در حال ویرایش ابن علان مکی

محمد علی ابن علاَّن مکی شافعی، مفتی بزرگ [[شافعیان]] [[مکه]] و یکی از مولفان پرکار قرن 11 هجری است که بیش از 180 اثر در زمینه‌های گوناگون علوم اسلامی نگاشت. او 28 اثر درباره [[مکه]]، 4 اثر درباره [[مدینه]] و یک اثر درباره منازل بین مکه و مدینه داشت. با توجه به حضور همیشگی او در مکه و تدریس و تحقیق در جوار [[مسجدالحرام]]، آثار او درباره مکه، دارای اهمیت است.

از 28 رساله‌ای که با محوریت مکه نوشت، 12 اثر درباره [[بازسازی مکه]] پس از سیل معروف [[بازسازی کعبه (سال ۱۰۴۰ق.)|سال 1040ق]]، 8 کتاب درباره [[اماکن مکه]] و 8 اثر درباره مسجدالحرام است. آثار او از منابع اصلی تاریخ بازسازی کعبه و مسجد الحرام، بعد از سیل سال ۱۰۳۹ است که به تخریب کعبه انجامید.
==زندگی نامه==
محمد علی ابن علاَّن مکی شافعی، مفتی بزرگ شافعیان مکه بوده است. تولد و رشد علمی ابن علاَّن در [[مکه]] بود. برخی دیگر از خاندان او نیز اهل علم و ادب بودند از جمله جدّش ابوالمکارم محمد علاّن مکی، آثاری، از جمله «مثیر شوق الأنام إلی حج بیت الله الحرام» نگاشته است. جد دیگرش، عبدالملک بن علی چندین اثر از جمله «الحبل المتین فی الأذکار والأدعیة المأثورة عن سید المرسلین» نگاشت. اصالت وی به ساوه بر می‌گردد که پس از مدتی به [[تبریز]] و از آنجا به [[قزوین]]  و در نهایت به [[شیراز]] کوچ کرد و در آنجا ساکن شد.<ref>ابن علان، بی‌تا، ج4، ص385.</ref>
====فرزند====
غیاث‌الدین، فرزند ابن علان‌ نیز اهل علم و ادب بود و بر کتابی از آثار پدرش با نام «روضة الصفا فی آداب زیارة المصطفی»، حاشیه نگاشت.<ref>غازی مکی، 1435ق، ص204.</ref>
====وفات====
ابن علان در [[ذیحجه|ذی‌حجه]] سال 1057ق. وفات یافت و در مقبره خانوادگی آل علاَّن در کنار [[حرم حضرت خدیجه]] در [[قبرستان معلاة]]، به خاک سپرده شد.<ref>العلامه ابن علان المکی، ص ۱۸۳-۱۸۴

</ref>
==کتابخانه شخصی==
ابن علاَّن مکی، کتابخانه بزرگی داشته و کتاب‌های زیادی را جمع کرد چون کتاب را خیلی دوست داشت اما پس از وفاتش، کتابخانه‌اش از بین رفت و اکثر آثار کتابخانه‌اش، به [[یمن]] رفت <ref>ابن وزیر، 1405ق، ص129.</ref> برخی کتابهای مهم [[اهل سنت]] را نسخه‌برداری کرد که تاکنون نیز به خط خودش باقی است.<ref>حسنی، عبدالحی، 1420ق، ج8 ، ص1249.</ref>
==مکتوبات درباره حرمین شریفین==
185 اثر برای ابن علان مکی شناسایی شده است.<ref>الاعلامه ابن علان المکی، ص 108</ref> آثار او در حوزه‌های مختلف اسلامی همچون [[حدیث]]، [[تفسیر]] و [[تاریخ]] است. 33 اثر از مجموع 185 اثر وی، به مکه و مدینه اختصاص دارد.<ref name=":0">نقش ابن علان مکی در تدوین تاریخ مکه و مدینه، ص ۱۴۱</ref> علاوه بر این آثار، وی قصاید گوناگونی درباره حادثه خراب شدن خانه خدا در جریان سیل سال 1039ق. دارد. همچنین قصاید دیگری درباره [[اماکن مکه|اماکن مکه مکرمه]] از جمله ابیاتی در آیات حج که در [[منی]] سروده است.

مکتوبات ابن علان درباره حرمین شریفین عبارت است از<ref name=":0" />:
====إتحاف الضیف بفضائل مسجد الخیف====
از این کتاب، اثری باقی نمانده است. ابن علان در فرازی از کتاب فتح الکریم الفتاح به نگارش کتابی درباره مسجد خیف اشاره کرده است. <ref>هاشمی، ابراهیم، 1437، ص113.</ref>
====أسنی المواهب و أهنی الفتوح====
أسنی المواهب و أهنی الفتوح بعمارة المقام الإبراهیمی و باب بیت الله و سقفه والسطوح. دو نسخه خطی از این اثر موجود است.<ref>هاشمی، ابراهیم، 1437، ص114.</ref>
====إعلام الأصاغر و الأکابر====
در "إعلام الأصاغر و الأکابر عمَّا بالحرم المکی من المساجد و المآثر"، کعبه و مسجدالحرام، منزل ام‌المؤمنین خدیجه ، [[صفا و مروه]]، مولد النبی و دیگر مکان‌های تاریخی و مذهبی مکه توصیف شده است.<ref>هاشمی، ابراهیم، 1437، ص116.</ref>
====إعلام سائر الأنام بقصة السیل====
نام کامل کتاب چنین است إعلام سائر الأنام بقصة السیل الذی سقط منه بیت الله الحرام و ما یتبع ذلک من عمارة و إشارة وحکم وأحکام. این اثر را پس از سیل مکه در سال 1039ق. که منجر به فرو ریختن دیوارهای مسجدالحرام و کعبه گردید، نوشت. ابن علان از این کتاب به اصل کبیر و تاریخ کبیر نیز یاد می‌کند که نشانگر اهمیت آن است.<ref>ابن علان، 1428ق، ص149.</ref>
====أنباء المؤید الجلیل====
أنباء المؤید الجلیل مراد، ببناء بیت الوهاب الجواد. این اثر با تحقیق خالد خالدی، به چاپ رسیده و خلاصه کتاب کبیر «إعلام سائر الانام ...» است. مولف آن را در 24 [[ذیقعده|ذی‌قعده]] 1045ق. پنج سال بعد از [[بازسازی کعبه]]، نگاشته است.<ref>هاشمی، ابراهیم، 1437، ص121.</ref>
====الإنباء العمیم====
الإنباء العمیم ببناء البیت الحرام الفخیم. این اثر که مختصر کتاب «انباء المؤید الجلیل مراد...» است توسط ابراهیم بن منصور الهاشمی الامیر آن را تصحیح و به چاپ رسیده است.
====الأقوال المعرفة فی الأعمال المطلوبة====
الأقوال المعرفة فی الأعمال المطلوبة بعرفة، خطی است و درباره فضایل و اعمال [[عرفه]] است که با نام «الأقوال المعرفة لما یطلب من الأعمال یوم عرفة» و «الأقوال المعرفة بفضائل أعمال عرفة» نیز معروف است.<ref>هاشمی، ابراهیم، 1437، ص119 و 120.</ref>
====البیان عن توجیه فرضیة عمارة البیت الشریف====
البیان عن توجیه فرضیة عمارة البیت الشریف لسلطان الإسلام و الأیمان، خطی است. ابن علاَّن درباره چگونگی [[بازسازی کعبه]] پس از سیل 1039ق.، اثری نوشت با نام «نشر ألویة التشریف بالإعلام والتعریف بمن له ولایة عمارة ما سقط من بیت الشریف» و در آن، دلایل شرعی خود، مبنی بر نقش [[حاکم اسلامی]] در بازسازی بیت الله الحرام را بیان کرد. پس از آن‌که علما دلایل او را نپذیرفتند، این کتاب را نگاشت.<ref>هاشمی، ابراهیم، 1437، ص124.</ref> و آن را تخلیص و با نام «تلخیص بدیع المعانی فی بیان منع هدم جدار الکعبة الیمانی» در جمادی‌الاولی 1040ق. به پایان رساند.<ref>هاشمی، ابراهیم، 1437، ص127.</ref>
====تنبیه ذوی النُّهی و الحجر====
تنبیه ذوی النُّهی و الحجر علی فضائل و أعمال الحجر، خطی است. درباره فضایل و اعمال [[حجرالاسود]] که تالیف آن را روز دوشنبه، 25 [[رجب]] 1041ق. به پایان رساند.<ref>هاشمی، ابراهیم، 1437، ص129.</ref>
====حسن النبا فی فضل قبا====
حسن النبا فی فضل قبا، به چاپ رسیده است و خلاصه کتاب «جواهر الأنبا فی فضل مسجد قبا»، نوشته ابراهیم بن عبدالله وصابی یمنی شافعی (م967ق.) است. این اثر با تحقیق مرزوق علی ابراهیم، در [[ریاض]] توسط دارالشریف و همچنین با تحقیق محمد برکات در [[صنعاء]] توسط مرکز عبادی، به چاپ رسیده است.<ref>هاشمی، ابراهیم، 1437، ص131.</ref>
====الخیزران فی فضل و تاریخ دارالخیزران====
این تک‌نگاری مهم، درباره [[دارالخیزان]] نوشته شده که ابتدا خانه ارقم بن ابی‌الارقم بود و از نخستین مراکز تبلیغ اسلام در مکه به شمار می‌رفت. بنابراین پس از مدتی به دار ابی‌الارقم معروف شد. مهدی عباسی این خانه را خرید و به همسرش خیزران هدیه داد و پس از آن به دارالخیزران معروف شد.
====درر القلائد فیما یتعلق بزمزم ====
درر القلائد فیما یتعلق بزمزم و سقایة العباس من الفوائد، خطی است. نام دیگر این اثر «العقد المنظم فیما تعلق بزمزم» و نیز نام دیگر «فضل زمزم» است.
====رفع الأیدی إلی المنعم الوهاب====
رفع الأیدی إلی المنعم الوهاب فی أن یمنع غرة الکعبة الغراء کشف الحجاب، خطی است.
تنها نسخه باقیمانده از این اثر، در کتابخانه ملک عبدالعزیز در مدینه منوره نگهداری می‌شود. مولف این اثر را در [[جمادی‌الاولی]] سال 1040ق. به پایان برده است.
====روضة الصفا فی آداب زیارة المصطفی====
پسر ابن علان بر این کتاب تتمه‌ای نوشته است.<ref>هاشمی، ابراهیم، 1437، ص139.</ref>
====طیب المورد فی تاریخ محل المولد====
طیب المورد فی تاریخ محل المولد، مفقود است. ابن علان درباره این اثر می‌نویسد: «[[پیامبر]] در [[مکه]] متولد شد و محل تولد وی معروف است. هر سال در شب تولد ایشان، یکی از بزرگترین جشن‌ها در آن مکان برگزار می‌شود و بزرگان شهر به همراه مردم، آنجا را [[زیارت]] می‌کنند. من  جزوه‌ای با نام «طیب المورد» درباره این مکان نوشته و در آن، اقوال مختلف درباره مولد پیامبر را بررسی کرده و در پایان اثبات کرده‌ام که همین مکان معروف، محل ولادت ایشان است.»<ref>هاشمی، ابراهیم، 1437، ص146.</ref>
====العلم المفرد فی فضل الحجر الأسود====
العلم المفرد فی فضل الحجر الأسود، خطی است.
ابن علان در این اثر، حادثه‌های مهم پیرامون [[حجرالاسود]] را بازگو کرده است؛ از جمله حادثه سیل سال 1039ق. و [[بازسازی کعبه]] در سال 1040ق. <ref>هاشمی، ابراهیم، 1437، ص148.</ref>
====فتح القدیر====
فتح القدیر بالأعمال التی یقف عندها فی عمارة الغرآ من جعل له الملک علیها ولایة التعمیر، خطی است. تنها نسخه این اثر در کتابخانه قیصری راشد افندی نگهداری می‌شود که در سال 1040ق.(همان سال بازسازی کعبه) توسط محمد بن جعفر سواحلی نقشبندی، استنساخ شده است.<ref>هاشمی، ابراهیم، 1437، ص151</ref> رساله‌ای است درباره آداب عمارت و نوسازی که در آن 20 شرط برای کسانی بر می‌شمارد که بازسازی بیت الله الحرام و کعبه را برعهده گرفته‌اند.<ref>هاشمی، ابراهیم، 1437، ص152.</ref>
====فتح الکریم الفتاح====
فتح الکریم الفتاح فی حکم ما سد به البیت من حصر وأعواد وألوح، مفقود است و نام دیگر آن «فتح الفتاح فی معرفة ما سد به البیت من حصر وأعواد وألواح» است.
====قرة العین====
قرة العین فی حدیث استمتعوا من هذا البیت فقد هدم مرتین، خطی است.
یک نسخه از این اثر در کتابخانه قیصری راشد افندی در ترکیه نگهداری می‌شود. دکتر سامی خیاط آن را تصحیح و تحقیق کرده است.<ref>هاشمی، ابراهیم، 1437، ص158.</ref>
====قصیدة فی ذکر المنازل من مکة إلی المدینة====
قصیدة فی ذکر المنازل من مکة إلی المدینة، خطی است و در کتابخانه قیصری نگهداری می‌شود.
====القول الحق و النقل الصریح====
القول الحق و النقل الصریح بجواز أن یقرأ بجوف الکعبة الحدیث الصحیح، خطی است. یک نسخه در کتابخانه ملک عبدالعزیز مدینه نگهداری می‌شود.
====کتاب فی باب الکعبة====
کتاب فی باب الکعبة، مفقود است.
ابن علان درباره این کتاب می‌گوید: «برای باب [[کعبه]] تالیف مستقلی دارم که عمارت  و بازسازی آن را بیان می‌کند.» نیز «هنگامی که نجاران کار ساخت باب جدید کعبه را تمام کرده و آن را نصب کردند، برای باب کعبه تالیف نفیسی نوشتم و کلام را در آن بسط داده توضیح دادم که چه کسی این درب را تغییر داده است.» <ref>هاشمی، ابراهیم، 1437، ص160.</ref>
====المبرد المبکی فی رد الصارم المنکی====
المبرد المبکی فی رد الصارم المنکی، مفقود است.
سبکی کتابی درباره اثبات [[زیارت پیامبر]] نگاشته که با واکنش شدید ابن عبدالهادی حنفی مواجهه شده است. ابن علان این اثر را در حمایت از سبکی و رد بر [[حنفی]] نوشته است.<ref>هاشمی، ابراهیم، 1437، ص161.</ref>
====المنهج الأقوم فی الکلام====
المنهج الأقوم فی الکلام علی حدیث ماء زمزم یا النهج الأقوم فی الکلام علی حدیث ماء زمزم، مفقود است.
این اثر خلاصه حدیث «ماء زمزم لما شرب له» است که [[ابن حجر عسقلانی]] در جزوه‌ای توضیح داده است. ابن علان می‌گوید: «برای [[زمزم]]، جزوه ابن حجر عسقلانی را خلاصه کردم و خودم مطالبی را به آن اضافه کرده و نام آن را المنهج الاقوم .... گذاشتم.» <ref>هاشمی، ابراهیم، 1437، ص164.</ref>
====مورد الصفا فی مولد المصطفی====
نسخه‌ای خطی از این اثر در کتابخانه‌هایی وجود دارد.<ref>هاشمی، ابراهیم، 1437، ص166.</ref> نام دیگر آن النفحات العنبریة فی مولد سید البریه است.
====نشر ألویة التشریف====
نشر ألویة التشریف بالإعلام و التعریف بمن له ولایة عمارة ما سقط من البیت الشریف، با تحقیق محمد باذیب، در [[بیروت]] سال 2001 به چاپ رسیده است. بنابر گزارش [[شبلی]]  و [[محبی]]، هنگامی که کعبه فرو ریخت (اشاره به سیل 1039ق.)، شریف مسعود حاکم مکه از عالمان دینی شهر، درباره حکم بازسازی آن پرسید که جواب دادند: بر همه مسلمانان [[واجب کفایی]] است که بازسازی کنند و حاکم موظف است وسایل آن را مهیا کند. ابن علان ضمن موافقت با دیگر عالمانی که جواب داده بودند، مسئولیت اصلی بازسازی را بر دوش حاکم مکه گماشت و [[فتوا]] داد که جز حاکم، دیگری نمی‌تواند به این عمل دست یازد. سپس ابن علان این کتاب را درباره این حکم نگاشت.<ref>هاشمی، ابراهیم، 1437، ص169.</ref>
====النفحات الأریجة====
النفحات الأریجة فی متعلقات بیت أم المؤمنین خدیجة، خطی است.
درباره بیت معروف خدیجه در مکه؛ یک نسخه در کتابخانه قیصری راشد افندی در ترکیه و دیگری در جامع کبیر صنعاء  است.
====الوشی المرقم====
الوشی المرقم فی فضل دار الأرقم، خطی است.
نسخه‌ای در کتابخانه عاطف افندی در ترکیه است.
===دیگر آثار===
* إیضاح تلخیص بدیع المعانی فی بیان منع هدم جدار الکعبة الیمانی، خطی است.
* جزء یتعلق بعرفات، خطی است.
* جلاء الأبصار فی بیان الحرم بحدوده، خطی است.
* زهر الربا فی فضل مسجد قبا، مفقود است.
* فضائل مکة المکرمة، مفقود است.

== بازسازی کعبه در سال ۱۰۴۰ ==
{{اصلی|بازسازی کعبه (سال ۱۰۴۰ق.)}}
ابن علان چندین کتاب درباره بازسازی کعبه و مسجدالحرام، پس از سیل سال ۱۰۳۹ قمری نگاشته است. آثار او که از شاهدان عینی مراحل ساخت مسجد و مسائل مرتبط به آن بوده است، از منابع مهم تاریخ‌ کعبه و مسجدالحرام است. مهم‌ترین اثر او در این باب  کتاب الانباء‌ العمیم ببناء البیت الحرام الفخیم است.

==جستارهای وابسته==
*[[بازسازی مکه (سال ۱۰۴۰ق.)]]
==پانویس==
{{پانویس}}
==منابع==
{{منابع}}
{{برگرفتگی
 | پیش از لینک = مقاله
 | منبع = نقش ابن علان مکی در تدوین تاریخ مکه و مدینه
 | لینک = http://miqat.hajj.ir/article_99035.html
 | توضیحات منبع = علی احمدی، میقات حج شماره ۱۰۹، ۱۳۹۸
}}

* '''نقش ابن علان مکی در تدوین تاریخ مکه و مدینه'''، علی احمدی، فصلنامه میقات حج، شماره ۱۰۹
* ابن علان مکی، (بی‌تا)، '''الفتوحات الربانیة علی الأذکار النواویة'''، چاپ اول، تحقیق جمعیة النشر والتألیف الأزهریة، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
* ابن علان مکی، محمدعلی (1428ق./2007م.) '''انباء المؤید الجلیل مراد ببناء بیت الوهاب الجواد'''، چاپ اول، تحقیق خالد الخالدی، ریاض، الجمعیة التاریخیة السعودیة.
* ابن‌الوزیر، عبدالله بن علی، '''طبق الحلوی و صحائف المن و السلوی(1405ق./1985)'''، چاپ اول، تحقیق محمد عبدالرحیم حازم، بیروت، دارالمسیرة.
* اسدی مکی، احمد، '''إخبار الکرام بأخبار المسجدالحرام(1976م.)'''، تحقیق حافظ غلام مصطفی، بنارس هند، الجامعة السلفیة، 1976م.
* باعلوی، محمد بن ابیبکر، (1424ق./2003)، '''عقد الجواهر والدرر فی أخبار القرن الحادی عشر'''، چاپ اول، تحقیق ابراهیم المقحفی، صنعاء، مکتبة الإرشاد.
* حسنی، عبدالحی، (1420ق./1999)، '''نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر'''، چاپ اول، بیروت، دار  ابن حزم.
* حموی، محمدامین، (بی‌تا)، '''خلاصة الأثر فی أعیان القرن الحادی عشر'''،  چاپ اول، بیروت، دارصادر.
* سخاوی، محمد بن عبدالرحمن،  (بی‌تا)، '''الضوء اللامع لأهل القرن التاسع'''، چاپ اول، بیروت، دارالکتاب الاسلامی.
* غازی مکی، عبدالله، (1435ق./2014)، '''نظم الدرر فی اختصار نشر النور و الزهر فی تراجم أفاضل أهل مکة من القرن العاشر إلی القرن الرابع عشر'''،  چاپ اول، تحقیق عبدالملک بن دهیش، مکه، المکتبة الاسدیة.
* هاشمی، ابراهیم بن منصور، (1437ق.)، '''العلامة ابن علان المکی حیاته و آثاره و جهوده فی خدمة البلد الحرام'''،  مغرب، دار الحدیث الکتانیة.