در حال ویرایش اقتصاد حج

'''اقتصاد حج'''، ابعاد و کارکردهای اقتصادی [[حج]] است. در قرآن و روایات، بهره‌برداری اقتصادی از سفر حج جایز شمرده شده و به برخی از جنبه‌های اقتصادی آن مانند خرید [[سوغات|سوغاتی]] و بخشش گوشت [[قربانی]] به تهی‌دست اشاره شده است. به باور برخی، حج می‌تواند با تقویت گردشگری دینی، ایجاد بازار مشترک اسلامی و راه‌اندازی اتحادیه همکاری اقتصادی وارد عرصه توسعه و رونق اقتصادی شود. با این همه، بر پایه روایات، برجسته‌ترین ابعاد حج، ابعاد عبادی و معنوی آن است و ابعاد اقتصادی نیز باید در همین مسیر و رویکرد قرار بگیرند؛ از این رو، غلبه ابعاد مادی و اقتصادی نکوهش شده است. 

==در قرآن==
بر پایه آیه {{قلم رنگ|سبز|&#64831;وَأَذِّن فِي ٱلنَّاسِ بِٱلۡحَجِّ يَأۡتُوكَ رِجَالٗا... لِّيَشۡهَدُواْ مَنَافِعَ لَهُمۡ&#64830;}} {{یادداشت|و در ميان مردم براى حج بانگ زن تا به سوى تو آيند... تا منافع خود را مشاهده كنند.}}<ref>سوره حج(۲۲)، آیه‌های ۲۷ و ۲۸؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۳۳۵.</ref> و تفسیر [[معصومان(ع)]]، منافع حج شامل سودهای مادی و معنوی می‌شود.<ref>اصول کافی، ج 4، ص422.</ref>بر پایه قرآن، مسئله معیشت و اقتصاد در حج، از آغاز پایه‌گذاری [[مکه]] به‌دست [[حضرت ابراهیم(ع)]] مطرح شده است؛ زیرا او از خدا خواست از انواع محصولات و میوه‌ها روزی مردم این شهر کند{{یادداشت|{{قلم رنگ|سبز|&#64831;وَارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ&#64830;}}

و آنان را از انواع محصولات و ميوه‌ها روزى بخش، باشد كه سپاس‌گزارى كنند.}}<ref>سوره ابراهیم، آیه 27؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۲۶۰.</ref> و خداوند خواسته او را مستجاب کرده، مکه را حرم امنی قرار داد که همه نوع ثمرات و کالاها به آن برده می‌شد و می‌شود.{{یادداشت|{{قلم رنگ|سبز|&#64831;أَ وَ لَمْ نُمَکنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً یجْی إِلَیهِ ثَمَراتُ کلِّ شَیءٍ رِزْقاً مِنْ لَدُنَّا&#64830;}}

آيا ما آنان را در حرم امنى جاى نداديم كه همواره [در همه فصول سال] هر نوع ميوه و محصولى كه رزقى از سوى ماست به سوى آن گردآورى مى‌شود؟}}<ref>سوره قصص، آیه ۵۷؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۳۹۲.</ref>

قرآن، در موسم حج به [[قربانی]] و بخشش گوشت قربانی در میان مردم به ویژه تهیدستان دستور داده است.{{یادداشت|{{قلم رنگ|سبز|&#64831;وَالْبُدْنَ جَعَلْنَاهَا لَكُمْ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ... فَإِذَا وَجَبَتْ جُنُوبُهَا فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْقَانِعَ وَالْمُعْتَرَّ كَذَلِكَ سَخَّرْنَاهَا لَكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ&#64830;}}

شتران قربانى را براى شما از شعاير خدا قرار داديم... و زمانى كه [بى‌جان] به پهلو در افتاده‌اند، از آنها بخوريد و به تهيدستانى كه اهل درخواست كردن نيستند و فقيرانى كه اهل درخواست كردن هستند، بخورانيد اين گونه آنها را براى شما رام و مسخّر كرديم تا سپاس گزارى كنيد.}}<ref>سوره حج، آیه ۳۶؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۳۳۶.</ref> حج و آیین‌های آن به گونه‌ای تنظیم شده است که مسئله تعاون و نیکوکاری را بین مردم تقویت کند.<ref>همکاری‌های اجتماعی در اسلام، ص129.</ref> هدف قربانی در بهره‌مندی مستمندان در احادیث اسلامی نیز مورد تأیید قرار گرفته است.<ref>من لایحضره الفقیه ج2، ص200.</ref>

==در روایات==
روایات مربوط به اقتصاد [[حج]]، در باور برخی، به دو دسته تقسیم شده و به دو مفهوم پرداخته‌اند<ref name=":1">دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۴۰۸.</ref> که عبارت‌اند از:‌

*'''جایز بودن سود اقتصادی در حج:'''

:بر پایه برخی روایات، فعالیت اقتصادی در حج جایز است.<ref>وسائل الشیعه، ج8، ص40.</ref> این روایات، تفکری که حج را عبادتی عارفانه دانسته که با اقتصاد تناسب ندارد، رد کرده است.<ref name=":1" /> برخی که اسلام را آمیزه‌ای از تلفیق معاش با معاد دانسته‌اند نیز، نمونه بارز آن را [[مناسک حج]] شمرده‌اند.<ref>بررسی مسائل اجتماعی ایران، ص28.</ref>

*'''بیان ابعاد و آثار اقتصادی حج:'''

:در روایتی، [[حضرت محمد(ص)]]، کسی را که خواهان دنیا و آخرت است، سفارش به آهنگ [[کعبه]] کرده<ref name=":5">وسائل الشیعه، ج8، ص40.</ref> و در روایتی دیگر، ادای حج را مایه بی‌نیازی دانسته است.<ref name=":5" /> در روایاتی از [[امامان(ع)]] نیز، به تأثیر حج در افزایش روزی،<ref>وسائل الشیعه، ج8، ص41.</ref> و جلوگیری از فقیر شدن<ref>وسائل الشیعه، ج8، ص90.</ref> اشاره شده است. در حدیثی از [[امام صادق(ع)|امام صادق(ع)]]، تجارت و بهره‌گیری از منافع مادی آن، یکی از هدف‌های حج شمرده شده است.<ref>وسائل الشیعه، ج8، ص9.</ref> تأکید روایات بر خرید [[سوغات|سوغاتی]] نیز، بر ابعاد اقتصادی حج دلالت دارد.<ref>الكافي، ج‏4، 280.</ref>

=== آسیب‌شناسی ===
بر پایه روایات، برجسته‌ترین ابعاد [[حج]]، ابعاد عبادی و معنوی آن است و ابعاد اقتصادی نیز در همین مسیر و رویکرد قرار می‌گیرند؛ از این رو، غلبه ابعاد مادی و اقتصادی نکوهش شده است. برای نمونه، [[امام صادق(ع)]] حج‌گزاران را به سه دسته تقسیم می‌کند؛ گروهی که از آتش جهنم رهایی می‌یابند، گروهی که گناهانشان بخشوده می‌شود و گروهی که اهل و اموال آن‌ها حفظ می‌شود. وی در مقام ارزش‌گذاریِ این گروه‌ها، کم بهره‌ترین افراد از حج را گروه سوم می‌داند.<ref>کلینی 1407 ق، ج‏4، ص253.</ref> [[حضرت محمد(ص)]]، در [[حجة الوداع]] از زمانی که ثروتمندان برای تفریح و تفرج، افراد متوسط برای خرید و فروش و تهی‌دستان برای ریا و کسب شهرت به [[مکه]] بروند ابراز نگرانی کرده است.<ref>تفسیر نور الثقلین، ج‏5، ص36.</ref>

== راهکارهای توسعه اقتصادی ==
پژوهشگرانی که به موضوع اقتصادی حج پرداخته اند راهکارهایی را برای توسعه اقتصادی با استفاده از ظرفیت حج ارائه کرده اند. برخی از این چشم اندازها و راهکارها به قرار زیر است:

=== گردشگری دینی ===
حج، دارای این ظرفیت است که اقتصاد محدود خود را به اقتصادی متنوع، با بهره‌گیری از شغل‌های موجود در بخش گردشگری و صنایع وابسته به آن تبدیل کند.<ref>ر. ک. مجموعه مقالات اولین همایش حج و اقتصاد، ص587 «نقش حج در تحقق توسعه اقتصادی مطلوب اسلام»</ref> به باور برخی، اگر ظرفیت‌های گردشگری حج، در راستای ایجاد تحول اقتصادی در جهان اسلام، درست بهره‌برداری شود، با صنعت نفتِ جهان اسلام برابری خواهد کرد.<ref name=":3">دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۴۱۶.</ref>یکی از شرایط توسعه گردشگری، هم‌گرا کردن فرهنگ‌ها و ایجاد یکپارچگی است و به باور برخی، کارکردهای فرهنگی حج می‌تواند، این هم‌گرایی را میان فرهنگ‌های گوناگون در بستر [[مناسک حج]]، ایجاد کند.<ref name=":3" />

=== بازار مشترک اسلامی ===
شکل‌گیری بازارهای مشترک در بین کشورهای اسلامی، برای متفکران مسلمان اهمیت ویژه‌ای دارد.<ref>ر. ک. بازار مشترک اسلامی؛ مطالعه اقتصادی برای تشکیل بازار مشترک اسلامی.</ref> جمعیت مسلمانان، بیش از ۲۵ درصد جمعیت جهان را تشکیل می‌دهد.{{یادداشت|سال ۱۳۹۱ش.}} این جمعیت، از بُعد اقتصادی ایده‌ای را به همراه دارد که آیا می‌شود بازارهایی در میان مسلمانان شکل گیرد که تنها کالاهای تولیدی کشورهای اسلامی در آن خرید و فروش شود و از این طریق به تقویت بخش تولیدی و مصرفی خود بپردازند؟<ref>مجموعه مقالات اولین همایش حج و اقتصاد، پژوهشکده حج و زیارت، ص245، «حج و اقتصاد»</ref>

در حال حاضر، میزان صادرات و واردات درون‌گروهی کشورهای اسلامی کم است<ref>ر. ک. مجموعه مقالات همایش حج و اقتصاد، ص481-487 «پتانسیل و ظرفیت حج و توزیع درآمد در کشورهای منتخب اسلامی»؛ جهان شمولی اسلام، تهران، ج2, ص31، «جهانی شدن، چه باید کرد»</ref> و به دلیل مشکلات سیاسی، نهادی، جغرافیایی و اقتصادیِ بسیاری از کشورهای مسلمان، ایجاد بازار مشترک اسلامی ممکن نیست. برخی، کارکردهای فرهنگی و اجتماعی حج را، زمینه مناسبی برای برداشتن این موانع دانسته‌اند.<ref>دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۴۱۷.</ref>

=== اتحادیه‌ همکاری اقتصادی ===
برخی، بر پایه فلسفه حج، بخش مهمی از منافع حج را دستیابی به توانمندی اقتصادی و رسیدن به وحدت امت اسلامی دانسته‌اند؛‌ از این رو، گردهمایی حج را مناسب‌ترین ابزار برای رسیدن به اتحادیه اقتصادی شمرده‌اند.<ref>دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۴۱۸.</ref>

==پانویس==
{{پانویس}}

==منابع==
{{منابع}}
{{دانشنامه
 | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/22143/حج-اقتصاد
 | عنوان = اقتصاد حج
 | نویسنده = محسن محمدی
}}
*'''بازار مشترک اسلامی'''، غلام حسین خورشیدی، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، تهران، ۱۳۶۷ش.
*'''بررسی مسائل اجتماعی ایران'''، صدیق اورعی، غلام رضا، انتشارات کتاب امروز، ۱۳۷۵ش.
*'''تاریخچه بازار مشترک'''، ژان فرانسوا دونیو، ژرار دروئسن، ترجمه محمد اسفندیاری، صص ۲۰–۱۹، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران.
* '''ترجمه قرآن (انصاریان)'''، حسین انصاریان، اسوه، قم، ۱۳۸۳ش.
*'''جهان شمولی اسلام'''، تهران، الیاس نادران، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، ج۲، ۱۳۸۲.
*'''کتاب بیداری اسلامی (ویژه مطالعات موردی)'''، مؤسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر تهران، تهران، ۱۳۹۱.
*'''مبانی اقتصاد اسلامی'''، دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، سمت، تهران، ۱۳۷۱.
*'''مجموعه مقالات اولین همایش حج و اقتصاد'''، پژوهشکده حج و زیارت، ۱۳۹۱.
*'''مراه العقول فی شرح اخبار آل الرسول'''، محمد باقر المجلسی (۱۰۳۷–۱۱۱۰ق)، به کوشش سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۳ش.
*'''مطالعه اقتصادی برای تشکیل بازار مشترک اسلامی'''، احمد شایق، سازمان برنامه و بودجه، تهران، ۱۳۷۱.
*'''همکاری‌های اجتماعی در اسلام'''، عبدالله ناصح علوان، ترجمه محمدصالح سعیدی، انتشارات پیام، ۱۳۷۳.

{{پایان}}
{{حج و عمره}}

[[ar:اقتصاد الحج]]

[[رده:مقاله‌های در دست ویرایش]]
[[رده:اقتصاد حج]]
[[رده:مقاله‌های تکمیل‌شده]]