در حال ویرایش آیه ۱۹۶ سوره بقره

| متن = وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ وَلَا تَحْلِقُوا رُءُوسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ بِهِ أَذًى مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْيَةٌ مِنْ صِيَامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍ فَإِذَا أَمِنْتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌ كَامِلَةٌ ذَلِكَ لِمَنْ لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حَاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ

| ترجمه = و براى خدا حج و عمره را به پايان رسانيد و اگر [به علت موانعى] بازداشته شديد، آنچه از قربانى ميسر است [قربانى كنيد] و تا قربانى به قربانگاه نرسيده، سر خود را نتراشيد و هر كس از شما بيمار باشد يا در سر ناراحتيى داشته باشد [و ناچار شود در احرام سر بتراشد] به كفاره [آن بايد] روزه‏‌اى بگیرد يا صدقه‏‌اى دهد يا قربانيى بكند، و چون ايمنى يافتيد پس هر كس از [اعمال] عمره به حج پرداخت [بايد] آنچه از قربانى ميسر است [قربانى كند] و آن كس كه [قربانى] نيافت [بايد] در هنگام حج‏ سه روز روزه [بدارد] و چون برگشتيد هفت [روز ديگر روزه بداريد]؛ اين ده [روز] تمام است، اين [حج تمتع] براى كسى است كه اهل مسجد الحرام [=مكه] نباشد، و از خدا بترسيد و بدانيد كه خدا سخت‏‌كيفر است.

«[[هدی|هَدی]]» به معنای هدیه مخصوص به [[حرم مکی|حرم]] و [[خانه خدا]] به‌کار رفته<ref>صحاح اللغه، ذیل واژه هدی؛ لسان العرب، ذیل واژه هدی؛ مفردات الفاظ قرآن، ذیل واژه هدی.</ref> و «[[فدیه]]» به «پرداخت جریمه‌ای که مکلف در کوتاهی عبادت باید بپردازد» اطلاق شده است.<ref>المصباح المنیر، ذیل واژه فدی؛ لسان العرب، ذیل واژه فدی؛ مفردات الفاظ قرآن، ذیل واژه فدی.</ref>

آيه ۱۹۶ سوره بقره را، جامعترين آيه [[قرآن]] درباره مناسك حج دانسته‌اند. این آیه مشتمل بر هر دو منسك حج و عمره است، به انواع حجّ تمتع و غير تمتع پرداخته است، برخى از موانع انجام حج را بر شمرده است، برخى از محرمات احرام و نيز قربانى بدل از هدى را نيز ذكر كرده است.<ref>درسنامه تفسیر آیات حج، ص۱۰۵.</ref>

=== تمام كردن حجّ و عمره ===

در نخستین بخش آيه، به اتمام حج و عمره پرداخته شده است. این را بدین معنا گرفته‌اند که اصل تشريع آنها مفروغ عنه بوده و آیه در صدد بيان احكام فرعى آنها است.<ref name=":0">درسنامه تفسیر آیات حج،‌ ص۱۰۵.</ref> یکی از آن احكام این است كه زائر خانه خدا وقتى حج و عمره‌اى را آغاز نمود بايد آن را به انجام برساند و حق ندارد آن را به صورت ناقص رها كند.<ref name=":0" />

مفسران در تفسير «اتمام» اختلاف نظر دارند. برخی مراد از آن را اتمام ظاهری به معنای انجام همه مناسک و حدود آن می‌دانند<ref>مجمع‌البيان، ج١، ص٢٩٠.</ref> و برخی، منظور از آن را اتمام معنوی به معنای انجام آن تنها برای خدا و نه برای تجارت دانسته‌اند.<ref>الجامع لاحكام القرآن، ج٢، ص٣٣۶.</ref> بنا بر روایتی، امام صادق(ع) در تفسیر این آیه، به هر دو وجه ظاهری و معنوی آن اشاره کرده است.<ref>كافى، ج۴، ص٢۶۴.</ref>

به گفته قرطبی، مفسر اهل سنت، اگرچه ممكن است حج و عمره از ابتدا واجب نباشد، ولی وقتى فرد آن را شروع کرد بايد به انجام برساند.<ref>الجامع لاحكام القرآن، ج٢، ص٣٣۵.</ref> برخى دیگر از عالمان نیز بر این باورند که حج و عمره وقتى شروع شد، باید به اتمام برسد، اگرچه بنا به دليلى باطل و فاسد شده باشد.<ref>كنزالعرفان، ج١، ص٢١۶ و ٢٧٢.</ref>

تعبیر {{آیه|لِلّٰه

}} را بیانگر این دانسته‌اند که همه اعمال حج و عمره باید با قصد قربت و تنها برای خدا باشد.<ref>درسنامه تفسیر آیات حج، ص۱۰۹.</ref>

در برخی از روایات شیعه، تمام الحج به ملاقات با امام(ع) تفسیر شده است.<ref>كافى، ج ۴، ص ۵۴٩؛ من لايحضره‌الفقيه، ج٢، ص ۵٧٨.</ref> در توضیح آن گفته شده در حضور امام(ع) حاجی باید پس از انجام مناسک حج، به دیدار امام رفته و با او تجدید عهد نماید. در زمان غیبت امام نیز، به زیارت امامان(ع)‌ برود.<ref>درسنامه تفسیر آیات حج، ص۱۳۳.</ref>

در عبارت {{آیه|فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْی

}} به [[احصار و صد|احصار]] پرداخته شده است.

منظور از احصار، حبس و ممنوعيت از انجام حج يا عمره به خاطر ترس، وجود دشمن يا بيمارى است.<ref>مجمع‌البيان، ج١، ص٢٩٠؛ الميزان، ج٢، ص٧۶؛ نمونه، ج٢، ص٢۶؛ الجامع لاحكام القرآن، ج٢، ص٣٧٢.</ref> برخى از مفسران آن را به وجود دشمن معنا نموده و برخى ديگر آن را به بيمارى تنها تفسير كرده‌اند.<ref>الجامع لاحكام القرآن، ج٢، ص٣٧٢.</ref>

مفسران و فقیهان شيعه، از مانع بيرونى مانند دشمن و راهزن، به «[[صد|صدّ]]» تعبير کرده، و از مانع درونى مانند بيمارى به «[[حصر]]» تعبير می‌کنند.<ref>درسنامه تفسیر آیات حج، ص۱۱۱؛ نگاه کنید به كنز العرفان، ج١، ص٢٨٧، و جواهرالكلام، ج٢٠، ص١١١.</ref> در میان اهل سنت، درباره عبارت {{آیه|فَإنْ أُحْصِرتُم

}} سه نظر وجود دارد: «منحصر به منع دشمن است»؛ «منحصر به مرض است» و «احصار شامل منع و بیماری است.»<ref>تفسير كبير، ج۵، ص١۵٩.</ref>

درباره عبارت {{آیه|فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْی

}} دو نظر وجود دارد. یکی اینکه استيسار به «به اندازه توانايى و قدر امکان» باشد؛ دوم اين‌كه به معناى «سهولت» و «انتخاب آسان» باشد، يعنى از ميان انواع [[هدی|هدى‌ها]] آسان‌ترين آن را انجام دهيد. <ref name=":1">درسنامه تفسیر آیات حج، ص۱۱۴.</ref> برخی، معناى اول را مناسب‌تر دانسته‌اند، چراکه تخيير بين حیوانات سه‌گانه (شتر، گاو و گوسفند) معنا ندارد؛ زيرا ترديدى نيست كه ذبح گوسفند آسان‌ترين است.<ref name=":1" />

در عبارت {{آیه|لاٰ تَحْلِقُوا رُؤُسَكُمْ حَتّٰى يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّه

}} یکی از [[محرمات احرام]]، که [[تراشیدن سر]] است بیان شده است.  

تراشيدن سر يكى از مناسك حج است، و بايد پس از [[قربانى]] انجام شود، و حاجى حق ندارد قبل از رسيدن قربانى به محل مورد نظر (قربانگاه) سر بتراشد.<ref>درسنامه تفسیر آیات حج، ص۱۱۴.</ref>

در بخش بعدی آیه ۱۹۶ سوره بقره موارد استثناء از منع تراشیدن سر ذکر شده است، که بر اساس آن بیمار می‌تواند حلق کند.<ref>درسنامه تفسیر آیات حج، ص۱۱۵.</ref> بیماری که در آیه ذکر شده را مقید به دو قید دانسته‌اند؛ یکی اینکه بیماری در ناحیه سر باشد، که این قید از سیاق آیه فهمیده شده است، و دیگری اینکه بیماری به حدی باشد که نتوان آن را تحمل کرد،<ref>درسنامه تفسیر آیات حج، ص۱۱۵.</ref> که این قید از روایت استفاده شده است.<ref>وسايل الشيعه، ج٩، ابواب الاحصار و الصد.</ref>

در عبارت {{آیه|فَفِدْيَةٌ مِنْ صِيٰامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍ

}}، حلق در حال احرام را باعث واجب شدن [[فدیه]] دانسته شده است. به باور برخی، با توجه به سیاق آیه کسی که فدیه بر او واجب شده، میان روزه، صدقه و نُسُک اختیار دارد.<ref>درسنامه تفسیر آیات حج، ص۱۱۶.</ref> بر اساس روایتی از امام صادق(ع)، مقدار روزه سه روز، میزان صدقه، اطعام ده مسکین و مراد از نسک ذبح گوسفند است.<ref>جواهر الكلام، ج٢٠، ص۴٠٧.</ref>

حج واجب دارای سه نوع [[حج تمتع|تمتّع]]، [[حج افراد|اِفراد]] و [[حج قران|قِران]] است، که عبارت {{آیه|فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْي

}} به بیان آن پرداخته است؛ البته این جمله، به تقسیم حج به «تمتع» و «غیر تمتع» پرداخته و تقسیم حج غیر تمتع به افراد و قران از روایات به دست آمده است.<ref>وسائل الشيع، ج٨، ص١۴٨.</ref>

عبارت {{آیه|ذٰلِكَ لِمَنْ لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حٰاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرٰام

}} نیز، مرز میان حاجیان در حج تمتع و حاجیان در غیر آن را مشخص کرده است.

 

* به باور مفسران و فقیهان شیعه<ref>تفسير تبيان، ج٢، ص١۵٩. و مجمع البيان، ج١، ص٢٩١. تفسير الميزان، ج٢، ص٧۶. و جواهر الكلام، ج١٨، ص٣.</ref> و برخی از مفسران اهل سنت،<ref>الجامع لاحكام القرآن، ج٢، ص٣٩٠؛ تفسير القرآن الحكيم (المنار)، ج٢، ص٢٢٢.</ref> این عبارت بدین معنا است که شخص ابتدا با [[احرام]] عمره، [[اعمال عمره تمتع|مناسك عمره تمتع]] را انجام داده و پس از تمام شدن [[عمره]]، از احرام خارج و محرمات احرام از او برداشته می‌شود (فرد به همه تمتعات قبل از احرام حج، متمتع مى‌شود)؛ سپس با فرا رسيدن احرام حج، دوباره محرم به احرام حج شده و اعمال آن را انجام مى‌دهد.

* به باور قرطبی، مفسر اهل سنت، این عبارت به این معنا است که منظور از [[حج تمتع]] خودِ [[حج قران]] است، زيرا با انجام چنين حجى در واقع بين حج و عمره جمع کرده و به جاى دو سفر مشقت‌آور يك سفر انجام می‌دهد.<ref>تفسير قرطبى، ج٢، ص٣٩۵.</ref>

* بر اساس یکی از دیدگاه‌های اهل سنت، معنای عبارت این است که شخص با احرام حجِ [افراد]، وارد مكه شود، و قبل از انجام مناسك، حج خود را به عمره تبدیل کند، و سپس در روز [[ترویه|ترويه]] براى حج، مُحرم شود. این همان عملی است که [[عمر بن خطاب|عمر]]، خلیفه دوم اهل سنت، آن را حرام اعلام کرده است.<ref>الجامع لاحكام القرآن، ج٢، ص٣٩٠.</ref> طبق دیدگاه شیعه، این عمل تنها در حج مستحبی ممکن است.<ref>درسنامه تفسیر آیات حج، ص۱۲۱.</ref>

* بر پایه دیدگاهی از اهل سنت، معنای عبارت این است که مُحرمى كه [[محصر|مُحصَر]] و يا محصور شد و تا پايان زمان حج در احصار باقى ماند، پس از آن وارد [[مکه|مكه]] مى‌شود و طواف و سعى را به جاى مى‌آورد، و تا حج آينده از احرام بیرون آمده و از آنچه برای او حرام شده بود بهره‌مند (مُتِمَتّع) باشد.<ref>تفسير قرطبى، ج٢، ص٣٩١- ٣٩۵.</ref> برخی، این دیدگاه را مخالف فقره {{آیه|فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ ...

}} دانسته‌اند؛ زیرا بر اساس آن، محصر با انجام [[هدی]] از احرام خارج می‌شود.<ref>درسنامه تفسیر آیات حج، ص۱۲۱.</ref>

با توجه به عبارت {{آیه|فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْي

}} یکی از اعمال واجب حج تمتع [[قربانی]] کردن است. بر پایه روایات شیعه، مراد از [[هدی]] در این آیه یکی از حیوانات سه‌گانه (شتر، گاو و گوسفند) است.<ref>وسائل الشيع، ج٩، ص٩٨.</ref> گرچه ظاهر آیه، شامل حیوان معیوب و سالم می‌شود؛ ولی روایات این حیوان را مقید به حیوان سالم کرده‌اند.<ref>وسائل الشيع، ج٩، ص١١٠.</ref> بر پایه اطلاق آیه، چند نفر می‌توانند در یک حیوان برای قربانی کردن شریک شوند؛ ولی روایات بیان کرده‌اند که هر کسی باید حیوانی را خریداری و قربانی کند.<ref>وسائل الشيع، ج٩، ص١١٣.</ref>

در ادامه آیه، موارد استثناء از وجوب قربانی بیان شده‌اند. کسانی که قادر به انجام قربانی نیستند، ده روز را به عنوان جایگزین آن روزه بگیرند، که باید سه روز آن در [[ایام الحج|ایام حج]] و بقیه پس از بازگشت در وطن انجام شود. سه روز ايام حج  روزهاى هفتم، هشتم (ترويه) و نهم (عرفه) ذی‌الحجه است، كه در حقيقت بين دو احرام عمره و حج قرار می‌گیرد.<ref>تفسير كشاف، ج١، ص٢۴١. تفسير (المنار)، ج٢، ص٢٢٢.</ref> اگر پيش از این سه روز نيز روزه بگيرد اشكالى ندارد، و اگر روز ترويه و عرفه روزه گرفت، سومين آن را بعد از روز عيد قربان بگيرد.<ref>تفسير تبيان، ج٢، ص١۵٩. مجمع‌البيان، ج١، ص٢٩١. تفسير قرطبى، ج٢، ص۴٠١. تفسير الميزان، ج٢، ص٧٧.</ref>

تعبير به {{آیه|لَمْ يَجِدْ

}}، اگرچه ظهور در نبود قربانى دارد، ولی شامل عدم قدرت بر خريد آن نيز دانسته‌اند؛ بنابراین، شامل پيدا نشدن قربانى، و نيز بودن قربانى و نداشتن وجه آن، و نيز داشتن وجه و كافى نبودن آن نیز مى‌شود.<ref>تفسير كبير، ج۵، ص١۶٩.</ref>

عبارت {{آیه|ذٰلِكَ لِمَنْ لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حٰاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرٰام

}} را بیانگر مرز بین حج تمتع و غیر تمتع دانسته‌اند.<ref>درسنامه تفسیر آیات حج، ص۱۲۹.</ref> برخی از مفسران، {{آیه|ذٰلِك

}} را اشاره به حج تمتع دانسته‌اند، که در نتیجه حج تمتع مخصوص غیر [[اهل حرم|حرمیان]] خواهد بود.<ref>كشاف، ج١، ص٢۴٢. و مجمع البيان، ج١، ص٢٩١. تفسير الميزان، ج٢، ص٧۶. تفسير نمونه، ج٢، ص٢٧.</ref> البته فخر رازی، مفسر اهل سنت،معتقد است ذلک اشاره به هدی و بدل آن دارد، که در نتیجه هدی و بدل آن مخصوص متمتّع خواهد بود و چون جمله {{آیه|فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجّ

}} عام است، شامل [[اهل حرم|حرمی]] و غیر حرمی می‌شود.<ref>تفسير كبير، ج۵، ص١٧٣.</ref>

درباره اینکه حاضرانِ [[مسجدالحرام]] چه کسانی هستند اختلاف نظر وجود دارد. در میان مفسران و فقیهان شیعه، دو دیدگاه دوازده میل (چهار فرسخ)<ref>تفسير الميزان، ج٢، ص٧٨. و شرايع الاسلام، ج١، ص٢٣٧</ref> و چهل و هشت میل (شانزده فرسخ)<ref>تفسيرنمونه، ج٢، ص٢٧. تهذيب الاحكام، ج۵، ص٣٩، اللمعة الدمشقى،ج٢، ص٢٠۴.</ref> وجود دارد. برخی از مفسران اهل سنت، مراد از آن را محدوده [[حرم مکی|حرم]]<ref>تفسير (المنار)، ج٢، ص٢٢۴.</ref> و برخی مانند فخر رازی، منظور از آن را، اهالی مکه و نواحی متصل به آن دانسته‌اند.<ref>تفسير كبير، ج۵، ص١٧٣.</ref> ابوحنیفه نیز، اهل [[میقات|میقات‌ها]] را از حاضران مسجدالحرام دانسته است.<ref>تفسير قرطبى، ج٢، ص۴٠۴. الفقه على المذاهب الاربعه، ج١، مبحث القران و التمتع و الافراد.</ref>

==منابع==

 

}}'''الصحاح، تاج اللغة و صحاح العربية'''، اسماعيل بن حماد جوهرى، تحقيق احمد عبدالغفور عطار، بيروت، دارالعلم للملايين، چهارم، ١۴٠٧ق.

'''المصباح المنير'''، احمد بن محمد فيومى، قم، دارالهجرة، دوم، ١۴١۴ق.