در حال ویرایش الجواهر الثمینه فی محاسن المدینه (کتاب)

| تصویر = الجواهر الثمینة فی محاسن المدینه (کتاب).jpg

| نویسنده = محمد کبریت حسینی

| موضوع = تاریخ و جغرافیای [[مدینه]]، بناها و مکان‌های مقدس مدینه، منابع آبی مدینه.

| تاریخ نشر = ۱۴۱۷ق.

'''الجواهر الثمینة فی محاسن المدینة'''، کتابی است نوشته محمد کبریت حسینی (۱۰۱۲–۱۰۷۰ق)، که به مکان‌های تاریخی و مذهبی شهر [[مدینه]]، جغرافیای آن و رسوم و ویژگی‌های مردم این شهر پرداخته است.

در این کتاب، بناهایی که در زمان نگارش آن (۱۰۴۸ق) وجود داشته و امروزه تخریب شده است، توصیف شده‌اند؛ مانند [[حرم ائمه بقیع|حرم امامان بقیع]]، مزار [[اسماعیل بن جعفر|اسماعیل پسر امام صادق(ع)]] و دیگر بارگاه‌ها در قبرستان [[بقیع]].  

در این کتاب، از رسوم مردم مدینه درباره [[زیارت]]، [[توسل]]، [[تبرک]] و شفاعت‌خواهی در بارگاه بزرگان گزارش شده است. نویسنده که [[مذهب حنفی|حنفی]] مذهب است، درستی و استحباب این رسوم را بر پایه سخن عالمان [[اهل سنت]]، روایات و قرآن اثبات کرده است. اثبات عصمت [[اهل بیت|اهل بیت(ع)]] و لزوم محبت به آنها از دیگر مطالب این کتاب است. نویسنده، [[امام سجاد(ع)]]، [[امام رضا(ع)]] و [[امام جواد(ع)]] را از روشن‌ترین مصداق‌های اهل‌بیت(ع) شمرده است.  

کتاب الجواهر الثمینه فی محاسن المدینه، که نگارش آن در سال ۱۰۴۸ق. به پایان رسیده،<ref>ص۳۵۴.</ref> به بناها و مکان‌های مقدس [[مدینه]] و جغرافیای این شهر پرداخته و رسوم و ویژگی‌های مردم آن را گزارش کرده است. نویسنده، به توصیف بارگاه‌هایی مانند حرم ائمه [[بقیع]] در زمان نگاشتن کتاب پرداخته، که امروزه تخریب شده‌اند.   

این کتاب در یک مقدمه و دو گفتار به شرح زیر تنظیم شده است:    

===گفتار نخست===

پس از فضائل مدینه، به جغرافیای مدینه پرداخته شده است. برخی از موضوعات این بخش چنین است: وادی‌های پرشمار مدینه، مانند [[وادی عقیق]]؛<ref>الجواهر الثمینه فی محاسن المدینه، ص۱۴۲–۱۶۴.</ref> یازده چشمه؛ شش برکه و چاه‌های منسوب به [[حضرت محمد(ص)]] که ماجرای انتساب هر یک از آنها به حضرت محمد(ص) و معجزه‌های او در این زمینه بیان شده است.   

مباحث مرتبط با جغرافیای طبیعی و پوشش گیاهی از موضوعات پربسامد کتاب است. از خرمای مدینه به تفصیل سخن گفته شده و انواع انگور که در [[قبا]] به دست می‌آید معرفی شده است.<ref>الجواهر الثمینه فی محاسن المدینه، ص۲۲۸–۲۴۶، ۱۹۰.</ref><ref group="یادداشت">به گفته نویسنده، نخلی در باغ سَرّاره وجود داشته که حضرت محمد(ص) از میوه آن خورده و به همین سبب مردم به آن [[تبرک]] جسته و خرمای آن را به گرانترین قیمت می‌خریده‌اند؛ ولی در زمان او درخت خشک شده است.</ref><ref>الجواهر الثمینه فی محاسن المدینه، ص۱۹۲–۱۹۴.</ref> مطالب مفصلی درباره درخت نخل و اجزاء آن، شیوه کاشت و نگهداری آن، انواع خرما مانند بلح، رطب و تمر و خواص طبی آنها بیان شده است.<ref>الجواهر الثمینه فی محاسن المدینه، ص۲۲۸–۲۴۶.</ref><ref group="یادداشت">از جمله احادیثی در فضیلت و برکت نخل و خرما و خاصیت شفابخشی خرمای برنی و عجوه نقل شده و بهترین خرمای مدینه خرمای برنی دانسته شده که مردم به جهت تبرک آن را به گوشه و کنار جهان می‌برده‌اند.</ref><ref>الجواهر الثمینه فی محاسن المدینه، ص۲۲۸ و۲۴۲–۲۴۵.</ref>   

این بخش به بناهای مقدس شهر مدینه پرداخته است. برخی از موضوعات این بخش چنین است: [[مسجد النبی(ص)]]، شامل [[گنبد]]، روضه، حجره، منبر و [[محراب]] نبوی(ص)؛<ref>الجواهر الثمینه فی محاسن المدینه، ص۶۰-۱۱۱.</ref> دیگر مسجدها، مانند [[مسجد قبا]]،<ref>الجواهر الثمینه فی محاسن المدینه، ص۱۷۳–۱۹۰.</ref> [[مسجد قبلتین]]،<ref>الجواهر الثمینه فی محاسن المدینه، ص۲۲۳–۲۲۶.</ref> مساجد منسوب به [[امام علی(ع)]] و [[حضرت فاطمه(س)]] در نزدیکی [[قبا]]؛<ref>الجواهر الثمینه فی محاسن المدینه، ص۱۸۱.</ref> زیارتگاه‌ها، مانند قبرستان [[بقیع]]<ref>الجواهر الثمینه فی محاسن المدینه، ص۲۶۷–۲۶۹.</ref> و [[کوه احد]].<ref>الجواهر الثمینه فی محاسن المدینه، ص۲۴۹–۲۵۸.</ref>  

نویسنده در این بخش، زیارت [[بقیع]] را در هر روز، به تأسی از حضرت محمد(ص) مستحب دانسته است.<ref>الجواهر الثمینه فی محاسن المدینه، ص۲۷۹.</ref> او پس از معرفی قبرهای [[امامان(ع)]]، به گنبد و بارگاهی که در زمان وی بر مزار آنها وجود داشته اشاره کرده و آن را [[گنبد|گنبدی]] بلند با بنایی قدیمی معرفی کرده که دو در آن در هر شب و روز جمعه گشوده می‌شده است.<ref>الجواهر الثمینه فی محاسن المدینه، ص۲۸۱.</ref> او همچنین ضمن معرفی دیگر قبرهای بقیع، از وجود بناها و گنبدهایی بر قبر عباس عموی پیامبر، [[ابراهیم بن محمد(ص)|ابراهیم پسر پیامبر]] و [[فاطمه بنت اسد]] یاد کرده است.<ref>الجواهر الثمینه فی محاسن المدینه، ص۲۷۹، ۲۸۳–۲۸۴.</ref>  

گزارش‌های کتاب، حاکی از رواج آموزه‌هایی مانند شفاعت، [[توسل]] و [[تبرک]] میان مردم مدینه از مذهب‌های مختلف در آن دوره است. نویسنده [[زیارت حضرت محمد(ص)]] را نعمت بزرگ الهی دانسته و [[آداب زیارت]] را با سیره [[اهل بیت|اهل بیت(ع)]] منطبق دانسته است.<ref>الجواهر الثمینه فی محاسن المدینه، ص۶۳–۶۵.</ref> او با استناد به نص قرآن<ref group="یادداشت">{{آیه|وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُوک فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحیماً

}} و اگر آنان هنگامى كه [با ارتكاب گناه] به خود ستم كردند، نزد تو مى‌آمدند و از خدا آمرزش مى‌خواستند، و پيامبر هم براى آنان طلب آمرزش مى‌كرد، يقيناً خدا را بسيار توبه‌پذير و مهربان مى‌يافتند.</ref><ref>سوه نساء(۴)، آیه ۶۴؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۸۸.</ref> پذیرش استغفار و اجابت [[توبه]] در حرم نبوی را قطعی دانسته است.<ref>الجواهر الثمینه فی محاسن المدینه، ص۸۴–۸۹.</ref>

نویسنده به ماجرای خشکسالی مدینه و توسل مردم به قبر حضرت محمد(ص) و نزول بارانِ فراوان اشاره کرده است<ref>الجواهر الثمینه فی محاسن المدینه، ص۸۹.</ref> و تصریح کرده که در زمان او سنت مردم مدینه در چنین مواردی، گرد آمدن نزد حجره پیامبر(ص) برای دعا بوده است.<ref>الجواهر الثمینه فی محاسن المدینه، ص۸۹–۹۰.</ref> بر پایه نقلی که نویسنده می‌کند، نگاه کردن به حجره و [[گنبد]] حرم پیامبر(ص) عبادت است، همچنانکه نگاه کردن به [[کعبه]] و [[امام علی(ع)]] عبادت است.<ref>الجواهر الثمینه فی محاسن المدینه، ص۷۷–۷۸.</ref>  

نویسنده به سنت تعویض جامه حجره نبوی اشاره و بیان کرده که جامه پیشین برای تبرک میان خادمان حرم تقسیم می‌شود. به باور او، خارج کردن تربت حجره و [[مسجد النبی(ص)]] و سایر آثار آن برای تبرک جایز است؛ همچنانکه خارج کردن خاک‌ها و سنگ‌های حرم [[مکه]] و برخی درختان آن و آب [[زمزم]] به جهت تبرک به اجماع عالمان جایز است.<ref>الجواهر الثمینه فی محاسن المدینه، ص۱۰۰–۱۰۱.</ref>   

او بر سیره اهل بیت در بوسیدن و مس قبر حضرت محمد(ص) تأکید و موافقت برخی فقیهان و بزرگان اهل سنت مانند [[احمد بن حنبل]] را با این کار، نقل کرده است. وی به گریه و عزاداری [[حضرت فاطمه(س)]] بر سر قبر پیامبر(ص) و برداشتن [[تربت]] و تبرک به آن نیز، استناد کرده است.<ref>الجواهر الثمینه فی محاسن المدینه، ص۶۶.</ref> وی از تبرک جستن مردم به خانه سعد بن خثیمه به سبب خوابیدن پیامبر(ص) در آن یاد کرده است<ref>الجواهر الثمینه فی محاسن المدینه، ص۱۸۱.</ref> و نیز از برخی فاضلان نقل کرده که دعا و توسل در روز [[عید قربان]] نزد قبر [[اسماعیل بن جعفر|اسماعیل پسر امام صادق(ع)]] در [[بقیع]] موجب روا شدن حاجات می‌شود.<ref>الجواهر الثمینه فی محاسن المدینه، ص۳۲۴.</ref>  

}} جز اين نيست كه همواره خدا مى‌خواهد هرگونه پليدى را از شما [[اهل بیت|اهل بيت]] برطرف نمايد.</ref><ref>سوره احزاب(۳۳)، ۳۳؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۴۲۲.</ref>و احادیثی مانند حدیث ثقلین و حدیث سفینه نوح، بر عصمت اهل بیت(ع) تأکید کرده است. همچنین با نقل روایتی مبنی بر پاکی حضرت فاطمه(س) و دوری او و فرزندان او از آتش جهنم، [[امام سجاد(ع)]]، [[امام رضا(ع)]] و [[امام جواد(ع)]] را از روشن‌ترین مصداق‌های اهل‌بیت(ع) شمرده است.<ref>الجواهر الثمینه فی محاسن المدینه، ص۱۱۶–۱۲۲.</ref>  

====رسوم مردم مدینه====

در گفتار دوم، به احوال و آداب و رسوم مردم مدینه در ایام گوناگون پرداخته شده است. در این گفتار، در بخش مربوط به هر ماه، رویدادهای مهم، سنت‌ها، آداب و رسوم مردم مدینه در مناسبت‌ها ذکر شده است.<ref>الجواهر الثمینه فی محاسن المدینه، ص۲۸۷–۳۲۵.</ref>

در پایان گفتار دوم، مطالبی درباره سال شمسی، فصل‌ها و ماه‌های آن، مشخصات نجومی هر یک از آنها و نیز چندین قاعده مربوط به هیئت و نجوم در شیوه محاسبه روزهای سال بیان شده است.<ref>الجواهر الثمینه فی محاسن المدینه، ص۳۲۵–۳۳۳.</ref>

====ویژگی‌های مردم مدینه====

در آخرین فصل کتاب، درباره مردم مدینه و ویژگی‌های [[مجاور|مجاوران]] آن سخن گفته شده است.<ref>الجواهر الثمینه فی محاسن المدینه، ص۳۳۴–۳۴۷.</ref>

*بسیاری از گزارشهای تاریخی کتاب از بناها و مکان‌ها، حاصل مشاهدات شخصی نویسنده در سده یازدهم قمری است و دارای آگاهی‌های تاریخی، از جمله تغییرات بناها در آن دوران است.

*حکمت‌ها، لطائف، نکات و داستان،<ref>برای نمونه، الجواهر الثمینه فی محاسن المدینه، ص۴۳، ۱۲۷.</ref> مباحث قرآنی و حدیثی<ref>برای نمونه، الجواهر الثمینه فی محاسن المدینه، ص۸۲–۸۹، ۲۲۱.</ref> و مسائل مربوط به علومی مانند نجوم،<ref>الجواهر الثمینه فی محاسن المدینه، ص۱۸۴–۱۸۵، ۳۳۱–۳۳۲.</ref> پزشکی<ref>برای نمونه، الجواهر الثمینه فی محاسن المدینه، ص۲۰۰–۲۰۴، ۲۳۷–۲۴۲.</ref> و کشاورزی<ref>برای نمونه، الجواهر الثمینه فی محاسن المدینه، ص ۲۲۸–۲۴۶.</ref> در لابه‌لای مطالب کتاب فراوان وجود دارد.

*نویسنده با اینکه [[مذهب حنفی|حنفی‌]] است، افزون بر احادیث نبوی(ص)،<ref>برای نمونه، الجواهر الثمینه فی محاسن المدینه، ص۴۶–۵۱، ۸۳، ۹۴–۹۶، ۱۷۸، ۲۰۲، ۲۶۷–۲۶۸.</ref> روایات فراوانی نیز از [[اهل بیت|اهل بیت(ع)]] نقل کرده است؛ مانند روایاتی از [[امام علی(ع)]]،<ref>برای نمونه، الجواهر الثمینه فی محاسن المدینه، ص۱۲۷، ۳۴۰.</ref> [[امام حسن(ع)]]،<ref>الجواهر الثمینه فی محاسن المدینه، ص۲۲۱، ۲۶۷.</ref> [[امام باقر(ع)]]<ref>الجواهر الثمینه فی محاسن المدینه، ص۲۰۳، ۲۲۱.</ref> و [[امام صادق(ع)]].<ref>الجواهر الثمینه فی محاسن المدینه، ص۱۲۶–۱۲۷، ۱۳۹، ۲۰۳.</ref>

کتاب الجواهر الثمینة، دو بار در سال ۱۴۱۷ق. به چاپ رسیده است؛ یک بار با تحقیق محمد حسن اسماعیل شافعی، توسط انتشارات دارالکتب العلمیه، در بیروت، در ۲۴۸ صفحه و بار دیگر با تحقیق احمد سعید بن سلم، در ۳۸۵ صفحه.<ref group="یادداشت">بدون ذکر انتشارات و محل نشر.</ref>

 

در چاپ اخیر، تعلیقاتی توسط تصحیح‌کننده، درباره تغییرات دوره معاصر در مدینه، به آن افزوده شده است؛ برای نمونه، تخریب آثار و مساجدی که نویسنده به وجود آنها اشاره کرده<ref>برای نمونه، الجواهر الثمینه فی محاسن المدینه، ص ۱۰۴–۱۰۸، ۱۷۱، ۲۵۳، ۲۸۱، ۲۸۶.</ref> و موقعیت کنونی مکان‌ها و نام‌های امروزی آنها بیان شده است.<ref>برای نمونه، الجواهر الثمینه فی محاسن المدینه، ص۹۲، ۹۸، ۱۴۴.</ref> در این چاپ، ملحقاتی نیز به کتاب افزوده شده است؛ مانند تعیین محدوده حرم [[مدینه]]، توسط هیأتی متشکل از برخی عالمان معاصر.<ref>الجواهر الثمینه فی محاسن المدینه، ص۳۵۷–۳۶۴.</ref>

 

*[https://archive.org/details/0672p.d.f619/page/n5/mode/2up خواندن] و [https://www.mobt3ath.com/uplode/book/book-23124.pdf بارگیری] کتاب الجواهر الثمینه فی محاسن المدینة.

*'''الاعلام'''، خیر الدین بن محمود الزرکلی (م.۱۳۹۶ق)، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۹۸۹م.

*'''ترجمه قرآن (انصاریان)'''، حسین انصاریان، اسوه، قم، ۱۳۸۳ش.

*'''خلاصة الاثر فی أعیان القرن الهادی عشر'''، محمد امین المحبی (م.۱۱۱۱ق)، بیروت، مکتبة خیاط.

*'''سلافة العصر فی محاسن الشعراء بکل مصر'''، علی خان ابن معصوم (م.۱۱۱۹ق)، مصر، مکتبة المرتضویه.

*'''هدیة العارفین'''، اسماعیل باشا (م.۱۳۳۹ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی.