در حال ویرایش اقتصاد حج

{{در دست ویرایش|ماه=[[بهمن]]|روز=[[۱۲]]|سال=[[۱۳۹۸]]|کاربر=Abbasahmadi1363}}

ابعاد وکارکردهاي اقتصادي حج 

درباره بررسي ابعاد اقتصادي حج، پژوهش‌هاي گسترده‌اي صورت نگرفته است. تنها برخي از آثار به‌صورت اجمالي به بحث از جنبه‌هاي اقتصادي حج پرداخته‌اند که مباحثي کلي در زمينه منافع اقتصادي حج را طرح کرده و به مباحث سياست‌گذاري اقتصاد حج وآسيب شناسي اقتصاد حج و جنبه‌هاي اخلاقي آن توجهي نداشته‌اند. محمد امامي به برخي از منافع اقتصادي اين فريضه اجتماعي اسلام از جمله ايجاد گشايش در زندگي مستمندان حجاز، افزايش پرداخت خمس و زکات و رونق کسب و کار در شهر‌هاي حجاز اشاره مي‌کند<ref>فلسفه و اثار حج، ص116-119.</ref>حسيني ادياني از تاثير حج بر تقويت پايه اقتصادي کشورهاي اسلامي ياد مي‌کند و ظرفيت شکل‌گيري بازار مشترک اسلامي را مورد تاکيد قرار مي‌دهد.<ref>حج مقبول، ص55.</ref> محمد اکبر محقق نيز بر اساس آيات و روايات، در مورد ابعاد و آثار اقتصادي حج و عمره سخن گفته است.<ref>حج گنجينه اسرار, ص123-129.</ref> محمدتقي رهبر بر اساس آيات و روايات ابعاد اقتصادي حج را بيان کرده وسپس تعامل ابعاد اقتصادي و اخلاقي حج را برشمرده و در ادامه آثار اقتصادي را بيان کرده است.<ref>ابعاد سياسي و اجتماعي حج, ص208-232.</ref> وي در جاي ديگر با نيم نگاهي به مباحث جهاني شدن ابعاد اقتصادي حج را بررسي کرده است.<ref>ميقات حج، پاييز 1380, شماره 37، «مروري بر بعد اقتصادي حج»</ref> سيد محمد ضياء¬آباي نيز در بيان ابعاد اقتصادي حج به ذکر روايتي در اثر حج در رفع فقر بسنده کرده است.<ref>حج برنامه تکامل, ص54.</ref> 

در سال 1391ش. «پژوهشکده حج و زيارت» اقدام به برگزاري همايش بين‌المللي «حج و اقتصاد» کرد و مجموعه مقالات اين همايش به چاپ رسيد که شامل مقالات متعددي در پنج محور اصلي همايش از جمله، کليات، مباحث فقهي حج، مباحث اقتصاد خرد حج و مباحث اقتصاد کلان حج است.<ref>نک: مجموعه مقالات اولين همايش حج و اقتصاد</ref>

بررسي ابعاد اقتصادي حج در بين انديشمدان غيرمسلمان نيز به چشم مي¬خورد=== «ترنر»<ref>Turner.</ref> ضمن تمايز گذاردن بين سفر حج و سفرهاي توريستي که به قصد لذت برگزار مي‌شود، به بررسي تأثير حج بر رشد اقتصادي عربستان پرداخته است و تاثير حج بر رونق اقتصاد عربستان را نشان داده است.<ref>History of Religions، No. 3, p.12, "The Centre Out There: The Pilgrim's Goal".
</ref> «کوهن»<ref>Cohen.</ref> نيز در مطالعه خود، حج را علاوه بر انجام مناسک واجب، به‌عنوان شکلي از گردشگري در نظر گرفته و به بررسي نقش حج بر رشد اقتصادي کشور عربستان پرداخته است. اين مطالعه براساس مطالعه¬ «رابينسون»<ref>Geographical Review, vol.62, No. 4,"The Recreation Geography of South Asia".
</ref> است که در آن گردشگران در کشورهايي مانند=== «هند» و «آسياي جنوبي» منابع درآمدي براي رشد اين کشورها بوده¬اند. کوهن نيز همچون «نونز»<ref>Hosts and Guests: The Anthropology of Tourism Nunez. "Touristic Studies in Anthropological Perspectives". </ref> مکه را به‌عنوان مقصد گردشگري بي¬همتايي در طول عصرهاي گوناگون معرفي کرده است. از ديد کوهن ‌حج مانند سفري توريستي است که در آن زائران همانند گردشگران، سفري ارادي و موقتي انجام مي¬دهند و هدف‌شان کسب مطلوبيت است. نتايج اين تحقيق نشان مي‌دهد که حج مانند توريسم، سبب تسهيل فعاليت-هاي اقتصادي مي¬شود.<ref>Cohen، Erik. (1979). "A Phenomenology of Tourist Experiences". Sociology NO.13، P.179 ـ 201.
</ref> 

«سردار»<ref>Sardar.</ref> در مطالعه خود با عنوان «ابعاد روحاني و جسماني حج» اظهار مي¬دارد که تجربه غيرمادي و روحاني سفر حج، عاملي براي کم‌رنگ شدن سختي مناسک حج است. او لذت واقعي اين سفر را، حضور در فضاي معنوي و آرامش بخش اماکن مقدس مي¬داند. درواقع از نظر سردار، هدف گردشگران و حاجيان از سفر، کسب مطلوبيت است. اما لذت سفر حج از نوع غيرمادي و معنوي است.<ref>Hajj Studies، Vol. 1, pp. 27 ـ 37"The Spiritual and Physical Dimensions of the Hajj: A Systems Overview"</ref>

دسته¬ ديگري از مطالعات انجام شده به بررسي تأثيرحج بر اقتصاد فردي اختصاص دارد. اين دسته از مطالعات، سه رويکرد گوناگون دارند. دو رويکرد آن مبتني بر ديدگاه‌هاي کاملاً جدّي و افراطي در مورد بعد فردي اقتصادي حج است. اما رويکرد سوم در واقع، رويکرد ترکيبي و تعديل شده است. رويکرد اول، شامل مطالعاتي همچون=== «سوئيفت»<ref>Capital، Savings and Credit in Peasant Societies, "Capital، Saving and Credit in a Malay Peasant Economy”</ref>، «گوسلينگ»<ref>Annals، Association of American Geographers 50، p.322 "Moslem Law، Custom and Usage as Reflected in the Agricultural Economy of Malaya"</ref>، «نش»<ref>Far Eastern Economic Review، pp. 32 ـ 36, "Pilgrims Progress، Asian Style". </ref>، «برکس»<ref>Geography.NO. 62 ,P. 215 ـ 17., (1977)."Overland Pilgrimage from West Africa to Mecca: Anachronism or Fashion?". </ref>، «لانگ»<ref>The Hajj Today: A Survey of the Contemporary Makkah Pilgrimage</ref> و «اسماعيل»<ref>"Hajj Movements from the Islamic Countries".</ref> است. براساس اين رويکرد، بيشتر حجاج افرادي فقير و ساکن مناطق روستايي هستند که بدون توجه به شرط استطاعت، براي پرداخت مخارج حج مجبوراند تا بخش بيشتري از درآمد خود را پس¬انداز و يا هزينه اين سفر را با قرض¬هاي سنگين پرداخت کنند. برخلاف اين رويکرد، بر اساس رويکرد دوم که شامل مطالعاتي مانند=== «لکارد»<ref>Sarawak Research and Theory، Studies in Third World Societies, "Malay Social Structure in a Sarawak Town During the Late Nineteenth Century".</ref> و «بيلرجي¬آر»<ref>"Social and Economic Organisation in Rural Malay Society". Ph.D. Thesis، Cornell University، University Microfilms Int. </ref> است، بيشتر حاجيان، از قشر ثروتمند جامعه هستند که براي تأمين هزينه حج مشکلي ندارند و به عبارت ديگر، پرداخت هزينه اين سفر، تأثير چنداني بر زندگي فردي اين اشخاص ندارد. در رويکرد سوم، محققاني همچون=== «گرابون»،<ref>Hosts and Guests: The Anthropology of Tourism، pp. 17 ـ 31، "Tourism: The Sacred Journey".</ref> و «اوان هاد»<ref>Hajj Studies,،. Vol. 1، pp. 73 ـ 83"Modern Concept of Hajj Management: The Experience of Malaysia"</ref> بر اين باوراند که حجاج از هر دو قشر فقير و غني جامعه هستند؛ اما هيچ نسبت آماري براي اين ترکيب ارائه نمي‌دهند. اين ديدگاه با توجه به نزديکي آن به واقعيت، کمتر مورد نقد قرار گرفته است.

در زمينه¬ تأثير حج بر اقتصاد کشورهاي مبدأ نيز بررسي‌هايي صورت گرفته؛ از جمله=== «خدير»<ref>Kadir</ref> به بررسي بعد اقتصادي حج بر زندگي کشاورزان کشور «مالزي» پرداخته است. براساس اين مطالعه، بسياري از حجاج مالزي کشاورز هستند. بررسي سير تاريخي سفر حج در کشور مالزي، نشان داد که هزينه¬هاي سفرحج با توجه به شرايط تورمي و تغيير وسايل حمل و نقل از کشتي به هواپيما، سبب افزايش ميزان سرمايه خارج شده از بخش کشاورزي مالزي شده و اين عامل به نوبه خود، تأثير منفي بر بخش کشاورزي اين کشور داشته است؛ اما اين فرضيه که سفر حج سبب فقر کشاورزان شده باشد، تأييد نشده است. <ref>Contemporary Southeast Asia، Vol. 4، No. 1 (June 1982)، pp. 58 ـ 75."Economic Implications of Moslem Pilgrimage from Malaysia". </ref> 

«تانگبان»<ref>Tangban.</ref> نيز در پژوهشي، به بررسي تأثير حج بر اقتصاد «نيجريه» پرداخته و ابعاد اقتصادي گوناگون مثبت و منفي حج بر اقتصاد نيجريه را بررسي کرده است. براين اساس، وجه پرداختي به دولت عربستان سعودي براي صدور ويزا، کمک هزينه سفر اهدايي به زائران و بودجه ساليانه پرداختي به هيئت حج به ‌عنوان تأثير اقتصادي منفي حج بر اقتصاد نيجريه تلقي شده ¬است. اما
از سويي حج آثار مثبتي بر اقتصاد نيجريه داشته است؛ زيرا حج به‌عنوان يک محرک، سبب تسهيل فعاليت‌هاي اقتصادي معيني در مدت مشخصي از سال مي‌شود؛ و بخش‌هاي حمل و نقل زميني و دريايي، صنايع غذايي، صنايع نساجي و صنايع داروسازي نيجريه در زمان حج رونق مي‌گيرند. اما براساس يافته‌هاي اين تحقيق، تأثيرهاي منفي‌ حج بيشتر از تأثيرهاي مثبت آن بر اقتصاد نيجريه است.<ref>Journal of Religion in Africa، Vol. 21، Fasc. 3 (Aug.، 1991)، pp. 241 ـ 255."The Hajj and the Nigerian Economy 1960 ـ 1981". </ref>

==ابعاد اقتصادي حج در قرآن==
کنگره جهاني حج در برگيرنده منافع مهمّي براي مسلمين است و خداوند در آيات قرآن اين ابعاد حج را بيان کرده است=== «وَ أَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يأْتُوک رِجالاً وَ عَلي کلِّ ضامِرٍ يأْتِينَ مِنْ کلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ * لِيشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ وَ يذْکرُوا اسْمَ اللهِ فِي أَيامٍ مَعْلُوماتٍ عَلي ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِيمَةِ الْأَنْعامِ فَکلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْبائِسَ الْفَقِير» (حج=== 27 و 28)براساس تفسير معصومين از اين آيه که در آن خداوند از منافع حج سخن به ميان آورده است، منافع حج شامل منافع مادي و معنوي مي‌شود. <ref>اصول کافي، ج 4، ص422</ref> ابن ابي الحديد در تفسير (لِيشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ) به اين نکته اشاره مي‌کند که هنگامي که مشرکين انبوه حجاج مسلمان را مشاهده مي‌کردند در مي‌يافتند که آنان از قدرت نظامي بالايي برخوردارند، زيرا اگر آن‌ها قدرتمند نبودند نمي‌توانستند از مکان‌هاي دور به حج مشرف شوند<ref>ابن ابي الحديد ج 19، ص88</ref>

ابن عباس نيز در تفسير اين آيه کريمه منفعت اخروي حج را، خشنودي خداوند و منافع دنيوي آن را، چيزي دانسته که مردم از گوشت قرباني و تجارت به‌دست مي‌آورند. علامه طباطبايي نيز در تفسير خود و جود منافع مادي و معنوي براي حج را پذيرفته است و مهم‌ترين نتيجه دنيوي حج را تقويت روح همگرايي و اتحاد و تعاون در بين مسلمانان مي‌داند.<ref>الميزان، ج‏14، ص 522</ref>

آيه ديگر قرآن «لَيسَ عَلَيکمْ جُناحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلاً مِنْ رَبِّکمْ» (بقره=== 198) نيز بر اين نکته دلالت دارد که در حج ضمن انجام عبادت و ذکر خدا و کسب تقوي مانعي نيست که از منافع اقتصادي و معيشتي نيز بهره گيريد. مفسران از اين آيه اجازه کست و تجار در سفر حج را برداشت کرده‌اند. <ref>البرهان في تفسير القرآن، ج1، ص421.</ref>

البته مسئله معيشت و اقتصاد در حج از بدو تأسيس ام القري بوسيله حضرت ابراهيم(ع) طرح شد که فرمود=== (وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ يشْکرُونَ)<ref>ابراهيم: 27.</ref> چنانکه خداوند در آيه (أَ وَ لَمْ نُمَکنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً يجْي إِلَيهِ ثَمَراتُ کلِّ شَي‏ءٍ رِزْقاً مِنْ لَدُنَّا) (قصص 57) از لطف و مهرباني الهي در وجود نعمت¬هاي مادي در مکه سخن مي¬گويد و مي¬فرمايد آيا حرم امني در اختيار آنان ننهاديم که همه نوع ثمرات و کالاها بدان سوي برده مي‌شود.

قرآن در آيه يا أَيهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْمُشْرِکونَ نَجَسٌ فَلا يقْرَبُوا الْمسجدالحرام بَعْدَ عامِهِمْ هذا وَ إِنْ خِفْتُمْ عَيلَةً فَسَوْفَ يغْنِيکمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ إِنْ شاءَ إِنَّ اللهَ عَلِيمٌ حَکيمٌ (توبه=== 28) حج را ضمانتي قوي براي استقلال‌ اقتصادي مسلمين و عدم وابستگي آنها به مشرکان قرار داده است. از عبارت (لا تَقْرَبُوا) چنين فهميده مي‌شود که مشرکان نه تنها از نظر فيزيکي نبايد در مکه حضور داشته باشند، بلکه از نظر اقتصادي، اجتماعي و سياسي نبايد در آنجا جولان بدهند، اين عدم حضور زماني مي‌تواند جديت پيدا کند که نقش اقتصادي و اجتماعي آنها به‌طور مستقيم و غيرمستقيم حذف گردد. مسلمانان صدر اسلام نگران بوده‌اند که در صورت عدم حضور مشرکان رونق بازار از بين رفته و موجب خسران اقتصادي گردد، خداوند در جواب اين نگراني مي¬فرمايد از راه‌هاي ديگر آنها را از فضل خويش بهره‌مند مي‌کند. 

آيه فَإِذا وَجَبَتْ جُنُوبُها فَکلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْقانِعَ وَ الْمُعْتَرَّ * فَکلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْبائِسَ الْفَقِيرَ (حج===36 و 37) نيز به بخشي از کارکردهاي اجتماعي و اقتصادي حج اشاره دارد. شارع مقدس حج و آئين‌هاي آن را بگونه‌اي تنظيم نموده است که مسئله تعاون و همکاري و احسان و نيکوکاري را بين مردم تقويت ‌کند. قرباني و صدقه و بخشش گوشت قرباني در ميان مردم به‌ويژه تهيدستان از بزرگترين نوع تعاون و همکاري است. وقتي مسلماني مکلّف مي‌گردد در عمل حج، حيواني سالم و کامل را ذبح کند و يا کفّاره و نذر دهد و قبل از پوشيدن لباس احرام حقوق مردم و رسول خدا(ص) و امام خود، يعني خمس و زکات را بدهد، در حقيقت مي‌خواهد به‌نوعي حسب همدردي و تکافل و به‌عهده گرفتن مسئوليت اجتماعي فقرا و نيازمندان را در خود تقويت نمايد.<ref>همكاري‌هاي اجتماعي در اسلام، ص129، </ref> هدف قرباني در بهره‌مندي مستمندان در احاديث اسلامي نيز مورد تاييد قرار گرفته است. <ref>من لايحضره الفقيه ج2، ص200.</ref> 

==ابعاد اقتصادي حج در روايات==

رواياتي که در مورد ابعاد اقتصادي حج است به چند بخش قابل تقسيم است===

===اباحه تحصيل منافع اقتصادي در حج=== برخي روايات در رد اين تفکر که حج عبادتي عارفانه است که با ابعاد اقتصادي دنيوي تناسب ندارد، بر مجاز بودن فعاليت اقتصادي در حج تاکيد دارند. <ref>وسائل الشيعه، ج8، ص40</ref>دين اسلام آميزه‌اي از تلفيق معاش با معاد مي‌باشد. در مناسک حج و عمره که يکي از عاليترين تکاليف شرعي بين همه فرق اسلامي در سراسر دنياست، پيوستگي و ارتباط مقاصد دنيوي و اخروي بيشتر به چشم مي‌خورد.<ref>بررسي مسائل اجتماعي ايران، ص28.</ref> بر اين اساس يکي از ابعاد مهم حج، بعد اقتصادي آن است که استفاده از آن براي تقويت پايه‏هاي اقتصادي کشورهاي اسلامي نه تنها با روح حج منافات ندارد، بلکه بهره-برداري اقتصادي از آن يکي از فلسفه¬هاي اصلي آن است.<ref>تفسير نمونه، ج 14، ص94 </ref> 

===بيان ابعاد و آثار اقتصادي حج=== در رواياتي که از پيامبر(ص) و ائمه عليهم‌السلام نقل شده است نيز به منافع مادي حج اشاره شده است. براي نمونه در روايتي از پيامبر(ص) نقل شده است که کسي که خواهان دنيا و آخرت است بايد آهنگ اين خانه نمايد<ref>وسائل الشيعه، ج8، ص40.</ref> و در جاي ديگر فرموده است=== حجّ به‌جاي آوريد تا بي‌نياز گرديد.<ref>همان ص9.</ref> از ائمه عليهم‌السلام نيز رواياتي نقل شده که در آن به تاثير حج در افزايش روزي،<ref>وسائل الشيعه، ج8، ص41.</ref> و جلوگيري از فقير شدن<ref>وسائل الشيعه، ج8، ص90.</ref> اشاره کرده و ترک حج با وجود استطاعت مالي، علت تنگدستي و فقر دانسته شده است. در حديثي از امام صادق(ع) تجارت و بهره‌گيري از منافع مادي آن از اهداف حج دانسته شده است. <ref>وسائل ¬الشيعه، ج8، ص9</ref> ‌تاکيد روايات بر خريد سوغاتي نيز از جمله مواردي است که بر ابعاد اقتصادي حج دلالت دارد.<ref>الكافي، ج‏4، 280</ref> 

== آسيب¬شناسي اقتصادي حج==
با توجه به روايات مهم¬ترين بعد حج مربوط به ابعاد عبادي و معنوي آن است و ابعاد اقتصادي نيز در همين مسير و رويکرد بايد باشد. لذا غلبه ابعاد مادي و اقتصادي مذمت شده است. به طور نمونه، امام صادق(ع) حاجيان را به سه دسته تقسيم مي‌کنند=== گروهي که از آتش جهنم رهايي مي‌يابند، گروهي که گناهانشان بخشوده مي‌شود و گروهي که اهل و اموال آن‌ها حفظ مي‌شود. حضرت در مقام ارزش گذاري اين گروه‌ها عنوان مي‌کنند که کم بهره‌ترين افراد از حج، گروه سومند<ref>كليني 1407 ق، ج‏4، ص253</ref>پيامبر اکرم (ص) در حجة الوداع از زماني که ثروتمندان براي تفريح و تفرج و افراد متوسط براي خريد و فروش و فقرا براي ريا و کسب شهرت به مکه بروند ابراز نگراني کردند.<ref>تفسير نور الثقلين، ج‏5، ص36</ref>

==ظرفيت¬هاي اقتصادي حج و امت اسلامي==
===اقتصاد و سياست===‌ 
اقتصاد اسلامي علاوه بر دغدغه پاسخگويي به نيازهاي اقتصادي، دغدغه پاسخگويي به نيازهاي سياسي را نيز دارد و بر نگرش اجتماعي ـ اقتصادي تأکيد دارد. بر اين اساس به ظهور استعمار اروپايي و روش‌هاي غربي در نظام‌هاي مالي اين منطقه توجه مي‌شود و در روند استعمارزدايي و جنبش‌هاي استقلال‌طلبانه، حرکت احياگرانه اسلامي نيز جان مي‌گيرد و دکترين‌هاي کلاسيک اسلامي احياء مي‌شوند.<ref>ر.ک: «شکل دادن مجدد به اقتصاد ماليه و بانکداري اسلامي در سياست جهاني»، ص 101 ـ 100</ref> امروزه در مباحث سياسي و اجتماعي بر اين نکته تأکيد مي‌شود که چنانکه تحولات سياسي را نمي‌توان از عملکرد و روابط نيروهاي اقتصادي دور دانست،<ref>براي نمونه ر.ک: کتاب بيداري اسلامي (ويژه مطالعات موردي)، «درآمدي بر زمينه‌ها و پيامدهاي اقتصادي بيداري اسلامي در خاورميانه»، ص 57 ـ 21، </ref> روندهاي اقتصادي را نيز نمي‌توان از زمينه‌هاي سياسي و اجتماعي آن جدا کرد.<ref>براي نمونه ر.ک: کتاب بيداري اسلامي، صص 81 ـ 59«بررسي ابعاد اقتصادي جنبش بيداري اسلامي»، </ref> 

اين نوع نگاه به مسائل اقتصادي بر اساس نگرش سيستمي<ref>نک: کاربرد انديشه سيستمي، ص20،.</ref> و در نظر گرفتن کليت پديده و توجه به ابعاد گوناگون آن و ارتباط بين اجزاي تشکيل‌دهنده آن است. يکي از مهم¬ترين اثرگذاري¬هاي اقتصادي حج در امت اسلامي با رويکرد سياسي در بحث برائت از مشرکان* خود را نشان مي¬دهد که در سخنان و پيام‌هاي امام خميني به زيبايي، ظرافت ابعاد سياسي و اقتصادي حج را در برائت از مشرکان تبيين شده و برائت از مشرکان اعلام بيزاري از ابرقدرتهاي شرق و غرب و هشدار به غارت اموال و سرمايه‌‌هاي کشورهاي اسلامي به دست آنان دانسته شده است.<ref>ر.ک: مجموعه مقالات اولين همايش حج و اقتصاد، ص 31 ـ 29 «بررسي ظرفيت‌هاي اقتصادي حج ابراهيمي ـ محمدي با رويکرد نظام‌وار (سيستمي) در پرتو بيانات امام خميني و مقام معظم رهبري»؛ صحيفه حج، ج 1، صص256 و 257.</ref>

براي درک بهتر ارتباط کارکردهاي سياسي- اقتصادي برائت از مشرکان در راستاي تقويت امت اسلامي توجه به اين نکته مفيد است که امروزه بسياري از مشکلات اقتصادي جوامع اسلامي از رابطه حاکمان سرسپرده جوامع اسلامي با ابرقدرت¬ها و اجانب سرچشمه مي¬گيرد که در صورت برائت و دوري مسلمانان از اين دشمنان اسلام زمينه هرگونه سوء استفاده آنها از سرمايه¬ها و منابع مسلمانان از بين مي¬رود. به اين ترتيب تحليلي سياسي-اقتصادي از برائت از مشرکان در حج به مسلمانان جهان اين نکته کليدي را ياد¬آوري مي¬کند که رابطه استعمارگونه و غفلت¬انگيز با دشمنان اسلام اثري جز تداوم مشکلات اقتصادي و به يغما رفتن سرمايه¬هاي مسلمانان ندارد. بنابراين مسلمانان براي دست¬يابي به عزت از دست رفته خود و اقتدار اقتصادي در قدم اول بايد روابطي عزت¬مندانه و مستقلانه با مستکبرين ايجاد نمايند و از روابط سازش¬کارانه بپرهيزند.

===اقتصاد و اخلاق=== 
در ابتدا اخلاق و اقتصاد رابطه‌اي نزديک داشتند ولي پس از آدام اسميت، به تدريج با رياضي‌تر شدن علم اقتصاد و ترويج باور «جدايي ارزش از دانش (واقعيت)»، اقتصاد از اخلاق فاصله گرفت.<ref>ر.ک: فصلنامه تخصصي اقتصاد اسلامي، شماره 19، «تاريخچه‌اي از علم اقتصاد در جايگاه علمي اخلاقي»؛ تاريخ عقايد اقتصادي، ص70، </ref> ولي نمي‌توان اين واقعيت را ناديده گرفت که ارزش‌ها بر رفتار انسان‌ها اثر مي‌گذارند.<ref>مباني اقتصاد اسلامي، ص1</ref> بنابراين اساساً تفکيک اقتصاد از اخلاق امکان‌پذير نيست چنانکه اقتصاددانان نيز به اين موضوع اعتراف دارند.<ref>ر.ک: تجزيه و تحليل اقتصادي و فلسفله اخلاق، ص 84 و 108</ref>با گذشت زمان مشخص شد که سازوکار بازار (اقتصاد آزاد جداي از اخلاق) در کنار محاسني که دارد، نارسايي‌هايي مانند مالکيت خصوصي،<ref>بازار يا نابازار، ص135، ؛ اقتصاد بخش عمومي (ماليات‌ها)، ص124</ref> سودگرايي و توزيع درآمد نامطلوب(شکست بازار) نيز دارد. اقتصاد سرمايه‌داري براي مقابله با اين شکست، دخالت دولت را پيشنهاد مي‌دهد<ref>اسلام و چالش اقتصادي، ص86.</ref> 

اما راه حل نظام اقتصاد اسلامي، اخلاق است که با ايجاد کنترل دروني و اصلاح و ارتقاء مباني معرفت‌شناختي و هستي‌شناختي انسان، تعاريف جديدي از مفاهيمي مانند فقر، غنا، رفاه، زهد، سود، درآمد (رزق)، سعادت و ثروت ارائه مي‌دهد. به اين ترتيب دايره نفع شخصي را گسترش مي‌دهد تا منافع اجتماعي نيز از ياد نرود.<ref>فصلنامه علمي پژوهشي اقتصاد اسلامي، سال هفتم، شماره 26، صص 146 ـ 130.«اخلاق اقتصادي (مباني بينشي، آموزه‌ها و آثار)»</ref> بر اين اساس اقتصاد اسلامي با توجه کردن به اخلاق در راستاي تقويت امت اسلامي گام برمي¬دارد. 

==ابعاد اخلاقي حج را با رويکرد اقتصادي==
حج يکي از مناسک ديني است که در عين برخورداري از ابعاد اجتماعي و سياسي، جهات اخلاقي پررنگ و گسترده‌اي دارد.<ref>براي نمونه ر.ک: صهباي حج؛ اسرار عرفاني حج؛ نمادها و رمزواره‌هاي حج؛ حج برنامه تکامل.</ref> در حج برخلاف اقتصاد ليبراليستي که اقتصاد را از اخلاق جدا مي‌داند، نگاه تک‌ساحتي به انسان، وجود ندارد و لذت در لذت مادي منحصر نمي‌شود؛ بلکه در ذيل ارتباط انسان با خدا، باور به آخرت، لذت معنوي و ابعاد روحاني وجود انسان به صورت جدي خود را نشان مي‌دهد. در ادامه ابعاد اخلاقي حج را با رويکرد اقتصادي در راستاي امت اسلامي بررسي مي‌کنيم.

===ارتقاي عقلانيت اقتصادي=== 
يکي از مهم‌ترين اين مسائل که در مباني هستي‌شناختي و معرفت‌شناختي ريشه دارد و رفتار اقتصادي را تحت تأثير قرار مي‌دهد، عقلانيت اقتصادي است که سطوح متفاوتي دارد. عقلانيتي که هژموني سرمايه با آن در تناظر است، عقلانيت حسابگرانه و ابزاري است که رشد جامعه را حداکثر فقط در ابعاد مادي انسان قرار مي‌دهد. «در رويکرد مسلط از اقتصاد معاصر، انسان اقتصادي همان انسان عقلايي است».<ref>تجزيه و تحليل اقتصادي و فلسفله اخلاق، ص84</ref> در حالي که اسلام با مباني انسان‌شناختي ويژه خود، ما را به عقلانيتي فراتر و متمايز فرا مي‌خواند که آثار آن در همه عرصه‌هاي اقتصادي و اجتماعي از جمله رشد و توسعه پايدار پديدار مي‌گردد. حج به عنوان عالي‌ترين جلوه شکوه تمدن اسلامي و تبلور ناب جهان‌بيني توحيدي، با توجه به ابعاد و جهات عميق‌ تربيتي، اخلاقي و عرفاني‌اش، نقش چشم‌گيري در دگرديسي عقلانيت و عبور از حد آستانه‌اي عقلانيت حساب‌گرانه ابزاري به عقلانيت قدسي ابراري دارد. بروز و شيوع اين نوع عقلانيت در ارتقاء و سالم‌سازي رفتار و فضاي اقتصادي و در نتيجه توسعه پايدار بسيار مؤثر است.<ref>ر.ک: مجموعه مقالات همايش حج و اقتصاد، ص 538 ـ 517، «تأثير حج ابراهيمي بر رفتار عاملان اقتصادي براي تأمين توسعه پايدار؛ تحليلي براساس رشد فراگيري با انجام کار با نرخ پس‌انداز درون‌زا»، </ref>

===تقويت اعتماد اجتماعي=== 
«اعتماد» يکي از مهم‌ترين و اصلي‌ترين مؤلفه‌ها و شاخص‌هاي سرمايه اجتماعي است که بستر مناسبي براي توسعه اقتصادي محسوب مي‌شود. دين اسلام با سفارش به راست‌گويي و امانت‌داري و دستورهاي روشن درباره آداب معامله‌ها مانند نهي از کم‌فروشي، نظامي را ترسيم مي‌کند که در آن ارتباط‌ها و کنش‌هاي جمعي با سهولت بيشتري صورت گرفته و اعتماد افراد جامعه را تقويت مي‌کند. اين اعتماد مي‌تواند با اثرگذاري بر کارايي بازار، دولت، کاهش فقر، توسعه مالي و سرانجام رشد اقتصادي، بسترهاي مناسب توسعه اقتصادي را در جامعه فراهم کند.<ref>ر.ک: فصلنامه اقتصاد اسلامي، سال هفتم، شماره 31، پاييز 1387، صص 68 ـ 37«فرهنگ اعتمادساز در انديشه ديني و نقش آن در توسعه اقتصادي» </ref>

حج با ايجاد يکساني در مناسک، رفتار و پوشش سعي مي‌کند تشابهات بين افراد را افزايش دهد و زمينه‌هاي ارتباطي را افزايش دهد. با افزايش زمينه‌‌هاي ارتباطي، زمينه‌هاي سوءتفاهم کاهش مي‌يابد و در مقابل همدلي و احساس همدردي افزايش مي‌يابد. در اين فضاي تعاملي ارتباطي، نگاه مثبت افراد و در نتيجه اعتماد بين آنها افزايش مي‌يابد. در مناسک حج زمينه‌هاي سلب اعتماد از بين مي‌رود مثلاً يکي از محرمات احرام جدال و ناسزا گفتن است که سبب تيرگي روابط اجتماعي و از بين رفتن اعتماد مي‌شود. بنابراين از يک طرف به طور کلي کارکردهاي اخلاقي حج، تقيد و دينداري مردم را بيشتر مي‌کند و به طور عمومي سبب ارتقاء فضائل اخلاقي‌اي مانند راستگويي و احترام به ديگران مي‌شود که در ارتقاي اعتماد عمومي بسيار مؤثر است. از طرف ديگر همدلي و همراهي حاصل از ابعاد اجتماعي حج سبب ارتقاء همبستگي اجتماعي است که يکي از آثار آن تقويت اعتماد بين اعضاي جامعه است.

===توجه به منافع عمومي===
يکي از چالش‌هاي مهم اقتصاد فردگراي ليبراليستي که بر بازار آزاد مبتني است، از بين رفتن منافع عمومي در سايه منافع شخصي است. اسلام ضمن احترام به مالکيت شخصي به منافع جمعي بسيار توجه و نظام ارتباطات اجتماعي را مبتني بر اصول اخلاقي طراحي مي¬کند، تا افراد جامعه هم نگاه و اهدافشان به سود شخصي معطوف نباشد. به عبارت ديگر حب ذات به صورت امر طبيعي حقيقي در تمام ابعاد زندگي بشر وجود دارد<ref>فلسفتنا، ص36.</ref> ولي تمرکز بر سود و منافع شخصي، مانع از تحقق اهداف اجتماعي مي‌شود. در اين بين بهترين راه براي ايجاد رقابت و ارتباط صحيح بين نيروهاي بازار، ضوابط اخلاقي است.<ref>ر.ک: اسلام و چالش اقتصادي، ص340.</ref>

شيوه برگزاري حج بر طبق زندگي طبقات پايين جامعه است تا زائران ضمن خارج شدن از امتيازطلبي و روح تبعيض، مشکلات طبقه پايين جامعه را تجربه و با آن زندگي کنند.<ref>ر.ک ص 88 ـ 87، 1391.«ارزيابي عوامل سياسي انسجام‌بخش ميان مسلمين در موسم حج»</ref> زائران خانه خدا در فضاي معنوي حج نوعي از روابط اجتماعي را تجربه مي‌کنند که ناقض ساختار معمول زندگي دنيوي است و با خصايص برابرگرايانه‌اي که دارد تجربه‌اي وحدت‌بخش را به زائران ارائه مي‌دهد.<ref>ر.ک: : حج، تجلي معنويت و کانون ديپلماسي فرهنگي جهان اسلام، ص134، «حج ايراني: وحدت و تنش گفتمان‌هاي رقيب»، مهرداد عربستاني، ص134</ref> تحقق عدالت اجتماعي را در حج مي‌توان در ذبح‌هايي دانست که هر کدام از حجاج، طبق دستور شرع به‌عنوان قرباني يا کفاره ذبح مي‏کنند و در راهي که معين شده است به مصرف مي‏رسانند. قرآن مي‌فرمايد=== «خودتان از قرباني‌ها بخوريد و بينواي بي‏چيز را از آن بخورانيد». (حج=== 28) 
==اقتصاد و توسعه==
ظرفيت‌ها و ابعاد اقتصادي حج فقط به ابعاد سياسي و اخلاقي ختم نمي‌شود بلکه زمينه‌هاي عملياتي زيادي در اين زمينه وجود دارد که حج وارد عرصه توسعه و رونق اقتصادي نيز شود. در اينجا برخي از اين موارد را بررسي مي‌کنيم

===توسعه گردشگري ديني=== 
لغت گردشگري(tourism)، از کلمه (tour) به معناي گشتن اخذ شده است که ريشه در لغت لاتين (turns) به معناي دور زدن، رفت و برگشت ميان مبدأ و مقصد دارد. در حال حاضر گردشگري، فعاليتي پراهميت و حرفه‌اي بزرگ در سطح جهان است‌. به نحوي که پس از صنايع نفت و خودروسازي سومين صنعت مهم جهان محسوب مي‌شود.<ref>مجله تحقيقات اقتصادي 91 صفحات 219 «تاثير مخارج توريسم بر رشد اقتصادي کشورهاي عضو سازمان کنفرانس اسلامي (OIC)»</ref> در اين ميان جاذبه‌هاي مذهبي‌، زيارتگاه‌ها و اماکن مقدس، هر ساله تعداد فراواني از گردشگران را به سوي خود جذب مي‌کنند. اين نوع از گردشگري را گردشگري مذهبي مي¬نامند. نکته مهم در اين زمينه اين است که فقط گردشگري مذهبي است که بر موانع آب و هوايي غلبه مي‌‌کند. تعداد توريسم و بازديد از شهرها و مراکز مذهبي تغيير نمي‌کند. براي گردشگران مذهبي فقط، مقصد مهم نيست. تجربه او از ابتداي ترک مبدأ آغاز مي‌شود و تمام وقايعي را در برمي‌گيرد که در امتداد مسير با آن روبه‌رو مي‌شود.<ref>Meyer، cauenter، “New Research Network far Islamic Tourism”، </ref>

جنبه اقتصادي حج از نظر مباني تئوريک را مي¬توان به ادبيات گردشگري نزديک دانست. حج، از لحاظ پتانسيل کلي جهانگردي، داراي اين ظرفيت است که‏ اقتصاد محدود خود را به اقتصادي متنوع، با بهره‏گيري از اشتغالات‏ موجود در بخش گردشگري و صنايع وابسته به آن تبديل کند.<ref>ر.ک: مجموعه مقالات اولين همايش حج و اقتصاد، ص587 «نقش حج در تحقق توسعه اقتصادي مطلوب اسلام»</ref> اگر به حج فراتر از بعد ديني آن، به عنوان راهبردي‏ براي ايجاد تحول اقتصادي در جهان اسلام نگريسته شود و بر زمينه‏هاي مستعد و قابل پيشرفت آن به ‏سمت توليد و توسعه اشتغال، به‌قدر کافي تحقيق و مطالعه شود، در صورت بهره‏برداري مقتضي از آن، با صنعت نفت جهان اسلام برابري خواهد کرد. 

يکي از شرايط و زمينه‌هاي توسعه و ترويج گردشگري هم‌گرا کردن فرهنگ‌ها و ايجاد يکپارچگي است. کشورهاي اروپايي با ايجاد اتحاديه اروپا شاهد مناسبي براي اين موضوع هستند که امروزه 79 درصد جريان‌هاي گردشگري ميان اين کشورها صورت مي‌گيرد.<ref>ر.ک: مجموعه مقالات اولين همايش حج و اقتصاد، پژوهشکده حج و زيارت، ص599، «رابطه حج و گردشگري»، </ref>کارکردهاي فرهنگي حج در هم¬گرايي فرهنگ¬هاي مختلف در بستر انجام مناسک حج، در جهت تحقق اين بعد از گردشگري نيز بسيار مهم است.

===تشکيل بازار مشترک اسلامي=== 
شکل‌گيري بازارهاي مشترک در بين کشورهاي اسلامي، مسئله‌اي است که در بين متفکران اسلامي اهميت ويژه‌‌اي دارد.<ref>ر.ک:، بازار مشترک اسلامي؛ مطالعه اقتصادي براي تشکيل بازار مشترک اسلامي 
</ref> از بعد اقتصادي، جمعيت مسلمانان جهان که بيش از 25 درصد جمعيت جهاني را تشکيل‌ مي‌دهد، اين ايده را به همراه دارد که آيا امکان دارد بازارهايي در بين مسلمانان شکل گيرد که صرفاً کالاهاي توليدي کشورهاي سالامي در آن خريد و فروش شود و به واسطه آن کشورهاي اسلامي بي‌نياز از هر کشور ديگري اقدام به توزيع کالاهاي خود نمايند و از اين طريق به تقويت بخش توليدي و مصرفي خود بپردازند. بديهي است براي نيل به اين هدف، وحدت و پايمردي کشورهاي اسلامي براي مبارزه با توطئه و کارشکني دشمنان اسلام ضروري و لازم است.<ref>مجموعه مقالات اولين همايش حج و اقتصاد، پژوهشکده حج و زيارت، ص245، «حج و اقتصاد»</ref>

وقتي به ظرفيت‌ها و ويژگي‌هاي کنگره جهاني حج مي‌نگريم که هر ساله در ايام حج و همچنين در طول ايام سال براي عمره مفرده، ميليون‌ها مسلمان را در مکه جمع مي‌کند، ايده بازار مشترک اسلامي بيشتر جلوه مي‌کند و امکان تحقق آن بسيار نزديک مي‌نمايد. مناسک حج، ميليون‌ها مسلمان را در يک مکان جمع مي‌کند که هر يک از آن‌ها حداقل براي سوغات و تبرک اين سفر معنوي اجناسي را خريداري مي‌کنند و اين به معناي جامعه مصرف و مشتريان آماده‌اي است که بدون هيچ‌گونه هزينه و تبليغات فراهم شده است ولي در حال حاضر، متأسفانه، اين ظرفيت عظيم در اختيار کالاهايي قرار گرفته که عمدتاً بي‌کيفيتند و محصولات کشورهاي غيرمسلمان هستند.

در حال حاضر ميزان صادرات و واردات درون¬گروهي کشورهاي اسلامي کم است<ref>ر.ک: مجموعه مقالات همايش حج و اقتصاد، ص481-487 «پتانسيل و ظرفيت حج و توزيع درآمد در کشورهاي منتخب اسلامي»؛ جهان شمولي اسلام، تهران، ج2, ص31، « جهاني شدن، چه بايد كرد»</ref> و به دليل مشکلات سياسي، نهادي، جغرافيايي و اقتصادي بسياري از کشورهاي مسلمان، عملاً ايجاد بازار مشترک اسلامي ممکن نيست. کارکردهاي فرهنگي و اجتماعي حج زمينه مناسبي براي رفع اين موانع است.

هرچند ممکن است ايجاد بازارهاي فيزيکي عملاً با مشکلاتي مواجه باشد، اما با استفاده از ابزارهاي نرم‌افزاري مانند استفاده از «برند» مي‌توان با ايجاد بازار مشترک در بين کشورهاي مسلمان اقدام نمود، بدون اينکه حتي بازاري فيزيکي و مشترکي وجود داشته باشد.<ref>ر.ک: مجموعه مقالات اولين همايش حج و اقتصاد، پژوهشکده حج و زيارت، ص 630 ـ 628، «سازوکار ايجاد بازار مشترک اسلامي با بهره‌گيري از نشان تجاري (برند) و آثار اقتصادي آن بر حج»</ref> «نشان تجاري حلال» نمونه بسيار مناسبي براي اين ايده است که توانسته است موانع جغرافيايي و اقتصادي ايجاد بازار مشترک اسلامي را پشت سر بگذارد.<ref>متن کامل گزارش رياست دبيرخانه نشان حلال، ص1</ref> 

===تشکيل اتحاديه‌هاي همکاري اقتصادي===
اتحاديه¬هاي اقتصادي در سطوح مختلف و آزادسازي و آسان‌سازي مبادلات و نقل و انتقال عوامل توليد، به لحاظ آثار مثبت در کاهش هزينه‌ها و سالم‌سازي اقتصادي و هموار کردن مسير رشد و توسعه اقتصادي، امروزه به عنوان يک ضرورت اقتصادي پيگيري مي‌شود. منطقه اسلامي و کشورهاي اسلامي ابزارهاي مناسب متعددي از جمله اجتماع بزرگ حج را براي رسيدن به هدف فوق در اختيار دارند. فلسفه حج بيانگر آن است که بخش عمده‌اي از منافع قابل حصول از اين فريضه منافع مادي آن است که به منظور دستيابي به توانمندي اقتصادي و رسيدن به وحدت کلي امت اسلامي مورد توجه قرار گرفته است. ازاين‌رو مي‌توان گفت حج مناسب‌ترين فرصت و موقعيت براي شکل‌گيري اتحاديه‌هاي همکاري‌هاي اقتصادي در امت اسلامي است تا در پرتو ارتباطات منطقي و مداوم و پيگيري فعاليت‌هاي اقتصادي و تجاري بتوان از مشکلات و کمبودهاي کشورهاي اسلامي آگاه شد و براي حل آنها چاره‌انديشي کرد.

==زمينه‌هاي فرهنگي ـ اجتماعي همگرايي اقتصادي در امت اسلامي و حج==
ناهمگوني اقتصادي، وجود اختلافات سياسي و فرقه‌اي و ضعف سيستم‌هاي حمل و نقل سبب شده است، اتحاديه‌هاي اقتصادي در کشورهاي در حال توسعه با چالش مواجه شود<ref>ر.ک: اقتصاد بين‌الملل، علي رضا رحيمي بروجردي، صص 286 ـ 283، تهران، سمت، 1390.</ref> ولي به نظر مي¬رسد امت اسلامي از زمينه¬هاي فرهنگي و اجتماعي خوبي جهت پشت سر گذاشتن اين موانع بهره¬مند است. امت اسلامي به دليل وجود نظام‌هاي سياسي گسترده و يکپارچه در قرون گذشته، از پيشينه تاريخي و فرهنگي مشترکي برخوردار است. افزون بر اين دين مشترک، قدرت فوق‌العاده‌اي در ايجاد اتحاد و همگرايي بين کشورهاي اسلامي ايجاد کرده است. از نظر اقتصادي نيز وجوه مشترک زياد است. غالب کشورهاي اسلامي نفت‌خيز، توليدکننده نفت و داراي نيروي کار فراوان هستند و از نظر جغرافيايي بيشتر اين کشورها در آسيا و به خصوص منطقه خاورميانه قرار دارند که به صورت نسبي از مزيت قرب مسافت برخوردارند که هزينه داد و ستدهاي اقتصادي را کاهش مي‌دهد. 

حج ظرفيت بالايي براي تقويت اين عوامل جهت تعامل اقتصادي در سطح بين‌الملل اسلامي دارد. به اين ترتيب حج به لحاظ ظرفيت‌هاي بالاي معنوي و فرهنگي که در جهت ايجاد اتحاد و وحدت در امت اسلامي دارد، ابزار بسيار مناسبي در جهت تحقق هم‌گرايي اقتصادي است.<ref>ر.ک: مجموعه مقالات اولين همايش حج و اقتصاد، صص 685 ـ 680، «حج و هم‌گرايي اقتصادي»</ref>در راستاي تأسيس بازارهاي بزرگ و يا به تعبيري بازار مشترک، تاريخ نشان مي‌دهد که همبستگي و هم‌گرايي سياسي و اقتصادي لازم و ملزوم يکديگرند و هر کدام شرط وجود ديگري است. در حقيقت حصول همبستگي سياسي به تنهايي و بدون برنامه‌هاي منظم اقتصادي غير عملي است و برنامه‌هاي اقتصادي در صورتي شکل واقعي به خود مي‌گيرند که دولت‌ها براي تحقق آن اقدامات سياسي را انجام دهند.<ref>ر.ک: تاريخچه بازار مشترک، ص 20 ـ 19</ref>

==پانویس==
{{پانویس}}

==منابع==

{{دانشنامه
 | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/22143/حج-اقتصاد
 | عنوان = اقتصاد حج
 | نویسنده = محسن محمدی
}}

*'''ابعاد اقتصادي حج'''، محمدتقي رهبر، مشعر، تهران، ۱۳۸۱ش.
*'''اخبار مکه و ما جاء فيها من الآثار'''، محمد بن عبدالله الازرقي(-۲۴۸ق)، به کوشش رشدي الصالح ملحس، قم، انتشارات شريف الرضي، ۱۴۰۳ق.
*'''اسرار عرفاني حج'''، محمد تقي فعالي، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۷ش.
*'''اسلام و چالش اقتصادي'''، محمد عمر چپرا، ترجمه سيد حسين ميرمعزي و همکاران، پژوهشکده فرهنگ و انديشه اسلامي، تهران، ۱۳۸۴ش.
*'''اسواق العرب في الجاهليه و الاسلام'''، سعيد الافغاني، الطبعه الثالثه، دارالفکر، بيروت، ۱۳۹۴.
*'''اقتصاد بخش عمومي (ماليات‌ها)'''، جمشيد پژويان، ص۱۲۴، دانشگاه تربيت مدرس، پژوهشکده اقتصاد، تهران، ۱۳۷۳ش.
*'''اقتصاد بين‌الملل'''، علي رضا رحيمي بروجردي، صص ۲۸۶–۲۸۳، تهران، سمت، ۱۳۹۰ش.
*'''بازار مشترک اسلامي'''، غلام حسين خورشيدي، مؤسسه انتشارات اميرکبير، تهران، ۱۳۶۷ش.
*'''بازار يا نابازار؟'''، محسن رناني، ص۱۳۵، سازمان برنامه و بودجه، تهران، ۱۳۷۶ش.
*'''بررسي مسائل اجتماعي ايران'''، صديق اورعي، غلام رضا، انتشارات کتاب امروز، ۱۳۷۵ش.
*'''تأثير حج ابراهيمي بر رفتار عاملان اقتصادي براي تأمين توسعه پايدار؛ تحليلي براساس رشد فراگيري با انجام کار با نرخ پس‌انداز درون‌زا'''، ناصر الهي.
*'''تاريخ عقايد اقتصادي'''، فريدون تفضلي، نشر ني، تهران، ۱۳۷۲.
*'''تاريخچه بازار مشترک'''، ژان فرانسوا دونيو، ژرار دروئسن، ترجمه محمد اسفندياري، صص ۲۰–۱۹، انتشارات علمي و فرهنگي، تهران.
*'''تجزيه و تحليل اقتصادي و فلسفله اخلاق'''، دي. ام هازمن و ام. اس مک فرسن، مؤسسه تحقيقات و توسعه علوم انساني، تهران، ۱۳۸۶.
*'''تحقيقات اقتصادي (فصلنامه)'''، سيد منصور خليلي عراقي، دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران.
*'''تفسير نمونه'''، ناصر مکارم شيرازي و ديگران، دارالکتب الاسلاميه، ويرايش جديد، چ ۴۰، تهران، ۱۳۸۶.
*'''جهان شمولي اسلام'''، تهران، الياس نادران، مجمع جهاني تقريب مذاهب اسلامي، ج۲، ۱۳۸۲.
*'''حج ايراني'''، وحدت و تنش گفتمان‌هاي رقيب، مهرداد عربستاني، همان.
*'''حج برنامه تکامل'''، سيد محمد ضياءآبادي، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۷ش.
*'''حج گنجينه اسرار'''، محمداکبر محقق، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۹۰ش.
*'''حج مقبول'''، سيد ابوالحسن حسيني ادياني، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۷۶ش.
*'''حج، تجلي معنويت و کانون ديپلماسي فرهنگي جهان اسلام'''، به کوشش ابراهيم حاجياني، پژوهشکده تحقيقات راهبردي مجمع تشخيص مصلحت نظام، تهران، ۱۳۹۱.
*'''ربا'''، بخش فرهنگي جامعه مدرسين حوزه علميه قم، مؤسسه بوستان کتاب قم، ۱۳۸۱ ش.
*'''شکل‌دادن مجدد به اقتصاد ماليه و بانکداري اسلامي در سياست جهاني'''، بيل مائورر، ترجمه رضا سيمبر، دانشگاه امام صادق (ع)، تهران، ۱۳۸۹.
*'''صهباي حج'''، عبدالله جوادي آملي، تنظيم حسن واعظي محمدي، قم، اسراء، ۱۳۷۷ش.
*'''العقد الثمين في تاريخ البلد الأمين'''، تقي الدين محمد بن احمد الحسني الفاسي المکي، تحقيق محمد حامد القيفي، بي جا، ۱۴۰۶ق.
*'''فصلنامه علمي پژوهشي اقتصاد اسلامي'''، علي اکبر رشاد، پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي.
*'''فلسفتنا'''، سيد محمدباقر صدر، دارالکتاب الاسلامي، تهران، ۱۴۰۱ ق.
*'''فلسفه و آثار حج'''، محمد امامي، تهران، صدر، ۱۳۹۳ق.
*'''کاربرد انديشه سيستمي'''، درک هيچنز، ترجمه رشيد اصلاني، مرکز آموزش مديريت دولتي، تهران، ۱۳۷۶.
*'''کتاب بيداري اسلامي (ويژه مطالعات موردي)'''، مؤسسه فرهنگي مطالعات و تحقيقات بين‌المللي ابرار معاصر تهران، تهران، ۱۳۹۱.
*'''المغازي'''، محمد بن عمر الواقدي (-۲۰۷ق)، به کوشش مارسدن جونس، بيروت، مؤسسه الاعلمي، ۱۴۰۹ق.
*'''مباني اقتصاد اسلامي'''، دفتر همکاري حوزه و دانشگاه، سمت، تهران، ۱۳۷۱.
*'''متن کامل گزارش رياست دبيرخانه نشان حلال'''، عبدالحسين فخاري، دبيرخانه نشان حلال، تهران، ۱۳۸۶.
*'''مجموعه مقالات اولين همايش حج و اقتصاد'''، پژوهشکده حج و زيارت، ۱۳۹۱.
*'''مراه العقول في شرح اخبار آل الرسول'''، محمد باقر المجلسي (۱۰۳۷–۱۱۱۰ق)، به کوشش سيد هاشم رسولي محلاتي، تهران، انتشارات دارالکتب اسلاميه، ۱۳۶۳ش.
*'''مطالعه اقتصادي براي تشکيل بازار مشترک اسلامي'''، احمد شايق، سازمان برنامه و بودجه، تهران، ۱۳۷۱.
*'''معجم المعالم الجغرافيه في السيرة النبويه'''، عاتق بن غيث (- ۱۴۳۱ ق)، مکه، دار مکه، ۱۴۰۲ق.
*'''ميقات حج (فصلنامه)'''
*'''نمادها و رمزواره‌هاي حج'''، مجتبي شريفي، رويش نو، تهران، ۱۳۸۸.
*'''همکاري‌هاي اجتماعي در اسلام'''، عبدالله ناصح علوان، ترجمه محمدصالح سعيدي، انتشارات پيام، ۱۳۷۳.

{{آغاز چپ‌چین}}
* '''Geographical Review'''، American Geographical Society, Vol. 62, No. 4 (Oct. , 1972)
* '''Annals'''، Association of American Geographers, Vol. 50, No. 3 (Sep. , 1960)
* '''Capital، Savings and Credit in Peasant''' '''Societies'''، ed. Firth، Raymond and B. S. Yamey. Chicago: Aldine Publishing Company
* '''Contemporary Southeast Asia'''، Vol. 4، No. 1 (June 1982)، pp. 58 ـ 75.
* '''Geography'''، Geographical Association, NO. 62
* '''Hajj Movements from the Islamic Countries''' (in Arabic)، Ismail، Ahmad Ali ،Paper presented at the First Islamic Geographical Conference, Imam Muhammad bin Saud Islamic University, Riyadh، January1979
* '''Hajj Studies'''، Vol. 1، ed. Zaki Badawi، London: Hajj Research Centre.
* '''History of Religions''' ،The University of Chicago Press
* '''Hosts and Guests''': The Anthropology of Tourism، ed. V. Smith. Philadelphia: University of Philadelphia Press
* '''Journal of Religion in Africa'''، Vol. 21، Fasc. 3 (Aug. ، 1991).
* '''Sarawak Research and Theory'''، Studies in Third World Societies، ed. Mario D. Zamora. Williamsburg، Virginia: Department of Anthropology، College of Williams and Mary،1977
* '''Social and Economic Organisation in Rural Malay Society'''. Bailey، L. Conner، Jr، Ph.D. Thesis، Cornell University، University Microfilms Int. 1980
* '''The Hajj Today''': A Survey of the Contemporary Makkah Pilgrimage، Long، David Edwin. ، Albany: State University of New York Press. 1979

{{پایان}}

[[رده:مقاله‌های در دست ویرایش]]