در حال ویرایش الارج المسکی فی التاریخ المکی و تراجم الملوک و الخلفاء

'''اَلاَرج المِسکی'''، کتابی در تاریخ محلی و شرح حال زمامداران [[مکه]] و [[خلفا]]، نوشته [[علی بن عبدالقادر طبری]] (درگذشت ۱۰۷۰ق). نویسنده کتاب تاریخ‌نگاری ساکن مکه بوده و کتاب‌های دیگری هم درباره مکه نگاشته است. در الاَرج المسکی از موضوعاتی چون امیران مکه، ویژگی های [[حرم مکی]]، حدود، فضیلت‌ها، اسامی و مکان‌های متبرک مکه، فضیلت‌ها و بازسازی‌های [[کعبه]]، حدود، تغییرات و تعمیرات [[مسجدالحرام]] و چگونگی اقامه [[نماز جماعت]] در آن سخن به میان آمده است.

در این کتاب به منابع بسیار تاریخی و زندگی‌نامه‌ها استناد شده است. کتاب‌هایی چون  [[اخبار مکه ازرقی]]، [[اخبار مکه فاکهی]]، [[العقد الثمین]]  و به‌ویژه [[شفاء الغرام]] از جمله منابع کتاب است. برخی از ویژگی‌های کتاب عبارت است از: کتاب‌شناسی برخی موضوعات و رویدادها، توصیف دقیق مکان‌های مکه و ارائه اطلاعات دقیق درباره درگیری‌های رخ‌داده در آن. الارج المسکی برپایه دو نسخه به‌جامانده از آن، با ذکر مقدمه‌ای درباره زندگی‌نامه و آثار نویسنده، تصحیح شده و به چاپ رسیده است.

==نویسنده==
[[علی بن عبدالقادر طبری]] (درگذشت ۱۰۷۰ق) نویسنده الاَرج المِسکی فی التاریخ المکی و تراجم الملوک و الخلفاء از دانشوران و تاریخ‌نگاران [[مذهب شافعی|شافعی]] ساکن [[مکه]] و در زمره خاندان نام‌آور طبری است که به [[امام حسین(ع)]] نَسَب می‌برند.<ref>الجوهر الشفاف، ج۱، ص۶۴۹؛ ایضاح المکنون، ج۱، ص۵۷.</ref> اعضای این خاندان در [[فقه]] و خطابه، برجسته و عهده‌دار وظایف [[دین|دینی]] و سیاسی مهم همچون [[قضاوت]] و [[امامت جماعت]] نماز در [[مقام ابراهیم(ع)]] بوده‌اند.<ref>المنهج التاریخی، ص۶۳؛ التاریخ و المورخون، ص۳۴۱.</ref> او زیر نظر پدرش عبدالقادر طبری (درگذشت ۱۰۳۳ق) از تاریخ‌نگاران سرشناس مکه و دیگر دانشوران آن روزگار مانند عبدالملک عصامی<ref>المنهج التاریخی، ص۶۳.</ref> (درگذشت ۱۱۱۱ق) به تحصیل پرداخت و افزون بر منصب تدریس و [[فتوا|افتاء]] در [[حرم مکی]]، امامت مقام ابراهیم را نیز بر عهده گرفت.<ref>خلاصة الاثر، ج۳، ص۱۶۱؛ نشر الریاحین، ج۱، ص۴۴۳.</ref> 

بیشتر نگاشته‌های طبری درباره مکه است؛ از جمله: [[القوال المعلمة فی وقوع الکعبة المعظمه|الأقوال المُعْلَمة فی وقوع الکعبة المعظّمه]]، [[تحفة الکرام بخبار عمارة السقف و الباب من البیت الحرام|تحفة الکرام بأخبار عمارة السقف و الباب من البیت الحرام]]، [[الجواهر المنظمة بفضیلة الکعبة المعظمه|الجواهر المنظَمة بفضیلة الکعبة المعظَمه]]، [[شن الغارة علی مانع نصب الستاره]] (سیف الإمارة علی مانع نصب الستاره)، [[رسالة فی بیان العمارة الواقعة بعد سقوط الکعبه]].<ref>کشف الظنون، ج۵، ص۶۰۶؛ الاعلام، ج۴، ص۳۰۱.</ref> 

==محتوا==
الارج المسکی حاوی آگاهی‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی بسیار درباره [[مکه]] است که منبع عمده آن‌ها، دیده‌ها و شنیده‌های خود نویسنده است. او آگاهی‌های زمان خود را با دقت و امانتی خاص نوشته است. از رخدادهایی که طبری شاهد آن بوده و جزئیاتش را به تفصیل نگاشته، بازسازی [[کعبه]] به سال ۱۰۳۹ق در روزگار [[ حکموت عثمانی|عثمانی]] است. (ص۱۴۳تا۱۴۸) او شنیده‌های خویش را در موارد بسیار از پدرش عبدالقادر طبری (برای نمونه: ص۸۱) و نیز با واسطه از جدش محب الدین طبری (درگذشت ۶۹۴ق) (برای نمونه: ص۵۴) و گاه به تعبیر خود از «[[ثقه|ثقات]]» گزارش کرده است. (برای نمونه: ص۱۰۴)

طبری در آغاز دو مقدمه آورده است. در مقدمه نخست، به دانش تاریخ، فواید و اقسام آن اشاره دارد. سپس به نقد برخی از کتب تاریخی و شرح‌حال‌نامه‌ها و مؤلفان آن‌ها می‌پردازد. درباره [[سخاوی]] آورده است که وی در تألیف الضوء اللامع هوای نفس خود را دخالت داده است. همچنین درباره [[شمس الدین ذهبی]] (درگذشت ۷۴۸ق) گفته است که از روی تعصب، در اثر خود، [[صوفیه]] را پایین آورده و در برابر، اهل تجسیم را بالا برده است. (ص۳۴تا۳۸) در مقدمه دوم، از سلاطین عثمانی و عظمت آن‌ها سخن گفته و به ستایش آن‌ها پرداخته است. (ص۳۹و۴۰)

[[علی بن عبدالقادر طبری]] کتاب را به هشت باب تقسیم کرده است. باب هشتم که درباره امیران [[آل قتاده]] مکه است (ص۳۳، «مقدمه مؤلف») گم شده<ref>التاریخ و المورخون، ص۳۴۲؛ المنهج التاریخی، ص۷۰.</ref> و اکنون در نسخه چاپی موجود نیست.

باب اول در دو فصل به [[حرم مکی]] و فضیلت و ویژگی‌های آن، مانند حدود، علامات و نصب‌کنندگان این علامات پرداخته است. (ص۴۳تا۵۶) باب دوم در چندین فصل از [[مکه]] و موضوعات مربوط به آن، از جمله حدود، فضیلت‌ها، اسامی و مکان‌های متبرک مانند زادگاه [[حضرت زهرا(س)]]، مساجد و مدارس مکه و نیز رخدادهای آن سخن گفته است.(ص۵۹تا۱۳۷) باب سوم ویژه [[کعبه]] است و در سه فصل به موضوعاتی همچون فضیلت‌ها، بازسازی‌ها و تغییرات مهم کعبه، [[خلفا]] و حکمرانانی که در ایجاد این تغییرات سهمی داشته‌اند (ص۱۴۱تا۱۵۵)، [[پرده کعبه]]، هنگام گشوده شدن در کعبه در هنگام [[جاهلیت]] و [[اسلام]]، و حدود کعبه (ص۱۵۵تا۱۵۹) پرداخته است.

چهارمین باب درباره [[مسجدالحرام]] است و از موضوعاتی مانند حدود، تغییرات و تعمیرات آن (ص۱۶۳تا۱۶۸)، [[حجر اسماعیل|حِجْر اسماعیل]] و اندازه و ویژگی‌هایش، مقامات چهارگانه [[مذهب شافعی|شافعی]]، [[مذهب حنفی|حنفی]]، [[مذهب مالکی|مالکی]] و [[مذهب حنبلی|حنبلی] و محدوده و ویژگی و کیفیت [[امامت جماعت]] و اقامه [[نماز]] در آن‌ها (۱۶۸تا۱۷۵)، منصب [[قضاوت]] و اختصاص آن به خاندان‌های طبری و ظهیری (بنوظهیره) و منصب [[فتوا|افتاء]] و کسانی که در [[مکه]] به این منصب شهرت داشته‌اند (ص۱۸۸تا۱۹۱)، سخن گفته است.

باب پنجم فهرستی الفبایی از نام خلفا و حکمرانان مکه همراه شرح حال آن‌ها است. (ص۲۰۹تا۳۱۴) این فصل بر پایه گفته مؤلف، همان کتاب نبات السلافة بمنشآت الخلافه (مقدمه نویسنده ص۳۳) نوشته پدر او است که با ترتیبی جدید آن را سامان داده است. از انتقادهای بر شرح‌حال‌نگاری [[علی بن عبدالقادر طبری]]، یاد نکردن از بسیاری حکمرانان مکه مانند [[عبدالله بن زبیر]] و [[أبان بن عثمان بن عفان]] است. باب ششم به حکمرانان مکه در [[جاهلیت]] (ص۳۱۷تا۳۲۳) و باب هفتم به حکمرانان غیر اشراف مکه اختصاص یافته است. (ص۳۲۷تا۳۵۹) گویا نویسنده به این تقسیم‌بندی وفا نکرده؛ زیرا در این باب به شرح‌ حال بسیاری از اشراف مکه نیز پرداخته است.

==ویژگی‌ها==
[[علی بن عبدالقادر طبری]] هنگام یادکرد برخی موضوعات به معرفی کتاب‌های مرتبط با آن‌ها می‌پردازد و آگاهی‌های بیشتر درباره موضوع را به آن‌ها ارجاع می‌دهد (برای نمونه: ص۶۷) که بیشتر آن‌ها از دیگر نگاشته‌های خود او است. (برای نمونه: ص۸۷۸۸)

بسیاری از آثار بعدی به‌گزارش‌های این کتاب استناد کرده‌اند؛ از جمله: سَمط النجوم العوالی<ref>برای نمونه: سمط النجوم، ج۱، ص۱۷۲-۱۷۳؛ ج۳، ص۴۲۳.</ref> نوشته عبدالملک بن حسین عصامی (درگذشت ۱۱۱۱ق)، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر<ref>برای نمونه: خلاصة الاثر، ج۱، ص۴۸۵؛ ج۲، ص۱۲۹.</ref> از محمد امین بن فضل‌الله المحبی (درگذشت ۱۱۱۱ق) و [[منائح الکرم بأخبار مکة و ولاة الحرم]]<ref>برای نمونه: منائح الکرم، ج۲، ص۹۳.</ref> تألیف علی بن تاج الدین سنجاری. (درگذشت ۱۱۲۵ق)

طبری کوشیده تا افزون بر شرح رخدادهایی همچون نبرد‌ها و فتنه‌ها که به ترتیب زمان وقوع نوشته شده است (ص۱۰۹۱۳۵)، به وصف دقیق مکان‌ها و جای‌های [[مکه]] نیز بپردازد. برای نمونه، خانه [[حضرت خدیجه]] را با دقت و تفصیل گزارش کرده (ص۷۰) و در بیان اندازه [[مسجدالحرام]]، افزون بر یادکرد سخن [[فأسی]]، خود نیز به‌اندازه‌گیری آن پرداخته است. (ص۱۷۶)

از ویژگی‌های کتاب، ارائه آگاهی‌های دقیق از فتنه‌های رخ داده در مکه، از قبیل زمان، سبب، چگونگی و آثار سیاسی و اقتصادی آن‌ها بر جامعه مکه است. آداب و رسوم اشراف حسنی [[آل قتاده]] (ص۱۹۲تا۲۰۰) و اوقاف [[حرم مکی|حرم]] در سرزمین‌های گوناگون و شیوه تقسیم اموال، بخشی دیگر از آگاهی‌های خاص این کتاب‌ هستند. (ص۲۰۰تا۲۰۵) نیز گاه به احکام فقه [[مذهب شافعی|شافعی]] درباره [[حج]] اشاره شده است. (برای نمونه: ص۶۵،۹۰، ۱۶۹، ۱۷۱)

==منابع کتاب==
[[علی بن عبدالقادر طبری]] در الأرج المسکی از منابع گوناگون تاریخی، زندگی‌نامه‌ها، مآخذ روایی و نسب‌نامه‌ها سود برده است؛ مانند [[اخبار مکه ازرقی]] (برای نمونه: ص۴۷)، [[اخبار مکه فاکهی]] (برای نمونه: ص۴۷تا۵۳)، [[شفاء الغرام]] (برای نمونه: ص۵۲تا۱۵۷) و العقد الثمین (برای نمونه: ص۱۹۶). در این میان، وی بیشتر به شفاء الغرام اعتماد کرده است؛ به گونه‌ای که در موارد اختلاف تاریخنگاران، این کتاب را ترجیح می‌دهد. (برای نمونه: ص۱۷۱) برخی کتاب‌های مهم همچون اتحاف الوری تألیف نجم الدین عمر بن فهد (درگذشت ۸۸۵ق)، غایة المرام عز الدین عبدالعزیز (درگذشت ۹۹۲ق) و أنباء المؤید علی بن علان (درگذشت ۱۰۵۷ق) در شمار منابع کتاب یاد نشده‌اند؛ با آن که به احتمال قوی، طبری در الأرج المسکی از کتاب ابن علان در وصف تعمیر و اصلاح [[کعبه]] در روزگار سلطان مراد عثمانی (ص۱۵۲تا۱۵۴) سود جسته است؛ چرا که ابن علان هم‌روزگار و مسئول نظارت بر این تعمیر از سوی عثمانی بوده و بسیاری از آگاهی‌های الارج مطابق کتاب او است.<ref>المنهج التاریخی، ص۷۶.</ref> 

==چاپ==
احمد اشرف الجمال این کتاب را با بهره‌گیری از دو نسخه خطی تصحیح کرده و مقدمه‌ای در شرح حال و آثار [[علی بن عبدالقادر طبری]] نوشته و در انتشارات المکتبة التجاریه به سال ۱۴۱۶ق در ۴۰۵ صفحه و قطع وزیری چاپ کرده است. تصحیحی دیگر را محمد بن صالح الطاسان به منزله رساله دکترای خود صورت داده که به سال ۱۴۰۰ق در دانشگاه ادینبورگ تکثیر شده است.<ref>التاریخ و المورخون، ص۳۴۳.</ref> 

==پانویس==
{{پانویس}}

==منابع==
{{منابع}}
{{دانشنامه
| آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/9178
| عنوان = الارج المسکی
| نویسنده = سیدحامد علی‌زاده موسوی
}}

*'''الاعلام''': الزرکلی (درگذشت ۱۳۹۶ق)، بیروت،‌دار العلم للملایین، ۱۹۹۰م.
*''' ایضاح المکنون''': اسماعیل پاشا البغدادی (درگذشت ۱۳۳۹ ق)، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی.
*''' التاریخ و المورخون بمکه''': محمد الحبیب الهیله، مکه، مؤسسة الفرقان، ۱۹۹۴م.
*''' الجوهر الشفاف فی انساب السادة الاشراف''': عارف احمد عبدالغنی، دمشق،‌دار کنان، ۱۹۹۷م.
*''' خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر''': محمد امین الله المحبی (درگذشت ۱۱۱۱ق)، بیروت،‌دار صادر.
*''' سمط النجوم العوالی''': عبدالملک بن حسین العصامی (درگذشت ۱۱۱۱ق)، قاهره، مکتبة السلفیه، ۱۳۸۰ق.
*''' کشف الظنون''': حاجی خلیفه (درگذشت ۱۰۶۷ق)، بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۲۸ق.
*''' منائح الکرم فی اخبار مکه''': علی بن تاج الدین السنجاری (درگذشت ۱۱۲۵ق)، به کوشش جمیل، مکه، جامعة ام القری، ۱۴۱۹ق.
*''' المنهج التاریخی لمؤرخی مکة المکرمه''': بندر بن محمد بن رشید همزانی، ریاض، مکتبة الملک فهد الوطنیه، ۱۴۱۸ق.
*''' نشر الریاحین فی تاریخ البلد الامین''': عاتق بن غیث البلادی، مکه،‌دار مکه، ۱۴۱۵ق.

[[رده:مقاله‌های تکمیل‌شده]]
[[رده:کتاب‌های علی بن عبدالقادر طبری]]
[[رده:کتاب‌های قرن دوازدهم قمری]]
[[رده:کتاب‌های تاریخ مکه]]