در حال ویرایش التعریف بما أنست الهجرة (کتاب)

'''التعریف بما أنسَت الهجرة''' کتابی درباره تاریخ محلی [[مدینه]] که در سده هشتم، توسط [[محمد بن احمد مطری]] نوشته شده است. اهمیت این کتاب علاوه بر قدمتش، نقل تاریخ مدینه از کتاب‌هایی است که در عصر نویسنده موجود بوده ولی امروزه از بین رفته‌اند. کتاب [[اخبار المدینه (ابن زباله)|اخبار مدینه ابن زبالة]] که امروزه در دسترس نیست، الگوى نويسنده، جهت نگارش اين کتاب بوده است. مولف از کتاب [[الدرة الثمینة فی تاریخ المدینة]] نوشته [[ابن نجار]] نیز بسیار سود برده است.

نویسنده در هر فصلى از کتاب، که به مکان‌ها و بناهايی از مدینه اختصاص دارد، ابتدا احادیث یا روایاتى تاریخی درباره فضیلت آن مکان‌ را ذکر کرده؛ سپس آگاهی‌های جغرافیایی را از منابع پیشین، به‌ویژه [[اخبار المدینه (ابن زباله)|کتاب ابن زبالة]] و ابن نجار آورده و تحلیل خود از آن مطالب و دیده‌های خویش را ذیل تعبیر «قلت»، افزوده است

گزارش بازسازی [[مسجد نبوی]]، تخريب‌شده به‌واسطه آتش‌سوزی، ساختن دیوار برای مدینه و ايجاد خندق سرب به دور [[قبر حضرت رسول اکرم(ص)]] و نیز گزارشی از مساجد معروف و غیر معروف مدینه، از مهم‌ترین بخش‌هاى اين کتاب است.

[[محمد بن احمد بن خلف مطری]]، ملقب به جمال‌الدین و جمال مطری، در سال 676ق. (يا 671 یا 673ق.) در مدینه زاده شد. پدرش از شهر مطریه [[مصر]] به مدینه مهاجرت کرد و در مدینه به مطری مشهور بود. جمال‌الدین، از دانشمندان [[شافعی]] مدینه به شمار می‌رفت و نیابت منصب قضا و امامت نماز جماعت را برعهده داشت. محمد مطری آموختن دانش را در مدینه آغاز نمود و چند بار نیز به مصر سفر کرد و از برخی دانشمندان آن سرزمین حدیث شنید.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B9%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%A8%D9%85%D8%A7_%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D9%87%D8%AC%D8%B1%D8%A9.pdf&page=15 التعریف بما أنسَت الهجرة، ص15-18]</ref>

او از [[مؤذنان مسجد نبوی]] بود و به صدای خوش شهرت داشت و پس از پدرش ریاست مؤذنان [[مسجد نبوی]] را برعهده گرفت. هنگامی که به سال 726ق.<ref>سفرنامه ابن بطوطة، ص17، «مقدمه» </ref><ref>مدینه‌شناسی، ص183</ref> [[ابن بطوطة]] به مدینه سفر کرد، ریاست مؤذنان حرم با او بود.<ref>رحلة ابن‌ بطوطة، ج1، ص357</ref> [[عبدالله بن فرحون]]، دانشور معاصر محمد مطری، در کتاب خود به نیکی از او یاد کرده است.<ref>نصیحة المشاور، ص28</ref> وي به سال 741ق. در مدینه درگذشت و در [[قبرستان بقیع]] به خاک سپرده شد.<ref>التحفة اللطیفة، ج5، ص538-542</ref>

نام کتاب که به سال 740ق. نگاشته شده است، <ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B9%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%A8%D9%85%D8%A7_%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D9%87%D8%AC%D8%B1%D8%A9.pdf&page=207 التعریف بما أنسَت الهجرة، ص207]</ref> در برخی نسخه‌های خطی و چاپی کهن «التعریف بما آنست الهجرة» ضبط شده است؛ اما به گفته مصحح کتاب و با توجه به ضبط نام کتاب در مقدمه آن، عنوان درست «التعریف بما اَنسَت الهجرة» است که بر انگیزه نویسنده از تالیف کتاب یعنی معرفی و وصف معالم و مکان‌های فراموش شده شهر مدینه، دلالت دارد. <ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B9%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%A8%D9%85%D8%A7_%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D9%87%D8%AC%D8%B1%D8%A9.pdf&page=19 التعریف بما أنسَت الهجرة، ص19]</ref>

ساختار کتاب مانند دیگر کتاب‌های تاریخ مدینه، از الگوی کتاب [[اخبار مدینه ابن‌ زبالة]] پیروی می‌کند.<ref>اخبار المدینة، ص267</ref> این کتاب در روزگار مطری، در دسترس و از منابع اصلی وی در نگارش التعریف بوده است. منبع دیگری که مطری فراوان از آن گزارش کرده، کتاب [[الدرة الثمینة فی تاریخ المدینة]] نوشته [[ابن‌ نجار]] (م. 641ق.)  است تا جایی که شماری از محققان کتاب التعریف را ذیلی بر آن به شمار آورده‌اند.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B9%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%A8%D9%85%D8%A7_%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D9%87%D8%AC%D8%B1%D8%A9.pdf&page=21 التعریف بما أنسَت الهجرة، ص21]</ref>

==جایگاه کتاب==

تاریخ‌نگاران پسین مدینه، از التعریف بسیار سود برده‌اند. از جمله [[زین‌الدین مراغی]] کتاب خود را با عنوان [[تحقیق النصرة (کتاب)|تحقیق النصرة]] با نگاه به این کتاب نگاشته و [[ابومحمد عفیف‌الدین مرجانی]] نویسنده [[بهجة النفوس]] و [[سمهودی]] در کتاب مشهور خود [[وفاء الوفاء]] بارها بدان استناد کرده‌اند.<ref>نک: وفاء الوفاء، ج1، ص62-63، 89</ref><ref>وفاء الوفاء، ج2، ص57، 65</ref><ref>تحقیق النصرة، ص93-94</ref>

هر فصل از کتاب که به دسته‌ای از مکان‌ها و بناهای مدینه پرداخته، بیشتر با یادکرد احادیثی در فضیلت آن‌ها یا روایاتی درباره رخدادهای تاریخی در آن جای‌ها آغاز شده است. <ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B9%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%A8%D9%85%D8%A7_%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D9%87%D8%AC%D8%B1%D8%A9.pdf&page=43 التعریف بما أنسَت الهجرة، ص43، 61، 99، 115]</ref>مطری در نقل روایات مربوط به تاریخ و فضیلت‌های مدینه، سند روایات را به طور کامل از شیخ بی‌واسطه خود تا گوینده سخن یاد کرده است. <ref>التعریف بما أنسَت الهجرة، ص43-71</ref>  

مطری سپس آگاهی‌های جغرافیایی را از منابع پیشین، به ویژه [[اخبار المدینه (ابن زباله)|کتاب ابن زبالة]] و ابن نجار، آورده و تحلیل خود از مطالب آن منابع و نیز دیده‌های خویش را ذیل تعبیر «قلت» افزوده است. این مطالب بیشتر به تغییرات بناها در فاصله نگارش [[الدرة الثمینة]] تا زمان زندگی نویسنده اشاره دارند و بر دیده‌های مطری که به دلیل سکونت دائمش در مدینه بسیار گسترده بوده، استوارند. <ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B9%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%A8%D9%85%D8%A7_%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D9%87%D8%AC%D8%B1%D8%A9.pdf&page=82 التعریف بما أنسَت الهجرة،  ص82، 113، 119، 135-136]</ref>

کتاب التعریف با یادکرد روایات [[پیامبر(ص)]] در فضیلت‌های [[مدینه]] و [[مسجدالحرام]] و پاداش و شیوه [[زیارت پیامبر(ص)]] آغاز شده است. او در فصلی با عنوان «ذکر زیارة سیدنا رسول الله(ص)» اذکار و آداب [[زیارت پیامبر(ص)]] و نیز اشعاری در ستایش ایشان آورده و زیارت آثار و مساجدی را که پیامبر(ص) در آن‌ها نماز خوانده، به قصد [[تبرک به پیامبر(ص)|تبرک]] و تاسی به پیامبر(ص) مستحب دانسته است. <ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B9%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%A8%D9%85%D8%A7_%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D9%87%D8%AC%D8%B1%D8%A9.pdf&page=71 التعریف بما أنسَت الهجرة، ص71-80]</ref>

مطری در ادامه کتاب به ساختمان حرم پرداخته و از [[منبر]]، ستون‌ها و محل نماز شب پیامبر(ص) در مسجد و خانه‌ها و باب‌های مسجد سخن رانده است. <ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B9%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%A8%D9%85%D8%A7_%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D9%87%D8%AC%D8%B1%D8%A9.pdf&page=81 التعریف بما أنسَت الهجرة، ص81-114]</ref> این بخش از کتاب به دلیل آگاهی‌هایی که مطری از نخستین [[آتش‌سوزی در مسجدالنبی|آتش‌سوزی مسجد نبوی]] بیان کرده و از کهن‌ترین گزارش‌ها از این رخداد است، اهمیت فراوان دارد. [[آتش‌سوزی اول در مسجدالنبی|آتش‌سوزی سال 654 قمری]] خسارات فراوان به مسجد وارد کرد و به فروریختن سقف آن انجامید.

گزارش مطری از ساخته شدن دیواری به دست [[محمود بن زنگی]] برای مدینه، نخستین گزارش در این زمینه است. مطری این رویداد را از یکی از دانشمندان مدینه شنیده است. بر پایه گزارش او، چون [[محمد بن زنگی]] به سال 557ق. به مدینه آمد، سه بار پیامبر(ص) را در خواب دید که از او یاری می‌خواهد. این خواب‌ها او را به پیگیری واداشت. دریافتند که دو فرد [[مسیحی]] که خود را به شکل [[مسلمانان]] درآورده‌اند، نزدیک مسجد خانه گرفته‌اند و قصد دارند با کندن نقبی، پیکر پیامبر(ص) را بربایند. به گزارش مطری، پس از بیرون آمدن سلطان به درخواست مردم، وی فرمان ساخته شدن دیوار شهر مدینه را صادر کرد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B9%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%A8%D9%85%D8%A7_%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D9%87%D8%AC%D8%B1%D8%A9.pdf&page=208 التعریف بما أنسَت الهجرة، ص208-209]</ref> در گزارش [[اسنوی]] که [[سمهودی]] در کتاب خود آورده است، این رخداد به فرمان سلطان برای ساختن خندقی پر از سرب گرداگرد قبر پیامبر(ص) انجامید.<ref>وفاء الوفاء، ج2، ص431</ref>  

بیان فضیلت بقیع و معرفی کسانی که در آن دفن شده‌اند و نیز فضیلت [[جنگ احد|احد]] و [[شهیدان احد|شهیدان]] آن، از دیگر مطالب کتاب است. نویسنده پس از یادکرد روایاتی در فضیلت بقیع، بیشتر مطالب این بخش را به دفن شدگان از [[اهل بیت|اهل بیت پیامبر(ص)]] در این قبرستان اختصاص داده است. <ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B9%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%A8%D9%85%D8%A7_%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D9%87%D8%AC%D8%B1%D8%A9.pdf&page=115 التعریف بما أنسَت الهجرة، ص115-122]</ref>

مطری در ادامه به معرفی مساجد معروف مدینه پرداخته است. وی بخشی از کتاب را به معرفی مساجد «غیر معروف» مدینه اختصاص داده و در آن، از مساجدی که ابن زبالة در کتاب خود آورده، ولی در روزگار مؤلف از میان رفته و نیز از مکان احتمالی آن‌ها سخن رانده است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B9%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%A8%D9%85%D8%A7_%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D9%87%D8%AC%D8%B1%D8%A9.pdf&page=205 التعریف بما أنسَت الهجرة، ص205-221]</ref> بخش دیگر کتاب، گزارشی است از مساجدی که پیامبر(ص) در راه مدینه به مکه و [[غزوه تبوک|تبوک]] و نیز در دیگر [[غزوه|غزوات]] خود در آن‌ها نماز گزارده است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B9%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%A8%D9%85%D8%A7_%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D9%87%D8%AC%D8%B1%D8%A9.pdf&page=189 التعریف بما أنسَت الهجرة، ص189-200]</ref><ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B9%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%A8%D9%85%D8%A7_%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D9%87%D8%AC%D8%B1%D8%A9.pdf&page=223 التعریف بما أنسَت الهجرة، ص223-227]</ref>

التعریف بما اَنست الهجرة را نخستین بار [[اسعد درابزونی]] بدون تحقیق و حواشی به سال 1372ق. به چاپ رساند. این اثر در سال 1402ق. با همت المکتبة العلمیة للمدینة المنورة در [[بیروت]] دیگر بار چاپ شد. نسخه تصحیح شده این کتاب به سال 1426ق./2005م. با تصحیح [[سلیمان رحیلی]] بر پایه سه نسخه خطی نزدیک به زمانه زندگی مؤلف همراه با نمایه و توضیحات نگاشته شده در پاورقی، در [[ریاض]] با همت انتشارات دارالملک عبدالعزیز منتشر شده است. <ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B9%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%A8%D9%85%D8%A7_%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D9%87%D8%AC%D8%B1%D8%A9.pdf&page=9 التعریف بما أنسَت الهجرة، ص9-13]</ref>

== جستارهای وابسته ==

* [[:پرونده:التعریف بما انست الهجرة.pdf|مطالعه و دانلود متن کتاب التعریف بما انست الهجره]]

* [[تاریخ نگاری محلی مدینه|تاریخ‌نگاری محلی مدینه]]

{{کتاب‌شناسی مدینه}}