨؛ رحلة ابن بطوطة، ص ٧۵.</ref>

سكينه دختر بزرگوار امام حسين(ع)، نامش آمنه يا اميمه، و مادرش رباب دختر امرئ‌القيس بن عدى قضاعى بود. سكينه نام يا لقبى بود كه مادرش رباب، او را بدين نام مى‌خواند. امام حسين(ع) درباره سكينه و رباب سروده است:

لعمرك انني احب داراً

سكينه خواهر عبدالله رضيع (نوزاد شهيد امام حسين(ع) در كربلا) بود.<ref>عبدالله رضيع نزد ايرانيان به نام على‌اصغر شناخته مى‌شود. ر.ك: تاريخ در آينه پژوهش، «پژوهشى درباره نام، سن و كيفيت شهادت طفل شيرخوار امام حسين(ع)»، محسن رنجبر، شماره ١٢، ص ٨۶.</ref>

او به همراه پدرش در كربلا حضور يافت و در روز عاشورا شاهد شهادت ايشان بود. سپس به همراه ساير اسراى اهل‌بيت(عليهم السلام) و سرهاى شهداى كربلا، به كوفه و از آنجا به شام برده شد و سرانجام با برادر بزرگوار خود امام زين‌العابدين(ع) به مدينه منوره بازگشت.<ref>تذكرة الخواص، ص ٢۵١.</ref>

به گواهى بيشتر منابع، اين بانوى بزرگوار سرانجام در سال ١١٧ه .ق در مدينه منوره درگذشت.<ref>انساب الاشراف، ج ٢، ص ١۴١؛ تاريخ مدينة دمشق، ج ۶٩، ص ٢١٨؛ وفيات الاعيان، ج ٢، صص ٣٩۶ و ٣٩٧؛ الاعلام، ج ٣، ص ١٠۶.</ref>

سيد محسن امين، با استناد به اينكه شيخ عباس قمى، نام صاحب مزار را در كتيبه‌اى به خط كوفى در صندوقچه روى قبر، «سكينه بنت الملك» خوانده است، اين مزار را قبر دختر يكى از پادشاهان دانسته است.<ref>اعيان الشيعة، ج ٣، ص ۴٩٢.</ref> اما اين نظريه نمى‌تواند درست باشد؛ زيرا در كتيبه روى قبر، كه متن كامل آن نقل خواهد شد، نام صاحب مزار سكينه دختر امام حسين(ع) ذكر شده است.<ref name=":2">آثار پیامبر(ص) و زیارتگاه‌های اهل بیت(ع) در سوریه؛ ص۲۵۵.</ref>

====سکینه دختر حسين ذى‌الدمعه====

محمد حسنين سابقى نيز صاحب اين قبر را سكينه دختر حسين ذى‌الدمعه (متوفاى ١٣۵ه .ق)، فرزند زيد شهيد فرزند امام زين‌العابدين(ع) مى‌داند و معتقد است كه او و خواهرش فاطمه به همراه مادر خود خديجه، دختر عمر بن امام زين‌العابدين(ع) و جد خود عمر بن زين‌العابدين(ع)، در يك مقبره به خاك سپرده شده‌اند؛ اما به مرور زمان اين قبر به سكينه دختر امام حسين(ع) شهرت يافته است.<ref>مرقد العقيلة زينب، ص ٧٣.</ref> اما متأسفانه براى تأييد نظريه خود، به هيچ منبعى استناد نكرده، و نگارنده نيز با وجود تلاش فراوان، موفق به يافتن مدركى براى اين قول نشده است.<ref name=":2" />

افزون‌بر باب‌الصغير، زيارتگاه‌هاى ديگرى نيز در ساير نقاط، از جمله در شهر قاهره، پايتخت مصر، و در شهر «طَبَريه» فلسطين، به سكينه دختر امام حسين(ع) منسوب است. اما با توجه به وفات ايشان در مدينه، نمى‌توان براى هيچ‌يك از اين زيارتگاه‌ها، اعتبار و سند تاريخى قائل شد.<ref>آثار پیامبر(ص) و زیارتگاه‌های اهل بیت(ع) در سوریه؛ ص۲۵۶ و ۲۵۵.</ref>