در حال ویرایش اذان سوم
این ویرایش را می‌توان خنثی کرد. لطفاً تفاوت زیر را بررسی کنید تا تأیید کنید که این چیزی است که می‌خواهید انجام دهید، سپس تغییرات زیر را ذخیره کنید تا خنثی‌سازی ویرایش را به پایان ببرید.
| نسخهٔ فعلی | متن شما | ||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{در دست ویرایش|ماه=[[دی]]|روز=[[۲۲]]|سال=[[۱۳۹۶]]|کاربر=Ahmad }} | |||
[[ | [[رده:مقاله‌های در دست ویرایش]] | ||
'''اذان سوم''' اذانی که در سده‌های نخستین قمری پیش از اذان نماز جمعه گفته می‌شد. | |||
==پیدایش== | ==پیدایش== | ||
از زمان [[پیامبر اسلام(ص)]] تا دوران [[عثمان بن عفان|عثمان بن عَفّان]]، پس از جای گرفتن خطیب بر منبر و پیش از آغاز خطبه، اذان [[نماز جمعه]] گفته می‌شد؛ اما در سال هفتم [[خلافت]] عثمان<ref>انساب الاشراف، ج۶، ص۱۵۰.</ref> یا سال ۳۰ق<ref>تاریخ طبری، ج۳، ص۳۳۸؛ الکامل، ج۳، ص۱۱۶.</ref> به دستور وی، پیش از نماز جمعه، اذانی دیگر در [[زوراء|زَوراء]]<ref>معجم ما استعجم، ج۲، ص۷۰۵.</ref> گفته شد تا مردم پیش از آمدن [[امام جمعه]] برای نماز گرد آیند<ref>تاریخ المدینه، ج۳، ص۹۵۸-۹۵۹؛ انساب الاشراف، ج۶، ص۱۵۰؛ الکامل، ج۳، ص۱۱۶.</ref> و سپس این روش تداوم یافت. مقصود از زوراء را جای‌های گوناگون دانسته‌اند: خانه عثمان در [[مدینه]]، خانه‌ای نزدیک مسجد، محلی در بازار مدینه نزدیک مسجد، سنگی بزرگ کنار در مسجد.<ref>نک: معجم البلدان، ج۳، ص۱۵۶؛ مراصد الاطلاع، ج۲، ص۶۷۴؛ فتح الباری، ج۲، ص۳۲۷.</ref> | از زمان [[پیامبر اسلام(ص)]] تا دوران [[عثمان بن عفان|عثمان بن عَفّان]]، پس از جای گرفتن خطیب بر منبر و پیش از آغاز خطبه، اذان [[نماز جمعه]] گفته می‌شد؛ اما در سال هفتم [[خلافت]] عثمان<ref>انساب الاشراف، ج۶، ص۱۵۰.</ref> یا سال ۳۰ق<ref>تاریخ طبری، ج۳، ص۳۳۸؛ الکامل، ج۳، ص۱۱۶.</ref> به دستور وی، پیش از نماز جمعه، اذانی دیگر در [[زوراء|زَوراء]]<ref>معجم ما استعجم، ج۲، ص۷۰۵.</ref> گفته شد تا مردم پیش از آمدن [[امام جمعه]] برای نماز گرد آیند<ref>تاریخ المدینه، ج۳، ص۹۵۸-۹۵۹؛ انساب الاشراف، ج۶، ص۱۵۰؛ الکامل، ج۳، ص۱۱۶.</ref> و سپس این روش تداوم یافت. مقصود از زوراء را جای‌های گوناگون دانسته‌اند: خانه عثمان در [[مدینه]]، خانه‌ای نزدیک مسجد، محلی در بازار مدینه نزدیک مسجد، سنگی بزرگ کنار در مسجد.<ref>نک: معجم البلدان، ج۳، ص۱۵۶؛ مراصد الاطلاع، ج۲، ص۶۷۴؛ فتح الباری، ج۲، ص۳۲۷.</ref> | ||
==وجه تسمیه== | ==وجه تسمیه== | ||
اطلاق اذان سوم (الاذان الثالث یا النداء الثالث)<ref>المصنف، ج۱، ص۲۵۱؛ صحیح البخاری، ج۱، ص۲۱۹.</ref> بر این | اطلاق اذان سوم (الاذان الثالث یا النداء الثالث)<ref>المصنف، ج۱، ص۲۵۱؛ صحیح البخاری، ج۱، ص۲۱۹.</ref> بر این اذان با شمارش اذان [[نماز صبح|صبح]] و اذان [[نماز جمعه|جمعه]] یا با محاسبه [[اذان و اقامه]] نماز جمعه از باب تغلیب یا از آن رو بوده است که اقامه مانند اذان نوعی اِعلان است.<ref>فتح الباری، ج۲، ص۳۲۶؛ عمدة القاری، ج۶، ص۲۱۱؛ جواهر الکلام، ج۱۱، ص۳۰۱.</ref> به آن اذان دوم نیز گفته‌اند؛ زیرا پس از اذان نماز جمعه خوانده می‌شده است.<ref>نک: المغنی، ج۲، ص۱۸۸؛ مواهب الجلیل، ج۲، ص۵۵۴؛ حاشیة الدسوقی، ج۱، ص۳۸۹.</ref> با توجه به هنگام این اذان، آن را اذان اول نیز نامیده‌اند؛ زیرا نخستین اذان پس از نیم‌روز و پیش از اذان و اقامه جمعه است.<ref>نک: التمهید، ج۱۰، ص۲۴۷؛ فتح الباری، ج۲، ص۳۲۷؛ عمدة القاری، ج۶، ص۲۱۱.</ref> برخی بر آنند که این اذان، مانند اذان نمازهای دیگر، برای اِعلان است؛ چنان‌که تعبیر «نداء» به همین معنا اشاره دارد؛ و اذان نماز جمعه مخصوص نماز جمعه و برای سکوت نماز‌گزاران و گوش فرادادن آنها به [[خطبه‌های نماز جمعه|خطبه‌ها]] است.<ref>فتح الباری، ج۲، ص۳۲۷؛ عون المعبود، ج۳، ص۳۰۲-۳۰۳.</ref> | ||
در منابع مهم [[حدیث|حدیثی]] [[اهل سنت]]، نقل‌کننده بیشتر روایت‌های نسبت‌دهنده اذان سوم به [[عثمان بن عفان|عثمان]]، [[سائب بن یزید]] است که آخرین صحابی درگذشته در [[مدینه]]<ref>مسند شافعی، ص۶۱-۶۲؛ مسند احمد، ج۳، ص۴۵۰؛ صحیح البخاری، ج۱، ص۲۱۹.</ref> است؛<ref>تحفة الاحوذی، ج۳، ص۳۹.</ref> ولی کسانی دیگر نیز آن را نقل کرده‌اند.<ref>نک: تاریخ المدینه، ج۳، ص۹۵۹؛ بدایة المجتهد، ج۱، ص۱۲۷-۱۲۸.</ref> در روایتی نقل شده از [[معاذ]]، این کار به [[عمر بن خطاب]] نسبت یافته است؛ اما گزارش شده که معاذ در دوران حکمرانی عمر، در شام بوده است. برخی گفته‌اند که عثمان شیوه خبررسانی را که در هنگام عمر شکل گرفته بود، یعنی | در منابع مهم [[حدیث|حدیثی]] [[اهل سنت]]، نقل‌کننده بیشتر روایت‌های نسبت‌دهنده اذان سوم به [[عثمان بن عفان|عثمان]]، [[سائب بن یزید]] است که آخرین صحابی درگذشته در [[مدینه]]<ref>مسند شافعی، ص۶۱-۶۲؛ مسند احمد، ج۳، ص۴۵۰؛ صحیح البخاری، ج۱، ص۲۱۹.</ref> است؛<ref>تحفة الاحوذی، ج۳، ص۳۹.</ref> ولی کسانی دیگر نیز آن را نقل کرده‌اند.<ref>نک: تاریخ المدینه، ج۳، ص۹۵۹؛ بدایة المجتهد، ج۱، ص۱۲۷-۱۲۸.</ref> در روایتی نقل شده از [[معاذ]]، این کار به [[عمر بن خطاب]] نسبت یافته است؛ اما گزارش شده که معاذ در دوران حکمرانی عمر، در شام بوده است. برخی گفته‌اند که عثمان شیوه خبررسانی را که در هنگام عمر شکل گرفته بود، یعنی اذان در بازار و سپس اذان در [[مسجد]] را به دو اذان در مسجد تغییر داد.<ref>تفسیر قرطبی، ج۱۸، ص۱۰۰-۱۰۱؛ فتح الباری، ج۲، ص۳۲۷-۳۲۸.</ref> | ||
شماری از منابع دیگر، رسم کردن اذان سوم را به [[بنی‌امیه]]<ref>رسالة ابن ابی زید، ص۲۳۲.</ref> و پاره‌ای دیگر رواج آن را در سرزمین‌های اسلامی به [[معاویه]] نسبت داده‌اند.<ref>نک: الام، ج۱، ص۲۲۴؛ البیان، ص۱۰۶.</ref> همچنین گفته شده است که این رسم را در [[مکه]] [[حجاج بن یوسف ثقفی|حجاج]] و در [[بصره]] [[زیاد بن ابیه]] پدید آورده‌اند.<ref>عمدة القاری، ج۶، ص۲۱۱.</ref> | شماری از منابع دیگر، رسم کردن اذان سوم را به [[بنی‌امیه]]<ref>رسالة ابن ابی زید، ص۲۳۲.</ref> و پاره‌ای دیگر رواج آن را در سرزمین‌های اسلامی به [[معاویه]] نسبت داده‌اند.<ref>نک: الام، ج۱، ص۲۲۴؛ البیان، ص۱۰۶.</ref> همچنین گفته شده است که این رسم را در [[مکه]] [[حجاج بن یوسف ثقفی|حجاج]] و در [[بصره]] [[زیاد بن ابیه]] پدید آورده‌اند.<ref>عمدة القاری، ج۶، ص۲۱۱.</ref> | ||
بعضی بر آنند که در دوران [[هشام بن عبدالملک]]، نخستین بار اذان سوم گفته شد.<ref>فتح الباری، ج۲، ص۳۲۷.</ref> هرچند پایبندی به این شیوه در سده‌های بعد در برخی سرزمین‌ها گزارش شده است<ref>احکام القرآن، ابن عربی، ج۴، ص۲۴۷؛ عمدة القاری، ج۶، ص۲۱۴.</ref> ، پاره‌ای گزارش‌ها نشان می‌دهند که این اذان در همه سرزمین‌های اسلامی مرسوم نبوده است.<ref>نک: فتح الباری، ج۲، ص۳۲۷.</ref> اکنون این اذان در برخی کشورها رایج است.<ref>الشرح الممتع، ج۶، ص۱۶۲؛ فتاوی اللجنة الدائمه، ج۸، ص۲۷۲.</ref> | بعضی بر آنند که در دوران [[هشام بن عبدالملک]]، نخستین بار اذان سوم گفته شد.<ref>فتح الباری، ج۲، ص۳۲۷.</ref> هرچند پایبندی به این شیوه در سده‌های بعد در برخی سرزمین‌ها گزارش شده است<ref>احکام القرآن، ابن عربی، ج۴، ص۲۴۷؛ عمدة القاری، ج۶، ص۲۱۴.</ref>، پاره‌ای گزارش‌ها نشان می‌دهند که این اذان در همه سرزمین‌های اسلامی مرسوم نبوده است.<ref>نک: فتح الباری، ج۲، ص۳۲۷.</ref> اکنون این اذان در برخی کشورها رایج است.<ref>الشرح الممتع، ج۶، ص۱۶۲؛ فتاوی اللجنة الدائمه، ج۸، ص۲۷۲.</ref> | ||
==دیدگاه‌های فقهی== | ==دیدگاه‌های فقهی== | ||
درخصوص | درخصوص اذان سوم میان فقهاء شیعه و اهل سنت دیدگاه‌های کاملا متفاوتی وجود دارد که به شرح زیر است: | ||
===دیدگاه فقیهان اهل سنت=== | ===دیدگاه فقیهان اهل سنت=== | ||
بسیاری از فقیهان اهل سنت اذان سوم را مشروع می‌شمرند<ref>الخلاف، ج۱، ص۲۹۰؛ الانصاف، ج۲، ص۳۹۶.</ref> و حتی برخی به | بسیاری از فقیهان اهل سنت اذان سوم را مشروع می‌شمرند<ref>الخلاف، ج۱، ص۲۹۰؛ الانصاف، ج۲، ص۳۹۶.</ref> و حتی برخی به استحباب آن تصریح کرده‌اند.<ref>نک: الانصاف، ج۲، ص۳۹۶؛ الشرح الکبیر، ج۲، ص۱۸۸؛ حاشیة الدسوقی، ج۱، ص۱۹۲.</ref> از پشتوانه‌های آنان این است که سنت خلفا حجت است، آن هم بر پایه روایتی از پیامبر اکرم(ص) که مسلمانان را به پیروی از سنت خلفای راشدین فراخوانده است. دلیل دیگر، اجماع سکوتی یعنی سکوت صحابه در برابر این کار عثمان است.<ref>نک: عمدة القاری، ج۶، ص۲۱۱؛ تحفة الاحوذی، ج۳، ص۴۰؛ فتاوی اللجنة الدائمه، ج۸، ص۲۴۳-۲۴۵.</ref> ولی عبدالله بن عمر که در زمره صحابه بوده، آن را بدعت خوانده و صحابی دیگر، عطاء بن ابیرباح نیز آن را باطل شمرده است.<ref>احکام القرآن، جصاص، ج۳، ص۵۹۴؛ فتح الباری، ج۲، ص۳۲۷.</ref> شماری از مؤلفان، مقصود ابن عمر را از بدعت، کار بی‌سابقه و جدید دانسته‌اند، نه کار حرام.<ref>فتح الباری، ج۲، ص۳۲۷؛ عون المعبود، ج۳، ص۳۰۳.</ref> در برابر، برخی فقیهان هر بدعتی را گمراهی خوانده و روایت نبوی یاد شده را دلالت‌گر بر حجت بودن همه کارهای خلفا نشمرده‌اند.<ref>نک: احکام القرآن، جصاص، ج۳، ص۵۹۴؛ تحفة الاحوذی، ج۳، ص۴۱.</ref> شافعی اکتفا به یک اذان را در نماز جمعه پسندیده‌تر دانسته است.<ref>الام، ج۱، ص۲۲۴.</ref> | ||
برخی فقیهان | برخی فقیهان اهل سنت شتافتن به سوی نماز جمعه را پس از شنیدن اذان سوم واجب شمرده و بر این اساس، از باب سد ذریعه (محکم‌کاری و جلوگیری کامل از ارتکاب نهی)<ref>بدایة المجتهد، ج۱، ص۹۶؛ التسهیل، ج۲، ص۲۶؛ نک: کشاف القناع، ج۳، ص۳۰۲.</ref> و نیز به دلیل آیه ۹ جمعه/۶۲، اقدام به معامله و خرید و فروش را حرام دانسته‌اند.<ref>نک: مواهب الجلیل، ج۲، ص۵۵۴؛ کشاف القناع، ج۳، ص۲۰۸؛ حاشیة الدسوقی، ج۱، ص۳۸۶-۳۸۹.</ref> ولی بسیاری از فقیهان به پشتوانه سیره پیامبر گرامی، تنها پس از اذان نماز جمعه که در حضور خطیب گفته می‌شود، خرید و فروش را حرام شمرده و «نداء» را در آیه به معنای این اذان دانسته‌اند.<ref>الام، ج۱، ص۲۲۴؛ المغنی، ج۲، ص۱۴۵؛ روح المعانی، ج۲۸، ص۹۹.</ref> | ||
===دیدگاه فقیهان | ===دیدگاه فقیهان امامی=== | ||
به نظر مشهور فقیهان | به نظر مشهور فقیهان امامی، برای نماز جمعه دو اذان تشریع نشده و کار عثمان بدعت و فاقد مشروعیت است.<ref>تذکرة الفقهاء، ج۴، ص۱۰۶؛ کشف الرموز، ج۱، ص۱۷۶؛ المهذب، ج۱، ص۴۱۰.</ref> بر این اساس، از آن‌جا که در حضور خطیب بودن اذان در مشروعیت آن نقش ندارد<ref>نک: جواهر الکلام، ج۱۱، ص۳۰۲-۳۰۳.</ref>، بیشتر آنان اذان نخست را جایز و اذان دوم را حرام شمرده‌اند.<ref>السرائر، ج۱، ص۲۹۵-۲۹۶؛ تذکرة الفقهاء، ج۴، ص۱۰۶؛ مدارک الاحکام، ج۴، ص۷۴-۷۵.</ref> پشتوانه این دیدگاه، افزون بر سیره نبوی، حدیث حفص بن غیاث از امام باقر(ع) است که اذان سوم را در روز جمعه بدعت شمرده است: «الأذان الثالث یوم الجمعه بدعة»<ref>الکافی، ج۳، ص۴۲۱-۴۲۲؛ التهذیب، ج۳، ص۱۹.</ref>؛ با این تفسیر که با شمارش اقامه نماز جمعه یا اذان نماز صبح، مقصود از اذان ثالث دومین اذانی است که برای نماز جمعه گفته می‌شود.<ref>بحار الانوار، ج۳۱، ص۲۴۲؛ جواهر الکلام، ج۱۱، ص۳۰۱.</ref> برخی از فقیهان امامی احتمال داده‌اند اذان ثالث، اذان نماز عصر روز جمعه باشد<ref>البیان، ص۱۰۶؛ مجمع الفائده، ج۲، ص۱۶۵.</ref> که برخی به حرمت<ref>النهایه، ص۱۰۷؛ کشف اللثام، ج۴، ص۲۸۸.</ref> و بعضی به کراهت<ref>المبسوط، ج۱، ص۱۵۱؛ تذکرة الفقهاء، ج۴، ص۱۰۷.</ref> و عده‌ای به رخصت و جواز آن اعتقاد دارند.<ref>المقنعه، ص۱۶۲؛ نک: الدروس، ج۱، ص۱۶۵.</ref> شماری از فقیهان امامی، اذان سوم را مصداق بدعت و حرام دانسته و به سنت پیامبر مبنی بر گفته شدن اذان در محضر او<ref>نک: التهذیب، ج۳، ص۲۴۴-۲۴۵.</ref> استناد کرده‌اند. بر این اساس، چون اذان سوم در محضر خطیب جمعه گفته نمی‌شود، بلکه قبل یا بعد خوانده می‌شود، بدعت و حرام است.<ref>نهایة الاحکام، ج۲، ص۵۴؛ الحدائق، ج۱۰، ص۱۷۹-۱۸۲.</ref> | ||
در استناد به | در استناد به حدیث حفص از جهت‌های گوناگون مناقشه کرده‌اند؛ از جمله به سبب ضعف سند حدیث<ref>المعتبر، ج۲، ص۲۹۶؛ قس: مستند العروه، ج۲، ص۲۹۷.</ref> و نیز دلالت آن؛ زیرا اولاً در دیدگاه برخی فقیهان، مفاد حدیث درباره اذان نماز عصر در روز جمعه است، نه اذان نماز جمعه.<ref>وسائل الشیعه، ج۷، ص۴۰۱؛ بحار الانوار، ج۸۰، ص۱۱۴؛ مستند العروه، ج۲، ص۲۹۷.</ref> ثانیاً واژه بدعت در حدیث، در حرمت صراحت ندارد؛ زیرا مقصود از بدعت کاری است که در هنگام پیامبر گرامی(ص) نبوده و سپس پدید آمده است. بر این اساس، برخی گفته‌اند که تکرار اذان که در بر دارنده تعظیم خداوند است، به خودی خود حرام نیست؛ اما از آن‌جا که پیامبر به آن فرمان نداده، مکروه به شمار می‌رود.<ref>نک: المبسوط، ج۱، ص۱۴۹؛ المعتبر، ج۲، ص۲۹۶؛ ذکری، ج۳، ص۲۰۴، ۲۳۲؛ ج۴، ص۱۴۴.</ref> حتی شماری از فقیهان بر آنند که حرمت یا کراهت یکی از این دو اذان هنگامی است که به قصد تشریع و بدعت انجام گیرد؛ وگرنه تنها تکرار اذان به قصد دعا و ذکر، حتی مکروه نیز نیست.<ref>المعتبر، ج۲، ص۲۹۲؛ مستند الشیعه، ج۶، ص۱۳۹-۱۴۰؛ مصباح الفقیه، ج۲، ص۴۵۸.</ref> | ||
علت دستور دادن | علت دستور دادن عثمان به خواندن اذان سوم، فراوانی جمعیت در روزگار او یاد شده است.<ref>صحیح البخاری، ج۱، ص۲۱۹؛ سنن ابن ماجه، ج۱، ص۳۵۹؛ السنن الکبری، ج۳، ص۱۹۲.</ref> از این رو، برخی دانشمندان امامی با نامشروع دانستن اذان سوم، این‌گونه در آن مناقشه کرده‌اند که اگر منظور از بسیاری جمعیت، فراوان بودن مردم مدینه باشد، باید در یک زمان، چند مؤذن در چند منطقه شهر و دور از مسجد اذان بگویند تا صدا به گوش همه مردم مدینه برسد، نه این‌که اذان تکرار شود؛ آن هم در جایی بسیار نزدیک به مسجد به نام زوراء.<ref>الغدیر، ج۸، ص۱۲۵-۱۲۸.</ref> | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
| خط ۳۶: | خط ۳۷: | ||
{{منابع}} | {{منابع}} | ||
{{دانشنامه | {{دانشنامه | ||
| آدرس = | | آدرس = | ||
| عنوان = | | عنوان = | ||
| نویسنده = مریم حسینی آهق | | نویسنده = مریم حسینی آهق | ||
}} | }} | ||
* '''احکام القرآن''': ابن العربی ( | * '''احکام القرآن''': ابن العربی (م.۵۴۳ق.)، به کوشش محمد، لبنان،دار الفکر | ||
* '''احکام القرآن''': الجصاص ( | * '''احکام القرآن''': الجصاص (م.۳۷۰ق.)، به کوشش عبدالسلام، بیروت،دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق | ||
* '''الام''': الشافعی ( | * '''الام''': الشافعی (م ۲۰۴ق.)، بیروت،دار الفکر، ۱۴۰۳ق | ||
* '''انساب الاشراف''': البلاذری ( | * '''انساب الاشراف''': البلاذری (م.۲۷۹ق.)، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت،دار الفکر، ۱۴۱۷ق | ||
* '''الانصاف فی معرفة الراجح من الخلاف''': المرداوی ( | * '''الانصاف فی معرفة الراجح من الخلاف''': المرداوی (م.۸۸۵ق.)، به کوشش محمد حامد، بیروت،دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق | ||
* '''بحار الانوار''': المجلسی ( | * '''بحار الانوار''': المجلسی (م.۱۱۱۰ق.)، بیروت،دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق | ||
* '''بدایة المجتهد''': ابن رشد القرطبی ( | * '''بدایة المجتهد''': ابن رشد القرطبی (م.۵۹۵ق.)، به کوشش العطار، بیروت،دار الفکر، ۱۴۱۵ق | ||
* '''البیان''': الشهید الاول ( | * '''البیان''': الشهید الاول (م.۷۸۶ق.)، قم، مجمع الذخائر الاسلامیه | ||
* '''تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)''': الطبری ( | * '''تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)''': الطبری (م.۳۱۰ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۳ق | ||
* '''تاریخ المدینة المنوره''': ابن شبّه ( | * '''تاریخ المدینة المنوره''': ابن شبّه (م.۲۶۲ق.)، به کوشش شلتوت، قم،دار الفکر، ۱۴۱۰ق | ||
* '''تحفة الاحوذی''': المبارک فوری ( | * '''تحفة الاحوذی''': المبارک فوری (م.۱۳۵۳ق.)، بیروت،دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق | ||
* '''تذکرة الفقهاء''': العلامة الحلی ( | * '''تذکرة الفقهاء''': العلامة الحلی (م.۷۲۶ق.)، قم، آل البیت(ع)، ۱۴۱۴ق | ||
* '''التسهیل لعلوم التنزیل''': محمد بن جزی الغرناطی ( | * '''التسهیل لعلوم التنزیل''': محمد بن جزی الغرناطی (م.۷۴۱ق.)، لبنان،دار الکتاب العربی، ۱۴۰۳ق | ||
* '''تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن)''': القرطبی ( | * '''تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن)''': القرطبی (م.۶۷۱ق.)، بیروت،دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق | ||
* '''التمهید''': ابن عبدالبر ( | * '''التمهید''': ابن عبدالبر (م.۴۶۳ق.)، به کوشش مصطفی و محمد عبدالکبیر، وزارة الاوقاف، ۱۳۸۷ق | ||
* '''تهذیب الاحکام''': الطوسی ( | * '''تهذیب الاحکام''': الطوسی (م.۴۶۰ق.)، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران،دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش | ||
* '''جواهر الکلام''': النجفی ( | * '''جواهر الکلام''': النجفی (م.۱۲۶۶ق.)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت،دار احیاء التراث العربی | ||
* '''حاشیة الدسوقی''': الدسوقی ( | * '''حاشیة الدسوقی''': الدسوقی (م.۱۲۳۰ق.)، احیاء الکتب العربیه | ||
* '''الحدائق الناضره''': یوسف البحرانی ( | * '''الحدائق الناضره''': یوسف البحرانی (م.۱۱۸۶ق.)، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، ۱۳۶۳ش | ||
* '''ذکری''': الشهید الاول ( | * '''ذکری''': الشهید الاول (م.۷۸۶ق.)، قم، آل البیت(ع)، ۱۴۱۹ق | ||
* '''رسالة ابن ابی‌زید''': عبدالله بن ابی‌زید القیروانی ( | * '''رسالة ابن ابی‌زید''': عبدالله بن ابی‌زید القیروانی (م.۳۸۹ق.)، بیروت، المکتبة الثقافیه | ||
* '''روح المعانی''': الآلوسی ( | * '''روح المعانی''': الآلوسی (م.۱۲۷۰ق.)، بیروت،دار احیاء التراث العربی | ||
* '''السرائر''': ابن ادریس ( | * '''السرائر''': ابن ادریس (م.۵۹۸ق.)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ق | ||
* '''سنن ابن ماجه''': ابن ماجه ( | * '''سنن ابن ماجه''': ابن ماجه (م.۲۷۵ق.)، به کوشش محمد فؤاد، بیروت،دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۵ق | ||
* '''السنن الکبری''': البیهقی ( | * '''السنن الکبری''': البیهقی (م.۴۵۸ق.)، بیروت،دار الفکر | ||
* '''الشرح الکبیر''': عبدالرحمن بن قدامه ( | * '''الشرح الکبیر''': عبدالرحمن بن قدامه (م.۶۸۲ق.)، بیروت،دار الکتب العلمیه | ||
* '''الشرح الممتع علی زاد المستقنع''': محمد بن صالح العثیمین ( | * '''الشرح الممتع علی زاد المستقنع''': محمد بن صالح العثیمین (م.۱۴۲۱ق.)،دار ابن الجوزی، ۱۴۲۸ق | ||
* '''صحیح البخاری''': البخاری ( | * '''صحیح البخاری''': البخاری (م.۲۵۶ق.)، بیروت،دار الفکر، ۱۴۰۱ق | ||
* '''عمدة القاری''': العینی ( | * '''عمدة القاری''': العینی (م.۸۵۵ق.)، بیروت،دار احیاء التراث العربی | ||
* '''عون المعبود''': العظیم آبادی ( | * '''عون المعبود''': العظیم آبادی (م.۱۳۲۹ق.)، بیروت،دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق | ||
* '''فتاوی اللجنة الدائمة للبحوث العلمیة و الافتاء''': احمد بن عبدالرزاق الدویش | * '''فتاوی اللجنة الدائمة للبحوث العلمیة و الافتاء''': احمد بن عبدالرزاق الدویش | ||
* '''فتح الباری''': ابن حجر العسقلانی ( | * '''فتح الباری''': ابن حجر العسقلانی (م.۸۵۲ق.)، بیروت،دار المعرفه | ||
* '''الکافی''': الکلینی ( | * '''الکافی''': الکلینی (م.۳۲۹ق.)، به کوشش غفاری، تهران،دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش | ||
* '''الکامل فی التاریخ''': ابن اثیر علی بن محمد الجزری ( | * '''الکامل فی التاریخ''': ابن اثیر علی بن محمد الجزری (م.۶۳۰ق.)، بیروت،دار صادر، ۱۳۸۵ق | ||
* '''کشاف القناع''': منصور البهوتی ( | * '''کشاف القناع''': منصور البهوتی (م.۱۰۵۱ق.)، به کوشش محمد حسن، بیروت،دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق | ||
* '''کشف الرموز''': الفاضل الآبی ( | * '''کشف الرموز''': الفاضل الآبی (م.۶۹۰ق.)، به کوشش اشتهاردی و یزدی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۸ق | ||
* '''کشف اللثام''': الفاضل الهندی ( | * '''کشف اللثام''': الفاضل الهندی (م.۱۱۳۷ق.)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۶ق | ||
* '''المبسوط فی فقه الامامیه''': الطوسی ( | * '''المبسوط فی فقه الامامیه''': الطوسی (م.۴۶۰ق.)، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه | ||
* '''مجمع الفائدة و البرهان''': المحقق الاردبیلی ( | * '''مجمع الفائدة و البرهان''': المحقق الاردبیلی (م.۹۹۳ق.)، به کوشش عراقی و دیگران، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۶ق | ||
* '''مدارک الاحکام''': سید محمد بن علی الموسوی العاملی ( | * '''مدارک الاحکام''': سید محمد بن علی الموسوی العاملی (م.۱۰۰۹ق.)، قم، آل البیت(ع)، ۱۴۱۰ق | ||
* '''مراصد الاطلاع''': صفی الدین عبدالمؤمن بغدادی ( | * '''مراصد الاطلاع''': صفی الدین عبدالمؤمن بغدادی (م.۷۳۹ق.)، بیروت،دار الجیل، ۱۴۱۲ق | ||
* '''مستند الشیعه''': احمد النراقی ( | * '''مستند الشیعه''': احمد النراقی (م.۱۲۴۵ق.)، قم، آل البیت(ع)، ۱۴۱۵ق | ||
* '''مستند العروة الوثقی''': تقریر بحث الخوئی ( | * '''مستند العروة الوثقی''': تقریر بحث الخوئی (م.۱۴۱۳ق.)، مرتضی بروجردی، قم، مدرسة‌دار العلم | ||
* '''مسند احمد''': احمد بن حنبل ( | * '''مسند احمد''': احمد بن حنبل (م.۲۴۱ق.)، بیروت،دار صادر | ||
* '''مسند الشافعی''': الشافعی ( | * '''مسند الشافعی''': الشافعی (م.۲۰۴ق.)، بیروت،دار الکتب العلمیه | ||
* '''مصباح الفقیه''': رضا الهمدانی ( | * '''مصباح الفقیه''': رضا الهمدانی (م.۱۳۲۲ق.)، تهران، مکتبة الصدر | ||
* '''المصنّف''': ابن ابی‌شیبه ( | * '''المصنّف''': ابن ابی‌شیبه (م.۲۳۵ق.)، به کوشش سعید محمد،دار الفکر، ۱۴۰۹ق | ||
* '''المعتبر''': المحقق الحلی ( | * '''المعتبر''': المحقق الحلی (م.۶۷۶ق.)، مؤسسه سید الشهداء، ۱۳۶۳ش | ||
* '''معجم البلدان''': یاقوت الحموی ( | * '''معجم البلدان''': یاقوت الحموی (م.۶۲۶ق.)، بیروت،دار صادر، ۱۹۹۵م | ||
* '''معجم ما استعجم''': عبدالله البکری ( | * '''معجم ما استعجم''': عبدالله البکری (م.۴۸۷ق.)، به کوشش السقاء، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۳ق | ||
* '''المغنی''': عبدالله بن قدامه ( | * '''المغنی''': عبدالله بن قدامه (م.۶۲۰ق.)، بیروت،دار الکتب العلمیه | ||
* '''المقنعه''': المفید ( | * '''المقنعه''': المفید (م.۴۱۳ق.)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۰ق | ||
* '''مواهب الجلیل''': الحطاب الرعینی ( | * '''مواهب الجلیل''': الحطاب الرعینی (م.۹۵۴ق.)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت،دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق | ||
* '''المهذب البارع''': ابن فهد الحلّی ( | * '''المهذب البارع''': ابن فهد الحلّی (م.۸۴۱ق.)، به کوشش العراقی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۳ق | ||
* '''نهایة الاحکام''': العلامة الحلی ( | * '''نهایة الاحکام''': العلامة الحلی (م.۷۲۶ق.)، به کوشش رجایی، قم، اسماعیلیان، ۱۴۱۰ق | ||
* '''النهایه''': الطوسی ( | * '''النهایه''': الطوسی (م.۴۶۰ق.)، به کوشش آقا بزرگ تهرانی، بیروت،دار الکتاب العربی، ۱۴۰۰ق | ||
* '''وسائل الشیعه''': الحر العاملی ( | * '''وسائل الشیعه''': الحر العاملی (م.۱۱۰۴ق.)، قم، آل البیت(ع)، ۱۴۱۲ق. | ||