در حال ویرایش اخبار مکه (ازرقی)

[[پرونده:اخبار مکه ازرقی.jpg|280px|بندانگشتی|اخبار مکه نوشته ا[[زرقی]]]]
{{جعبه اطلاعات کتاب
 | تصویر = اخبار مکه ازرقی
 | عرض تصویر = 
 | توضیح تصویر = 
 | نویسنده = محمد بن عبدالله ازرقی
 | برگرداننده = 
 | به کوشش = 
 | به تصحیح =رشدی الصالح ملحس 
 | تاریخ نگارش = سده سوم
 | ویراستار = 
 | موضوع = [[تاریخ نگاری محلی مکه]]
 | سبک = روایی
 | زبان = عربی
 | تعداد جلد =2 
 | صفحه = 
 | قطع = 
 | ناشر = دار الاندلس
 | وبسایت ناشر = 
 | محل انتشارات = بیروت
 | تاریخ_نشر = 1402
 | ترجمه به = 
 | شمارگان = 
 | شابک = 
 | مجموعه = 
 | نوع رسانه = 
 | تصویرگر = 
 | نسخه الکترونیکی = [[پرونده:اخبار مکه ازرقی رشدی صالح ج2.pdf|جلد یک]]، [[پرونده:اخبار مکه ازرقی رشدی صالح ج2.pdf|جلد دو]]
 | رده‌بندی کنگره = 
 | رده‌بندی دیویی = 
 | سایر مشخصات = 
}}
'''اخبار مکه'''، کهن‌ترین کتاب موجود در تاریخ محلّی [[مکه]]، نگاشته [[ازرقی|ابوالولید ازرَقی]]. نویسنده کتاب از [[حدیث|محدّثان]]، تاریخ‌نگاران و سیره‌نویسان [[مذهب شافعی|شافعی]] قرن سوم قمری است. مکی‌بودن نویسنده، مستندبودن گزراش‌ها، مشاهدات مستقیم نویسنده و اینکه اخبار مکه قدیمی‌ترین کتاب موجود در زمینه تاریخ مکه است، موجب می‌شود کتاب اهمیت بسیار داشته باشد.<br />
کتاب تأثیر زیادی در تاریخ‌نگاری مکه داشته است. بسیاری از تاریخ‌های مکه پس از کتاب، از روش آن و اطلاعات موجود در آن بهره برده‌اند. ازجمله مهم ترین مطالب کتاب عبارت‌اند از: تاریخ [[کعبه]]، تاریخ [[تولیت کعبه]]، جغرافیای مکه، ویژگی‌های اماکن مقدس مکه همچون [[مسجدالحرام]] و [[مشعر الحرام]]، [[طواف]] کعبه، [[فتح مکه]] توسط [[پیامبر(ص)]] و سنت پیامبر در [[حج]] و [[عمره]].<br />
اخبار مکه چندین بار تصحیح شده و به چاپ رسیده است. چاپی از آن با نام  اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، به فارسی ترجمه شده است.

==نام‌های کتاب==
کتاب‌شناسان، شرح‌حال‌نگاران و سیره‌نویسان با نام‌هایی گوناگون از این کتاب یاد کرده‌اند؛ همچون: أخبار مکه،<ref>الانساب، ج۱، ص۱۲۲؛ العقد الثمین، ج۲، ص۴۹.</ref> فضائل مکه،<ref>السیرة النبویه، ج۱، ص۶۰؛ البدایة و النهایه، ج۲، ص۲۳۵.</ref> تاریخ ازرقی،<ref>تاج العروس، ج۴، ص۲۹۷.</ref> اخبار مکة المشرفه، کتاب فضائل الکعبه،<ref>تاریخ التراث العربی، مج۱، ج۱، ص۲۰۳.</ref> کتاب مکة و اخبارها و جبالها و اودیتها<ref>الفهرست، ص۱۲۴-۱۲۵.</ref> و اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار که نام نسخه چاپ شده آن است.

==نویسنده==
{{اصلی|ازرقی}}
نویسنده کتاب، از [[حدیث|محدّثان]]، تاریخ‌نگاران و سیره‌نویسان [[مذهب شافعی|شافعی]] سده سوم قمری است. پدربزرگش، احمد بن محمد ازرقی<ref>العقد الثمین، ج۳، ص۱۷۶-۱۷۷؛ تهذیب التهذیب، ج۱، ص۶۸-۶۹.</ref> از محدثان [[ثقة]] اهل سنت بود.<ref>الجرح و التعدیل، ج۲، ص۷۰؛ التعدیل و التجریح، ج۱، ص۲۹۷؛ تهذیب الکمال، ج۱، ص۴۸۰ -۴۸۱.</ref>  گفته‌اند وی نخستین دانشوری بود که درباره [[مکه]] دانستنی‌هایی گرد آورد.<ref>تاریخ الادب العربی، ج۳، ص۲۲.</ref> نسب احمد بن محمد، به ابوشِمر غسّانی ازرقی می‌رسد.<ref>نک: اخبار مکه، ازرقی، ج۱، ص۳۱-۳۲؛ الانساب، ج۱، ص۱۲۲؛ الفهرست، ص۱۲۴.</ref> احمد بن محمد از [[داود بن عبدالرحمن]]، [[سفیان بن عیینه|سُفیان بن عُیَینه]]، [[مالک بن انس]] و [[فضیل بن عیاض|فُضَیل بن عَیاض]] و کسانی همچون [[امام شافعی]] روایت کرده است.<ref>تهذیب الکمال، ج۱، ص۴۸۰-۴۸۱.</ref> محدثان سرشناس [[اهل سنت]]، همانند [[بخاری]] و ا[[بوجعفر ترمذی]]، از او [[روایت]] کرده‌اند.<ref>نک: التعدیل و التجریح، ج۱، ص۲۹۷؛ الثقات، ج۹، ص۹۸؛ تهذیب الکمال، ج۱، ص۴۸۰-۴۸۱.</ref> ابوالولید ازرقی نزد شیوخ مکه مانند پدر بزرگش و محمد بن یحیی بن ابوعمر عدنی (درگذشت ۲۴۳ق) که او نیز نزد اهل سنت موثق است،<ref>نک: سیر اعلام النبلاء، ج۱۲، ص۹۶-۹۸.</ref> حدیث شنید و کسانی همچون اسحاق بن احمد خُزاعی، محمد بن نافع خزاعی و ابراهیم بن عبدالصمد هاشمی از او روایت کرده‌اند.<ref>الانساب، ج۱، ص۱۲۲؛ العقد الثمین، ج۲، ص۴۹؛ اخبار مکه، ازرقی، ج۱، ص۱۶، «مقدمه».</ref> تاریخ دقیق تولد او معلوم نیست و در این زمینه سخنان گوناگون گفته‌اند. درباره تاریخ وفات او نیز سخن‌هایی گفته‌اند که با یکدیگر همخوانی ندارند.<ref>نک: الانساب، ج۱، ص۱۲۲؛ کشف الظنون، ج۱، ص۳۰۶؛ الاعلام، ج۶، ص۲۲۲.</ref> به احتمال قوی، وی در حدود نیمه سده سوم قمری درگذشته است. (نک: اخبار مکه، ج۱، ص۱۲۱۳، «مقدمه»)<ref>نک: الاعلام، ج۱، ص۲۹۱.</ref> شرح‌حال‌نامه‌های متقدم، زندگی‌نامه و آثار او را نیاورده‌اند و تنها متأخران به او پرداخته‌اند. از این رو، زندگی و شرح حال او چندان شناخته نیست. تنها اثری که از او بر جای مانده، همین کتاب اخبار مکه است.

==اهمیت کتاب==
اخبار مکه کهن‌ترین کتاب موجود درباره [[مکه]] و در شمار منابع اصلی بسیاری از آثار تاریخی در این موضوع است. منابع [[امامی|شیعه]]<ref>نک: من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۲۴۸؛ ذخیرة المعاد، ج۳، ص۶۹۳؛ بحار الانوار، ج۵۵، ص۵۹؛ ج۶۰، ص۱۱۱؛ ج۶۲، ص۸۹.</ref> و [[اهل سنت|سنی]]<ref>نک: المحلی، ج۸، ص۱۰۴؛ شفاء الغرام، ج۱، ص۴۸، ۵۰، ۵۲؛ سبل السلام، ج۲، ص۲۰۶-۲۰۴.</ref> از این اثر گزارش کرده‌اند. ویژگی‌هایی مانند مکی بودن نویسنده و پدران او، آگاهی نزدیک و گسترده‌اش درباره موضوع، همراه بودن ‌گزارش‌ها با اِسناد و اشتمال کتاب بر مسائل و موضوعات گوناگون تاریخی و جغرافیایی و [[فقه|فقهی]] و [[کلام|کلامی]] موجب شده است تا این اثر همواره مرجعی مهم برای آثار تاریخی و جغرافیایی به شمار آید.

ابوالولید ازرقی بیشتر [[روایت‌ها]] را، جز آن‌جا که خود نقل کرده، با سلسله اسناد راویان همراه ساخته و بسیاری از روایاتش از احمد بن محمد بن ولید است. فزونی این دسته از ‌گزارش‌ها به حدی است که برخی گمان کرده‌اند این کتاب از احمد بن محمد ازرقی است و نواده‌اش ابوالولید بر آن مطالبی افزوده یا تنها ترتیب و تبویب کتاب از او است.<ref>تاریخ التراث العربی، مج۱، ج۲، ص۲۰۲-۲۰۳.</ref> 

کتاب ابوالولید ازرقی، سرمشق و دستمایه‌ای برای آثار مستقل دیگر بوده و برخی کتاب‌های بعد در موضوع مکه، حتی در ترتیب ابواب و موضوعات‌، از این اثر پیروی و کار ازرقی را کامل کرده‌اند.<ref>نک: الاعلان بالتوبیخ، ص۲۷۹-۲۸۱؛ تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلامی، ص۱۳۲.</ref> بسیاری از گزارش‌های این کتاب به [[عبدالله بن عباس]] (درگذشت ۶۸ق) و شاگردان او که آگاهی‌های تاریخی بسیار از [[مکه]] داشته‌اند و نیز [[ابن اسحاق]] (درگذشت ۱۵۱ق)، [[عثمان بن ساج]] (درگذشت ۱۸۰ق) و [[واقدی]] (درگذشت ۲۰۷ق) می‌رسد.<ref>تاریخ التراث العربی، مج۱، ج۲، ص۲۰۲-۲۰۳.</ref> سزگین بر این باور است که ازرقی هنگام تألیف کتاب خویش، از آثار مکتوب این تاریخ‌نگاران در موضوع مکه که اینک در دسترس نیستند، سود جسته است؛ مانند [[اخبار مکه (واقدی)|اخبار مکه]] نوشته [[واقدی]] و [[اخبار مکه (ابن ساج)|اخبار مکه]] نوشته [[عثمان بن ساج]].<ref>تاریخ التراث العربی، مج۱، ج۲، ص۲۰۱، ۲۰۳.</ref> اگر این حدس درست باشد، اهمیت اخبار مکه ازرقی دو چندان می‌شود؛ زیرا تنها راه آگاهی از مطالب آن کتاب‌ها است.

==تأثیر کتاب در تاریخ‌نگاری مکه==
برخی مؤلفان با کاهش و افزایش و تصرفاتی در کتاب اخبار مکه آثاری مستقل پدید آورده‌اند. از جمله آنان، [[سعد الدین اسفراینی|سعدالله یا سعد الدین اسفراینی]] از دانشوران سده هشتم قمری است که کتاب [[زبدة الاعمال و خلاصة الافعال]] را همین‌گونه پدید آورده است.<ref>نک: الاعلان بالتوبیخ، ص۲۸۱؛ هدیة العارفین، ج۲، ص۱۰۱.</ref> بخش نخست کتاب او از تلخیص اخبار مکه تألیف یافته است. اسفراینی مباحث تاریخی کتاب [[ازرقی]] را فرونهاده و بیشتر به مباحثی درباره فضیلت‌های [[حج]] و [[عمره]] و امور مربوط به آنها پرداخته است. همچنین [[یحیی بن محمد کرمانی]] به سال ۸۲۱ق اسناد اخبار مکه را حذف کرده و کتابی با نام [[مختصر تاریخ مکة المشرفه]] پدید آورده است. (نک: ص۱۹)کتاب [[تاریخ مکة المشرفة و المسجدالحرام و المدینة الشریفة و القبر الشریف]]، نوشته ا[[بن ضیاء مکی]] از دانشوران سده نهم قمری نیز ماجرایی همانند کتاب کرمانی دارد. [[عبدالملک بن احمد انصاری]] از فقیهان [[مذهب شافعی|شافعی]] سده هشتم قمری اخبار مکه ازرقی را به نظم درآورده است. (همان)<ref>نک: الاعلام، ج۴، ص۱۵۶.</ref> 

کتاب اخبار مکه بر پایه معیارهای [[حدیث|حدیث‌شناسی]] اهل سنت، مشتمل بر اسانید صحیح است. از این رو، در شمار کتاب‌های درسی [[طلبه|طلاب]] علوم دینی [[مکه]] جای گرفته و در حلقه‌های درسی [[مسجدالحرام]] تدریس می‌شود.<ref>التاریخ و المورخون، ص۱۶.</ref> 

[[محمد بن اسحاق فاکهی]] (درگذشت  حدود ۲۷۲/۲۷۹ق) محدث و تاریخ‌نگار هم‌روزگار [[ازرقی]] نیز کتابی با عنوان [[اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه]] نگاشته که کهن‌ترین اثر پس از کتاب ازرقی است. مباحث مشترک فراوانی میان دو کتاب یافت می‌شود؛ ولی او از ازرقی یاد نکرده است. فاکهی اهل [[مکه]] و سال‌ها پس از ازرقی زنده بوده و ازرقی و کتابش در روزگار او شهرت داشته‌اند. با این حال، فاکهی تنها از جدّ ازرقی، احمد بن محمد، یاد کرده و ‌گزارش‌هایی را بدون واسطه نواده‌اش از او آورده است. (نک: ج۱، ص۳۲، ۳۶۰؛ ج۳، ‌ص۲۸، ۳۲، ۲۷۷؛ ج۴، ص۱۲۷ ۱۲۸) ممکن است هر دو نویسنده از منبع یا منابعی مشترک سود برده باشند؛ ولی احتمال اقتباس فاکهی از ازرقی را نمی‌توان نادیده گرفت.<ref>مجلة العرب، مج۸، ج۲۴، سال ۱۹۷۴م. ص۲۹۷، «محمد بن اسحاق فاکهی».</ref> وستنفلد، نخستین مصحح کتاب، باور دارد که اخبار مکه فاکهی بیشتر برگرفته از این کتاب است؛ اگر چه فاکهی از ازرقی و کتاب او یاد نکرده است.<ref>Die chroniken der stadtMekka,vol 2, p XI.</ref> پس از اخبار مکه ازرقی و فاکهی، مهم‌ترین اثر، [[شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام]] نوشته [[تقی الدین فاسی]] (درگذشت ۸۳۲ق) است که بسیاری از مطالب آن به گفته‌ مؤلف، برگرفته از کتاب ازرقی ‌است.<ref>نک: شفاء الغرام، ج۱، ص۸.</ref> 

==روش==
در اخبار مکه نمایی از پیشینه مذهبی، اجتماعی، سیاسی، قضایی و معماری مردم [[مکه]] از آغاز تا روزگار زندگانی نویسنده آمده است. [[ازرقی]] از موضوعات بسیار سخن گفته که همه به گونه‌ای با [[کعبه]] پیوند دارند. آگاهی‌های ازرقی از مکان‌ها و اشیای مکه و کعبه بسیار دقیق و سودمندند. او ویژگی‌ها، حدود و مساحت جای‌های مقدس و متبرک مکه و اشیای مربوط به کعبه را با جزئیات مشخص کرده است. پاره‌ای از آگاهی‌های او مربوط به مکان‌هایی است که در آغاز اسلام رویدادهایی مهم در آن‌ها رخ داده و امروز از آن‌ها اثری نیست؛ زیرا دستخوش ویرانی‌های دهه‌های اخیر گشته‌اند؛ همچون خانه [[حضرت خدیجه(س)]] (ج۲، ص۱۹۹).<br />
منبع برخی ‌گزارش‌های این اثر، دیده‌های خوداو است. از محتوای این ‌گزارش‌ها برمی‌آید که بسیار تلاش نموده و اندازه و مساحت برخی اشیا و مکان‌ها را خود محاسبه کرده است (نک: ج۲، ص۸۱۸۲). ازرقی ‌گزارش خویش را از هنگامی ‌آغاز می‌کند که [[حضرت آدم(ع)]] به زمین هبوط می‌کند و خانه کعبه بنا میشود. او به مباحث و موضوعات فراوان درباره مکه می‌پردازد و رویدادهایی را که تا زمانه او بر آن سرزمین گذشته، یک به یک بازمی‌گوید. دو راوی کتاب، اسحاق بن احمد بن نافع خزاعی (درگذشت ۳۰۸ق) و برادر زاده‌اش محمد بن نافع بن احمد بن نافع خزاعی (زنده به سال ۳۵۰ق) آگاهی‌های دوره‌ خود را نیز بر آن افزوده‌اند (نک: ج۱، ص۱۶۱۷، «مقدمه»).<br />
هر چند ‌گزارش‌های کتاب مستند هستند، برخی در داستان‌ها و اسطوره‌های روزگار [[جاهلیت]] ریشه دارند؛ همانند قصه زنی از [[جن|جنیان]] و فرزند او در مکه (ج۲، ص۱۵۱۶).

==محتوا==
مطالب اخبار مکه [[ازرقی]] عنوان ندارند و عنوان‌های اثر از مصحح هستند که بدین وسیله کتاب را به فصل‌های کوتاه و بلند تقسیم کرده است. مهم‌ترین مباحث کتاب عبارتند از:

*[[کعبه]] پیش از آفرینش آسمان‌ها و زمین:‌ برخی ‌گزارش‌های این مبحث معنایی روشن ندارند؛ از قبیل روی آب بودن کعبه مانند حباب ۴۰ سال پیش از آفرینش آسمان‌ها و زمین (ج۱، ص۳۱۳۲). در ادامه، از این سرخط‌ها سخن رفته است: ساخت و سازهای کعبه به دست [[فرشتگان]] و [[حضرت آدم(ع)]] و فرزندانش، پیشینه سنت [[طواف]] و طواف فرشتگان و آدم(ع)، [[طوفان نوح(ع)]] و [[کعبه]]، [[بیت المعمور]] و وجه تسمیه آن و این‌که مثال کعبه است در آسمان، بازسازی کعبه به دست [[ابراهیم(ع)]] و سکنا گزیدن [[هاجر]] و [[اسماعیل(ع)]] در سرزمین مکه، فرود آمدن [[جرهمیان|جُرْهُمیان]] در [[حرم]]، [[حج]] ابراهیم(ع)، تفسیر [[آیه]] ۲۶ [[سوره حجّ]] و مقصود از «بیت» در این آیه و گفتار در این‌که آیا کعبه از [[بیت المقدس]] برتر است، فضیلت‌ها و برکت‌های شهر مکه، و دعای حضرت ابراهیم(ع) برای این شهر (ج۱، ص۳۱۸۰).

*پیشینه تولیت کعبه و کسانی که پس از اسماعیل(ع) و فرزندانش این منصب را بر عهده گرفتند، [[حجر|حِجْر]] و کسانی که در آن دفن شده‌اند، بازسازی کعبه پس از سیل به دست جرهمیان و پرده‌داری و فرجام آنان، پیشینه [[بت]] و بت‌پرستی در مکه و این‌که [[عمرو بن لحی|عمرو بن لُحَی]] برای نخستین بار مردم را به بت‌پرستی فراخواند، سرپرستی [[خزاعه]] و اختلاف آن‌ها با جرهمیان، چگونگی [[سقایت]] و پذیرایی مکیان از [[حاجی|حج‌گزاران]] و انحصار این منصب به [[عبدمناف بن قصی|عبدمناف بن قُصَی]] و این‌که پس از او [[هاشم]] سقایت و پذیرایی از حاجیان و برادرش [[عبدشمس]] راهنمایی آنان را بر عهده گرفت و هاشم همه ساله در موسم حج، [[زائر|زائران]] را با آب و غذا پذیرایی می‌کرد و این سنت پایدار ماند و به فرزندان او تا [[پیامبر(ص)]] رسید و سپس [[خلفای راشدین]] و دیگران به آن پرداختند، پراکنده شدن نسل اسماعیل(ع) و بت‌پرستی و انحراف آنان، نخستین کسی که در کعبه [[بت]] نهاد، بت‌شکنی‌های پیامبر(ص) و گفتاری درباره بت‌های [[منات|مَنات]] و [[لات]] و [[عزّی|عُزّیٰ]] و [[ذات انواط]] (ج۱، ص۸۰ ۱۳۱).

* سوء قصد پادشاهان [[یمن]] یا [[تبع|تُبّع]] به [[کعبه]] و نبرد [[خزاعه]] با آنان و این‌که یکی از آن پادشاهان از سوء قصد خویش پشیمان شد و به تلافی آن، بر کعبه پرده پوشاند و [[قربانی]] کرد و این نخستین پرده‌ای بود که بر کعبه افکندند، هجوم [[ابرهه]] به کعبه، چگونگی ساختمان کعبه و تغییر و تعمیر و بازسازی آن در روزگار [[جاهلیت]]. صحّت برخی ‌گزارش‌های این قسمت جای تردید دارد؛ از جمله کنار رفتن جامه [[پیامبر(ص)]] هنگام تعمیر کعبه در روزگار پیش از [[اسلام]] و برآمدن بانگی از جهان غیب که: «محمد! عورت خویش بپوشان.» (ج۱، ص۱۵۸) در ادامه، از این سرخط‌ها سخن رفته است: اختلاف [[مکه|مکیان]] بر سر حمل و نصب [[حجرالاسود]] و داوری پیامبر(ص) و نصب سنگ به دست ایشان، آداب و رسوم حج در [[جاهلیت]]، احترام و اطعام [[حاجی|حاجیان]] در آن روزگار و سخن [[قصی بن کلاب خطاب|قُصی بن کلاب خطاب]] به [[قریش]] در این زمینه (ج۱، ص۱۳۲ ۱۹۵).

* سنگباران کردن [[کعبه]] با منجنیق در دوران [[یزید بن معاویه]] و هجوم [[عبدالله بن زبیر]] و سوزاندن کعبه، شکسته شدن [[حجرالاسود]] و این سخن [[عبدالله بن عمرو بن عاص]] خطاب به [[قریش]] که «پس از پیامبرتان، فرزندش را کشتید و کعبه را آتش زدید.» (ج۱، ص۱۹۵۱۹۷)، ویرانی کعبه به دست ابن زبیر به قصد نوسازی، [[روایت|روایت‌هایی]] از [[پیامبر(ص)]] درباره مساحت واقعی کعبه و اوصاف درهای شرقی و غربی آن، ترمیم حجرالاسود به دست عبدالله بن زبیر، رخدادهای دیگر درباره ساختمان کعبه پس از ابن زبیر، و سخنی درباره آویخته‌ها و لوح‌ها و نامه‌های درون کعبه و پوشش و عطر آن (ج۱، ص۱۹۵۲۶۵).

* ورود پیامبر(ص) به کعبه پس از [[فتح مکه]]، سخنی درباره جای [[نماز‌|نماز‌ گزاردن]] او در کعبه، اذکاری برای هنگام نگریستن به کعبه، نام‌های کعبه و وجه آن‌ها، تفسیر آیات {{قلم رنگ|سبز|وَإِذ جَعَلْنَا الْبَیتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَأَمْنًا}}<ref>سوره بقره، آیه ۲.</ref> و {{قلم رنگ|سبز|جَعَلَ اللهُ الْکعْبَةَ الْبَیتَ الْحَرَامَ قِیامًا لِلنَّاسِ}}،<ref>سوره مائده، آیه ۹۷.</ref> مساحت و اندازه بیرونی و درونی کعبه از آغاز تا سده سوم قمری و ویژگی‌های بسیاری از اشیای درون و برون آن از قبیل پله‌ها و میخ‌ها و سنگ‌فرش کعبه (ج۱، ص۲۶۵۳۱۰).

* [[حجر اسماعیل|حِجْر اسماعیل(ع)]] و ویژگی‌های ظاهری و جایگاه معنوی آن و این‌که حِجْر جزء بیت است و در ساخت و سازهای بعد جدا گشته است و [[پیامبر(ص)]] گفته است: اگر توانایی مالی می‌داشتم، حجر را به ساختمان کعبه بازمی‌گرداندم؛ همچنین [[مستحب|استحباب]] نماز و [[دعا]] زیر [[ناودان کعبه]]، مساحت حجر اسماعیل(ع) (ج۱، ص۳۱۱۳۱۹).

* [[حجرالاسود]] و فضیلت و بوسیدن آن از سوی [[پیامبر(ع)]] و برخی [[صحابه]]، استحباب پایان یافتن [[طواف]] با [[استلام]] و دیگر مستحبات در این زمینه، [[رکن یمانی]] و فضیلت و ویژگی‌های آن، اندازه حجرالاسود، [[ملتزم|مُلْتَزَم]] و [[نماز]] در فراروی [[کعبه]] (ج۱، ص۳۱۹۳۵۱).

* [[طواف]] کعبه و فضیلت و آداب و [[مستحب|مستحبات]] و برخی احکام آن، [[مقام ابراهیم(ع)]] و فضیلت و ویژگی‌های معنوی و اندازه‌ آن، فضیلت [[چاه زمزم]] و پدید آمدنش و لای‌روبی‌ها و عمق آن. (ج۲، ص۳۶۲)

* [[مسجدالحرام]] و حدود آن و فضیلت نماز‌ گزاردن در آن، پیشینه [[نماز جماعت]] در مسجدالحرام، نماز پیامبر(ص) در مسجدالحرام و این‌که او نماز می‌گزارد و مردم از برابرش می‌گذشتند و میانشان یک وجب فاصله بود، برخی احکام مسجدالحرام همانند حکم خوابیدن در آن، مساحت مسجد و دیوارهای آن، کسانی که تا روزگار مؤلف مسجد را توسعه دادند و مرمت کردند، شمار ستون‌ها و درهای مسجد، ویژگی‌ها و اندازه درها و ستون‌ها، طاق‌های مسجد و فاصله میان آن‌ها، آگاهی‌های دقیق از دیگر اجزای مسجدالحرام و دگرگونی‌های تاریخی آن‌ها (ج۲، ص۶۲۱۱۴).

* سنت [[پیامبر(ص)]] در [[حج]] و [[عمره|عُمره]] و این‌که پیش از هر کار دیگر [[طواف]] می‌کرد، پاره‌ای از احکام [[فقه|فقهی]] حج و [[طواف]] و [[نماز]]، [[صفا]] و [[مروه|مَروه]] و چگونگی [[سعی]] پیامبر(ص) میان صفا و مروه، حدّ مسعی، فاصله [[حجرالاسود]] تا صفا و مروه، اندازه هفت دور طواف [[کعبه]]، نشانه‌های [[حرم]] و کسی که آن‌ها را نصب کرد، خطبه پیامبر(ص) درباره حرمت [[مکه]] و این‌که نباید در آن خونی ریخته شود، چگونگی حرم شدن منطقه حرم، حدود حرم، برخی احکام قضایی حرم مانند حکم قاتلی که به حرم درآید، تفسیر آیة {{قلم رنگ|سبز|وَ مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِناً}}،<ref>سوره آل عمران، آیه ۹۷.</ref> [[صید|شکار}} و [[کفاره]] آن در حرم (ج۲، ص۱۱۴۱۵۹).

* [[محصب|مُحَصَّب]] و حدود آن، جایی که پیامبر(ص) هنگام [[فتح مکه]] در آن سکونت یافت و این‌که آن حضرت هرگاه به [[مکه]] می‌آمد، در خانه‌های مکه بیتوته نمی‌کرد و بالای مکه خیمه می‌زد، برخی احکام [[فقه|فقهی]] حرم همانند [[کراهت]] کرایه دادن خانه‌های مکه و حکم خرید و فروش آن‌ها، سیل‌های مکه، جای فرود آمدن پیامبر(ص) در [[منا|مِنا]]، وجه تسمیه و حدود منا، مساحت و وصف دقیق [[مسجد منا]]، [[جمره|جَمَره]] و نخستین کسی که آن را [[رمی|رَمْی]] کرد، نخستین کسی که در منا [[بت]] گذاشت، احکام فقهی [[رمی جمره|رَمی جَمَره]]، چگونگی رمی جمره به دست پیامبر(ص)، آگاهی‌های دقیق دیگر درباره منا و مکان‌های مرتبط با آن و نیز [[مشعر الحرام]] و [[عرفات|عَرَفات]] (ج۲، ص۱۵۹۱۹۸).

* مکان‌های [[استحباب]] نماز در [[مکه]] همانند [[مسجد شجره]] و خانه [[حضرت خدیجه(س)]] که او فرزندان [[پیامبر(ص)]] را در آن به دنیا آورد، وصف دقیق حدود و جای آن خانه، [[کوه حرا|کوه حِرا]]، [[غار ثور]] و پنهان شدن پیامبر(ص) و [[ابوبکر]] در آن، [[بیعت]] تاریخی مردم [[یثرب]] با پیامبر(ص) در [[مسجد بیعت]]، [[قبرستان مکه]] و فضیلت‌های آن و برخی کسانی که در آن‌جا دفن شده‌اند (ج۲، ص۱۹۸۲۲۳).

* چاه‌ها، چشمه‌سارها، نخلستان‌ها، محله‌ها و خانه‌های [[مکه]]، از جمله محله‌ها و خانه‌های [[بنی‌هاشم]] و خانه‌ای که پیامبر(ص) در آن زاده شد، مکان‌های پیرامون مکه از کوه و وادی و گردنه و جز آن (ج۲، ص۲۲۳۳۰۲).

==چاپ‌ها==
[[پرونده:اخبار مکه ازرقی ترجمه.jpg|180px|بندانگشتی|ترجمه اخبار مکه [[ازرقی]]]]
[[وستنفلد|فردینال وُستِنفِلد]] (H.F.Wustenfeld) پژوهشگر آلمانی (۱۸۰۸۱۸۹۸/۱۸۹۹م) کتاب اخبار مکه را نخستین بار با استفاده از سه نسخه خطی تصحیح و در مجموعه‌ای ویژه تاریخ [[مکه]] با عنوان [[Die chroniken der stadt Mekka]] به سال ۱۸۵۸م در لایپزیک به چاپ رساند.<ref>معجم المطبوعات، ج۲، ص۱۹۱۸؛ نک: التاریخ و المورخون، ص۱۷.</ref> او مقدمه‌ای در شرح حال و آثار [[ازرقی]] نوشت و به تفصیل از کتاب‌ها و نسخه‌هایی که در تصحیح خویش به کار گرفته، سخن گفت. این چاپ بارها از جمله در [[بیروت]] به سال ۱۹۶۹م و مکه به سال ۱۳۵۲ و ۱۳۵۷ق اُفسِت گشت. تصحیح دیگر کتاب از رشدی صالح ملحس است. رشدی صالح کتاب را به سال ۱۳۵۸ق با استفاده از سه نسخه خطی دیگر و نسخه چاپ لایپزیک بار دیگر تصحیح کرد و مقدمه‌ای درباره ازرقی و کتاب او و تصحیح وستنفلد آلمانی نوشت و توضیحات و پیوست‌هایی بر کتاب افزود و آن را با نام اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار در مکه چاپ کرد. پیوست جلد نخست تصحیح شده به مباحثی می‌پردازد از قبیل بازسازی‌های [[کعبه]] پس از روزگار ازرقی، بت‌ها و بتخانه‌های روزگار [[جاهلیت]]، برخی قبایل و مناطق مرتبط با موضوع، لوح‌های کعبه و فهرست‌های کتاب (ج۱، ص۳۵۶۴۳۷). مباحث پیوست جلد دوم تصحیح شده عبارتند از: تغییرها و ترمیم‌ها و توسعه‌های مسجدالحرام پس از روزگار نویسنده، برخی [[میقات|میقات‌ها]] و قنات‌ها که ازرقی یاد نکرده است، پاره‌ای آگاهی‌های دیگر، و فهرست‌های کتاب (ج۲، ص۳۰۵۳۹۲).

این نسخه از کتاب بارها چاپ شده و در [[ایران]] نیز، برای نمونه، انتشارات رضی در [[قم]] آن را افست کرده است. دکتر محمود مهدوی دامغانی تصحیح دوم کتاب را به زبان فارسی ترجمه کرده و به سال ۱۳۶۸ش در مؤسسه نشر بنیاد به چاپ سپرده است.
==جستار وابسته==
* [[تاریخ‌نگاری مکه|تاریخ نگاری مکه]]
* مطالعه و بارگیری کتاب اخبار مکه ازرقی [[پرونده:اخبار مکه ازرقی رشدی صالح ج2.pdf|جلد یک]]، [[پرونده:اخبار مکه ازرقی رشدی صالح ج2.pdf|جلد دو]]
==پانویس==
{{پانویس}}

==منابع==
{{منابع}}
{{دانشنامه
| آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/9235
| عنوان = اخبار مکه أزرَقی
| نویسنده = ابراهیم احمدیان
}}
*'''اخبار مکه''': الازرقی (درگذشت ۲۴۸ق)، به کوشش رشدی صالح، مکه،‌دار الثقافه، ۱۹۸۳م.
*''' الاعلام''': الزرکلی (درگذشت ۱۳۹۶ق)، بیروت،‌دار العلم للملایین، ۱۹۹۷م.
*''' الاعلان بالتوبیخ''': شمس الدین السخاوی (درگذشت ۹۰۲ق)، به کوشش فرانس روزنتال، بیروت،‌دار الکتب العلمیه.
*''' الانساب''': عبدالکریم السمعانی (درگذشت ۵۶۲ق)، به کوشش عبدالله عمر، بیروت،‌دار الجنان، ۱۴۰۸ق.
*''' بحار الانوار''': المجلسی (درگذشت ۱۱۱۰ق)، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
*''' البدایة و النهایه''': ابن کثیر (درگذشت ۷۷۴ق)، به کوشش علی شیری، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق.
*''' تاج العروس''': الزبیدی (درگذشت ۱۲۰۵ق)، به کوشش علی شیری، بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۱۴ق.
*''' تاریخ الادب العربی''': کارل بروکلمان، ترجمه''': عبدالحلیم نجار، قم،‌دار الکتاب الاسلامی، ۱۴۲۹ق.
*''' تاریخ التراث العربی''': فؤاد سزگین، ترجمه''': فهمی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۱۲ق.
*''' التاریخ و المورخون''': محمد الحبیب الهیله، مکه، مؤسسة الفرقان، ۱۹۹۴م.
*''' تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلامی''': ایگناتی یولیانوویچ کراچکوفسکی، تهران، شرکت علمی و فرهنگی، ۱۳۷۹ش.
*''' التعدیل و التجریح''': سلمان بن خلف الباجی (درگذشت ۴۷۴ق)، به کوشش البزاز، مراکش، وزارة الاوقاف.
*''' تهذیب التهذیب''': ابن حجر العسقلانی (درگذشت ۸۵۲ق)، بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۰۴ق.
*''' تهذیب الکمال''': المزی (درگذشت ۷۴۲ق)، به کوشش بشار عواد، بیروت، الرساله، ۱۴۱۵ق.
*''' الثقات''': ابن حبان (درگذشت ۳۵۴ق)، به کوشش شرف الدین، هند، وزارت معارف و شئون فرهنگی.
*''' الجرح و التعدیل''': ابن ابی‌حاتم الرازی (درگذشت ۳۲۷ق)، بیروت،‌دار الفکر، ۱۳۷۲ق.
*''' ذخیرة المعاد''': محمد باقر السبزواری (درگذشت ۱۰۹۰ق)، آل البیت(ع).
*''' سبل السلام''': الکحلانی (درگذشت ۱۱۸۲ق)، مصر، مصطفی البابی، ۱۳۷۹ق.
*''' سیر اعلام النبلاء''': الذهبی (درگذشت ۷۴۸ق)، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق.
*''' السیرة النبویه''': ابن کثیر (درگذشت ۷۷۴ق)، به کوشش مصطفی عبدالواحد، بیروت،‌دار المعرفه، ۱۳۹۶ق.
*''' شفاء الغرام''': محمد الفاسی (درگذشت ۸۳۲ق)، بیروت،‌دار الکتب العلمیه.
*''' العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین''': محمد الفاسی (درگذشت ۸۳۲ق)، به کوشش فؤاد سیر، بیروت، الرساله، ۱۴۰۶ق.
*''' الفهرست''': ابن الندیم (درگذشت ۴۳۸ق)، تهران، مروی، ۱۳۹۳ق.
*''' کشف الظنون''': حاجی خلیفه (درگذشت ۱۰۶۷ق)، بیروت،‌دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۳ق.
*''' مجلة العرب (ماهنامه)''':‌ ریاض، ۱۹۷۴م.
*''' المحلی بالآثار''': ابن حزم الاندلسی (درگذشت ۴۵۶ق)، به کوشش احمد شاکر، بیروت،‌دار الفکر.
*''' معجم المؤلفین''': عمر کحّاله، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی مکتبة المثنی.
*''' معجم المطبوعات العربیه''': یوسف الیان سرکیس، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۱۰ق.
*''' من لا یحضره الفقیه''': الصدوق (درگذشت ۳۸۱ق)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق.
*''' هدیة العارفین''': اسماعیل پاشا (درگذشت ۱۳۳۹ق)، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی.
{{پایان}}
{{کتاب‌شناسی مکه}}
<onlyinclude>{{تکمیل مقاله
 | شناسه = شد
 | جعبه اطلاعات = <!--شد، - -->
 | عنوان‌بندی = شد
 | ویرایش = شد
 | لینک‌دهی = شد
 | عکس = شد<!--شد، - -->
 | جعبه نقل قول = <!--شد، - -->
 | پیوند به بیرون = <!--شد، - -->
 | مطالعه بیشتر = <!--شد، - -->
 | پانویس و منابع = شد
 | ناوبری = شد
 | رده = شد
 | تغییر مسیر = شد
}}<onlyinclude>

[[رده:مقاله‌های تکمیل‌شده]]
[[رده:کتاب‌های ازرقی]]
[[رده:کتاب‌های قرن سوم قمری]]
[[رده:کتاب‌های تاریخ مکه]]