در حال ویرایش اتحاف الوری باخبار ام القری

اتحاف الوری باخبار ام القری از مهم ترین منابع تاریخ محلی مکه است. این اثر که در سده نهم هجری نگاشته شده نخستین تاریخی محلی مکه است که به شکل سال‌شمار نگاشته شده و وقایع تاریخ مکه را از ظهور اسلام تا سال 855 گزارش کرده است.  

==نویسنده==

عمر بن محمد بن محمد بن محمد بن فهد، از محدثان و مورخان بزرگ  خاندان مشهور بني‌‌فهد* است. نام او محمد بوده؛ ولي بيشتر وي را عمر می‌خواندند. لقب او نجم ‌الدين و کنيه‌اش ابوالقاسم و همچون ديگر عالمان خاندانش به ابن فهد مشهور است.  بر پايه سخن خود وي، نسب او به محمد بن حنفيه مي‌رسد و از اين رو، به او و ديگر اعضاي خاندانش نسبت‌هاي علوي، قُرَشي و هاشمي داده‌اند. گزارشی ديگر، نسب او را به عتبة بن ابي‌‌لهب مي‌رساند.  در سده‌هاي 8-10ق. عالمان برجسته‌اي در خاندان ابن فهد ظهور يافتند و در طلب علم به جاهاي دور و نزديک همانند شام، مصر و يمن سفر کردند. اعضاي اين خاندان بيشتر در علم حديث و تاريخ محلي مکه مشهور بودند.

ابن فهد زير نظر پدرش، تقي الدين ابوالفضل محمد (م.871ق.) مقدمات فقه و حديث و قرآن را آموخت. آموختن فقه را با مذهب حنبلي آغاز کرد؛ ولي همراه پدر تغيير مذهب داد و فراگيري فقه شافعي را در پيش گرفت.  او از استادان اهل مکه همانند ابوعبدالله فاسي  و استادانی که به این شهر رفت و آمد می‌کردند مانند عبدالرحمن زرندي و ابوبکر مراغي دانش آموخت و اجازه گزارش حديث گرفت.  سپس براي کسب علم چند بار به سرزمين‌هاي گوناگون همچون مصر و شام سفر کرد. از استادان وي، دانشمند نام‌آور، ابن حجر عسقلاني است که به او بسيار ارج مي‌نهاد و ابن فهد در سفر قاهره در خانه او ساکن شد. [[شمس‌الدین سخاوي]] نيز رابطه علمي و دوستي نزديک با ابن فهد داشته  و در آثارش از او با تعبير «صاحبنا» و «مفيدنا» یاد کرده است.

ابن فهد، جز اتحاف الوري، آثار بسيار ديگر دارد که برخي از آن‌ها ‌اکنون در دست نيستند. مهم‌ترين آن‌ها عبارتند از:

اتحاف الوري از پربرگ‌ترين آثار تاريخ محلي مکه است و اخبار مکه را از سال تولد پيامبر گرامي تا سال 885ق. در بر دارد. توجه ابن فهد بيشتر به شرح وقايع است تا وصف اشيا و اماکن. نويسندگان پيشين تاريخ محلي مکه، مانند ازرقي*، فاکهي* و فاسي*، افزون بر اطلاعات دوره خويش، همگي بر پايه شيوه معمول، اطلاعاتي مشابه را از قبيل مشخصات و مساحت جاي‌ها و اشياي مکه و کعبه گرد مي‌آورده‌اند؛ ولي وي از اين شيوه پرهيز کرده و معمولاً تنها اطلاعاتي را آورده است که پيشينيان يا به کلي از آن‌ها ياد نکرده يا کمتر به آن‌ها پرداخته‌اند.

او مطالب کتاب را به سبک سال‌شمار (حول نگاری) سامان بخشیده و در مطالب مرتب به هر سال به وقایعی همچون: نام امیر حج در آن سال، بازسازی‌های اماکن و بناهای مکه در آن سال، گزارش شمار حج‌گزاران کشورهاي مختلف (براي نمونه: ج3، ص37، 143)؛ يادکرد و شرح تغييرات و رويدادهاي غيرعادي که در حج پيش آمده‌اند؛ تغييرات کعبه و اشياي مربوط به آن و توسعه‌هاي مسجدالحرام (براي نمونه: همان و نيز ص173-177 و 204-214)؛ گزارش‌هايي از کاروان‌هاي حج کشورهاي اسلامي و مسير حرکت آن‌ها؛ رخدادهاي سياسي و نظامي مربوط به حج و مکه و هر‌گونه رويداد در سرزمين‌هاي ديگر که به گونه‌اي با حج مسلمانان مرتبط بوده‌اند؛ رويدادهاي ناگوار طبيعي و غيرطبيعي، فعاليت‌هاي عمراني و آباداني مکيان؛ تولد و وفات سرشناسان مکه؛ و گزارش حج سرشناسان کشورهاي اسلامي که در جاي جاي کتاب به چشم مي‌خورد.

==منابع کتاب==

ابن فهد علاقه زیادی به مرتب‌سازي و تنظيم موضوعات منابع شرح حال‌نگاري و حديثي موجود به ترتيب الفبايي و تبويب، تخريج و مستندسازي آن‌ها داشت. خود وی می‌گوید در این کتاب قصد داشته اطلاعات [[ابوعبدالله فاسي]] (م.832ق.) در کتاب [[شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام]] و تلخيص‌هاي شش‌گانه آن را به ترتيب زمان وقوع رخدادها و سال به سال بياورد و نيز اطلاعاتي را که در کتاب فاسي ذکر نشده و نيز اخبار مربوط به زمان خويش را ذيل کتاب فاسي بازنگارد. (ج1، ص5-6) از همین روست که که برخی برخي از کتاب او با تعابيري همانند ذيل علي تاريخ مکة الفاسي ياد کرده‌اند که نشان مي‌دهد اين کتاب تکملة شفاء ‌الغرام* ابوعبدالله فاسي (م.832ق.) است.

روش سال‌شمار ابن فهد سرمشق برخي از نويسندگان پس از او شد؛ همانند فرزندش عبدالعزيز (م.920ق.) که در کتاب بلوغ القِري في ذيل اتحاف الوري بأخبار ام القُري رويدادهاي سال 885 تا 922ق. را ثبت کرد و به روش پدر تفصيل بيشتر داد  و مطالب را به ترتيب ماهانه آورد. نيز نوه ابن فهد، جارالله محمد بن عبدالعزيز (م.954ق.) در کتاب نيل المُني بذيل بلوغ القري لتکملة اتحاف الوري همين شيوه را پي گرفت.

ابن فهد غالباً اسناد گزارش‌ها را نياورده و تنها در مواردي اندک به منابع برخي مطالب کتاب اشاره کرده است. (براي نمونه: ج2، ص39، 86، 193، 411) مباحث اتحاف الوري بر اخبار مکه، کعبه و حج استوار است و ابن فهد کوشيده در بررسي و ثبت وقايع از اين حوزه بيرون نرود. با اين حال، بخشي از کتاب (جلد يکم و قسمتي از جلد دوم) به تاريخ اسلام و سيره نبوي اختصاص يافته است. گزارش‌هاي کتاب، از سال ازدواج پدر پيامبر گرامي9 تا 885ق. را در بر دارد. نجم الدين مقدمه‌اي کوتاه بر کتاب نگاشته و از فوايد علم تاريخ و انگيزه خويش در تأليف اين اثر سخن گفته است. شيوه او چنين است که پس از يادکرد سال، به موضوعات و شرح وقايع آن سال مي‌پردازد.

ابن فهد، به ظاهر، تنها مورخي است که به رويدادهاي سال‌هاي 830-885ق. پرداخته است. جز او محمد بن احمد صاغاني قرشي (م.854ق.) در نوشته‌هايش درباره تاريخ مکه و مسجدالحرام از اين دوره زماني سخن گفته که در مقايسه با اتحاف الوري به لحاظ گستره زمان و مطلب، کم‌برگ است. (ص18، «مقدمه»)  

دقت و جامعيت نسبي اتحاف الوري در گزارش ساليانه رخدادهاي مکه موجب شده تا اين کتاب همواره از منابع مهم پژوهشگران به شمار آيد. محمد بن عبد الرحمن سخاوي بدين کتاب بسيار استناد کرده و در الضوء اللامع مطالبي پرشمار از آن آورده است.  بر پايه گزارش سخاوي (م.902ق.)، استاد او ابن حجر (م.852ق.) و نيز مقريزي (م.845ق.) گزارش‌هايي از اين کتاب داشته‌اند. بسياري از گزارش‌هاي کتاب الإعلام بأعلام البلدالحرام* نوشته قطب الدين نهروالي (م.990ق.) نيز برگرفته از اتحاف الوري است.  

فهيم شلتوت، محقق عربستاني، جلد يکم کتاب را با سه نسخه خطي و جلد دوم و سوم را با دو نسخه تصحيح کرده و در آغاز هر جلد مقدمه‌اي کوتاه نوشته است. اين سه جلد را «مرکز البحث العلمي و احياء التراث الاسلامي» به سال 1404ق. چاپ کرده است. عبدالکريم باز، بخش ديگر کتاب را در يک جلد تصحيح نموده و به سال 1408ق. در همان مرکز به چاپ سپرده است. او مقدمه‌اي کوتاه در اهميت اين کتاب نگاشته و به نسخه‌هايي که از آن‌ها براي تصحيح سود برده، اشاره نکرده؛ ولي به ظاهر از همان نسخه‌هاي فهيم شلتوت بهره جسته است. هر دو مصحح، منابع گزارش‌هاي کتاب را تحقيق کرده و آن‌ها را در پانوشت، همراه برخي توضيحات ديگر آورده‌اند. افزون بر نسخه‌هاي خطي ياد شده، از ديگر منابع تاريخي همانند اخبار مکه ازرقي (ج1، ص512، «پانوشت 1-2»)، طبقات ابن سعد (ج1، ص450، «پانوشت3»)، الکامل ابن اثير (ج3، ص27-28)، شفاء الغرام فاسي (ج3، ص32)، الضوء ‌اللامع (ج4، ص360، «پانوشت1-2»)، العقد الثمين سخاوي (ج3، ص27-28، 33)، معجم الشيوخ تأليف خود وي (ج4، ص360، «پانوشت 1-2») و درر الفرائد عبدالقادر انصاري جزيري (م.976ق.) (ج3، ص32) سود جسته‌اند و گاه نيز کلمه‌اي را از خود بر متن افروده و در پانوشت دليل آورده‌اند: «سياق سخن چنين کلمه‌اي را طلب مي‌کند». (ج3، ص27، «پانوشت 1»؛ ص43، «پانوشت4») اين چهار جلد داراي 2788 صفحه است. جلد پنجم ويژه فهرست‌هاي کتاب است که با کوشش محمد اسماعيل سيد احمد، صادق بيلي و محمد ابوشادي فراهم آمده و در سال 1410 چاپ شده است.

پایگاه پژوهشکده حج، دانشنامه حج، [http://phz.hajj.ir/422/9335]