در حال ویرایش الرحلة العراقیة (محمد هارون)

| محل انتشارات = [[کربلا]] و [[بیروت]]

'''رحلة عراقیة'''، سفرنامه‌ای به زبان عربی و نوشته سید محمد هارون، از عالمان [[شیعه]] [[هند]] است، که گزارش سفر او از هند به [[عتبات عالیات]] در سال ۱۳۲۸ق. (۱۲۸۹ش) است. این کتاب، به بررسی جامعه [[عراق]]، سیاست‌های [[انگلیس]] در عراق، بازار [[کربلا]]، چگونگی اداره [[آستان مقدس امام حسین(ع)|حرم امام حسین(ع)]] و معرفی عالمان کربلا و [[نجف]] پرداخته است. نثر ادبی و سروده‌های نویسنده به عربی و فارسی از ویژگی‌های این سفرنامه است. تصویر نسخه خطی آن، توسط مجله الموسم، در سال 1413ق. (۱۳۷۱-۱۳۷۲ش)  و در سال ۱۴۳۳ق. (۱۳۹۱ش) با تصحیح احمد محمدرضا الحائری، با حذف سروده‌های فارسی آن چاپ شده است.

سید محمد هارون حسینی زنگی پوری هندی (۱۲۹۲-۱۳۳۹ق)، فرزند عبدالحسین  و متولد زنگی‌پور، در ایالت اوتارپرداش، در شمال [[هند|هندوستان]] بوده است. او شاعر،{{یادداشت|او به دو زبان عربی و فارسی، شعر سروده است.}} تاریخ‌دان و یکی از عالمان [[شیعه]] [[هند]] بوده، از استادانی مانند حکیم مولوی محمد هاشم، مولانا سید علی حسین و مولانا علی جواد بهره برده و دانش آموخته دانشگاه پنجاب بوده است. برخی از فعالیت‌های او عبارتند از: تدریس در دانشگاه اوریانتال، دانشگاه دهلی، مدرسه امروهه و مدیریت روزنامه پیسه. محمد هارون، در دیره غازیخان با میرزایی‌ها، [[مذهب حنفی|حنفى‌ها]] و [[وهابیت|وهابی‌ها]] مناظره‌هایی داشته و بیش از ۴۰ اثر نگاشته است؛ برخی از آثار او به این شرحند: فلسلفة المذهب،<ref>چاپ شده در لکهنو.</ref> اشاعة العلوم،<ref>به زبان اردو، چاپ شده توسط پیس.</ref> ابطال التناسخ،<ref>به زبان اردو، چاپ شده در لکنهو، بی نا، 1338ق.=1920م.</ref> امامة [[قرآن|القرآن]]،<ref>(چاپى)، لکنهو، بی نا، 1920. چاپ دیگر: لاهور، خواجه پریس، 40 صفحه. اردو؛ </ref> خصوصیات مذهب شیعه<ref>لاهور، امامیه مشن، 1961م، 31 صفحه. اردو</ref> الدرة الحائریة، السبحة الحسینیة و التحفة [[حائر|الحائریة]].<ref>مطلع انوار: احوال دانشوران شیعه پاکستان و هند، ج۱، ص 634 و 635؛ زندگینامه محمد هارون زنگی پوری، تألیفات شیعه در شبه قاره هند، الرحلة العراقیة وصف أدبی و تاریخی للعتبات المشرقة، ص۱۰.</ref>

محمد هارون، در 9 جمادی‌الاولی 1328ق. (۲۸ اردیبهشت 1289ش) از [[هند]]، برای [[زیارت]] [[عتبات عالیات]] به [[عراق]] رفته<ref>گزارشی از سفر عالم شیعی هند، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۲۶، ص۱۰۲ و 105.</ref> و پس از بازگشت به زادگاهش، حسین آباد{{یادداشت|حسین آباد، یکی از روستاهای نزدیک شهرستان مونگیر از شهرستانهای استان بهار یا بیهار واقع در جنوب شرقی [[هند]] است. مردم این استان و به ویژه این شهرستان، از گذشته علاقه مند به [[اهل بیت(ع)]] بودند. این سامان، در برخی دوره‌ها حاکمانی فارس یا وابسته به فارس‌ها داشته‌اند؛ از این روی، زبان فارسی نیز رایج بوده است. نویسنده این کتاب به فارسی مسلط بوده و با آن شعر می‌سروده است.<ref>گزارشی از سفر عالم شیعی هند، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۲۶، ص۱۲۲.</ref>}} نگارش سفرنامه رحلة عراقیة را آغاز کرده است. او در روزهای پایانی شوال 1329ق. نگارش آن را آغاز و در 26 ذی القعده همان سال به پایان رسانده است.<ref>الرحلة العراقیة وصف أدبی و تاریخی للعتبات المشرقة، ص۱۳.</ref>

کتاب رحلة عراقیة، سفرنامه‌ای به زبان عربی است، که در سال ۱۳۲۹ق. پس از بازگشت نویسنده از [[عتبات عالیات]] نگاشته شده است.<ref>الرحلة العراقیة وصف أدبی و تاریخی للعتبات المشرقة، ص۱۳.</ref> برجسته‌ترین موضوعات این کتاب عبارتند از: برخی سیاست‌های [[انگلیس]] در [[عراق]]، چگونگی اداره [[آستان مقدس امام حسین(ع)|حرم امام حسین(ع)]]، بررسی گویش بومی مردم عراق، معرفی بازار [[کربلا]]، معرفی عالمان آن دوره کربلا و [[نجف]].

این سفرنامه، با اهمیت سفر از دیدگاه [[اسلام]]، ارزش [[زیارت]] [[امام حسین(ع)]] و شرافت کربلا آغاز شده و به رؤیایی از نویسنده پرداخته که سبب سفر او به کربلا شده است.{{یادداشت|او در این رؤیا [[امام جواد(ع)]] را دیده و از شوق دیدار و هیبت و بزرگی او، نتوانسته سخنی بگوید. نویسنده، سرّ دیدن این رؤیا را سفر به عتبات عالیات دانسته است.<ref>الرحلة العراقیة وصف أدبی و تاریخی للعتبات المشرقة، ص۳۷ و ۳۸.</ref>}} سفر از حسین‌آباد{{یادداشت|حسین آباد، یکی از روستاهای نزدیک شهرستان مونگیر از شهرستانهای استان بهار یا بیهار واقع در جنوب شرقی هند است. مردم این استان و به ویژه این شهرستان، از گذشته علاقه مند به [[اهل بیت(ع)]] بودند. این سامان، در برخی دوره‌ها حاکمانی فارس یا وابسته به فارس‌ها داشته‌اند؛ از این روی، زبان فارسی نیز رایج بوده است. نویسنده این کتاب به فارسی مسلط بوده و با آن شعر می‌سروده است.<ref>گزارشی از سفر عالم شیعی هند، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۲۶، ص۱۲۲.</ref>}} آغاز شده، به [[بمبئی]] و از راه دریا به [[بوشهر]] رسیده است. پس از درنگی کوتاه در بوشهر، سفر از راه دریا به سوی [[بصره]] ادامه یافته و نویسنده در بصره برای ورود به خاک عراق قرنطینه شده است.{{یادداشت|در این بخش، بر پایه حدیثی از [[امام علی(ع)]]، به مذمت از بصره پرداخته است. به باور نویسنده، اکنون نیز تاجران [[یهود|یهودی]] در بصره فراوان و تاجران [[ایران|ایرانی]] اندک‌اند.<ref>گزارشی از سفر عالم شیعی هند، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۲۶، ص۱۰۶.</ref>}}  پس از آن، از [[نهر دجله|رود دجله]] به [[بغداد]] رفته و [[امام کاظم(ع)]] و [[امام جواد(ع)]] را زیارت کرده، به [[سامراء|سامرا]] رفته و [[حرم عسکریین(ع)|حرم امامان هادی(ع)، عسکری(ع)]] و وضعیت [[شیعه|شیعیان]] سامرا را کم‌رونق‌تر از دوره [[میرزای شیرازی]] دانسته است.{{یادداشت|اما الان وضعیت مانند دوره میرزای شیرازی بزرگ نیست؛ به جهت آنکه شماری از طلبه‌ها و فاضلان پس از درگذشت وی، از سامراء کوچ کرده‌اند و نیز وضعیت نابسامان ایران باعث شده وجوهات و نذورات کمتر روانه سامراء شود. گرچه در این عصر میرزا محمدتقی شیرازی (1256 – 1338ق) جای استاد را گرفته، اما شماری از طلبه‌ها با وجود علم و فضل وی، این شهر را ترک کرده‌اند.<ref>گزارشی از سفر عالم شیعی هند، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۲۶، ص۱۰۷.</ref>}}

نویسنده در این بخش، شعر ابن حجر را که نقد باور شیعیان درباره [[سرداب غیبت|سرداب]] سامرا است، با شعری سروده خود پاسخ داده است. در فصل پَسین، در راه سامرا به کربلا، از امنیتی که انگلستان در عراق ایجاد کرده و از آزادی مذهبی که به شیعیان داده تقدیر کرده است.{{یادداشت|نویسنده بر این باور است که انگلیسی‌ها هر چند در جذب اموال به سوی خودشان حریص‌اند، اما از حال رعایا نیز غافل نیستند و در رساندن فایده به مردم و برپایی امنیت تلاشی در خور تقدیر دارند. برخی این باور نویسنده را ریشه در فشارهای [[دوره عثمانی|حکومت عثمانی]] بر شیعیان پیش از اشغال عراق توسط انگلستان دانسته‌اند. این باور درآغاز اشغال، بین برخی از شیعیان وجود داشت تا زمانی که سیاست‌های انگلستان آشکار شد.<ref>گزارشی از سفر عالم شیعی هند، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۲۶، ص۱۰۹.</ref>}} در حرم امام حسین(ع) (پایان جمادی‌الثانی ۱۳۲۸ق)، شلوغی پیرامون ضریح، حضور [[زائر|زائران]] از بیشتر کشورهای دنیا و زیارت شب‌های جمعه نگاه نویسنده را جلب کرده است. در فصلی جداگانه، چگونگی روشنایی حرم توضیح داده شده؛ از جمله شمع‌های بزرگی که فتیله آن نزدیک به ۱ متر درازا داشته است.<ref>الرحلة العراقیة وصف أدبی و تاریخی للعتبات المشرقة، ص۱۱۶؛ گزارشی از سفر عالم شیعی هند، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۲۶، ص۱۱۰ و ۱۱۱.</ref> فصلی از این سفرنامه، به واژه‌ها و گویش بومی مردم عراق اختصاص یافته{{یادداشت|نویسنده از تحریف بسیار در زبان عربی فصیح در عراق خبر داده و فهم گویش آنان را برای بیگانه سخت‌تر از زبان جن دانسته است. به گزارش وی، کسی که در عراق به زبان عربی فصیح صحبت کند، مورد تمسخر آنان قرار می‌گیرد.<ref>الرحلة العراقیة وصف أدبی و تاریخی للعتبات المشرقة، ص۱۳۱</ref>}} و فصلی به معرفی بازار کربلا، کالاهای آن، پول‌ها و وزن‌های رایج آن پرداخته است.{{یادداشت|به گزارش نویسنده، بیشتر پول‌ها، عثمانی و ایرانی بوده و وزن‌های رایج شش نخود، دهم،‌ مثقال، اوقیه، حق، من، وزنه و تغار بوده است.<ref>الرحلة العراقیة وصف أدبی و تاریخی للعتبات المشرقة، ص۱۲۵-۱۲۹.</ref>}} فصلی با عنوان «فی عجائب کربلاء»، به نکته‌هایی پرداخته که از دید نویسنده جزء شگفتی‌های کربلا است. مانند اینکه نرخ کالاها هنگام بسیاری و کمیِ زائران، یکسان است. از دیگر شگفتی‌های کربلا در باور نویسنده فراوانی کالاها در روزهای شلوغ، فراوانی آب آشامیدنی با وجود کمبود منابع آبی، جاداری حرم با وجود مساحت کم، و امنیت زائران و مجاوران است.<ref>الرحلة العراقیة وصف أدبی و تاریخی للعتبات المشرقة، ص۱۳۳-۱۳۸.</ref> در فصلی از کتاب به معرفی عالمان آن روز کربلا پرداخته شده، که عبارتند از: سید باقر طباطبائی (1274 – 1331ق)، [[سید اسماعیل صدر]] (1258 – 1338ق)، شیخ محمدحسین مازندرانی (۱۲۵۵-۱۳۰۹ق)،<ref>الرحلة العراقیة وصف أدبی و تاریخی للعتبات المشرقة، ص۱۴۹.</ref> سید حسن کشمیری حائری (۱۲۵۰-۱۳۲۸ق){{یادداشت|وی، پدربزرگ [[سید عبدالکریم کشمیری]] است.<ref>گزارشی از سفر عالم شیعی هند، فصلنامه زیارت، شماره ۲۶، ص۱۱۵؛ الرحلة العراقیة وصف أدبی و تاریخی للعتبات المشرقة، ص۱۵۱.</ref>}} و محمدمهدی کشمیری حائری (۱۲۶۰-۱۳۳۹ق).<ref>الرحلة العراقیة وصف أدبی و تاریخی للعتبات المشرقة، ص۱۵۲.</ref> نویسنده در شهر نجف به ملاقات عالمانی مانند [[سید محمدکاظم طباطبایی]] (۱۲۴۷-1337ق)، [[آخوند خراسانی]] (1255 – 1329ق) و [[سید هبة‌الدین شهرستانی]] (1301 – 1386ق) رفته است.<ref>الرحلة العراقیة وصف أدبی و تاریخی للعتبات المشرقة، ص۱۸۱-۱۸۳.</ref>

# المقدمة

# فی السفر الی [[آستان امام حسین(ع)|المشهد الحسینی]] و ثوابه

# فی شرف ارض [[کربلا|کربلاء]]

# سبب [[زیارت|الزیارة]]

# الطریق الی [[بصره|البصرة]]

# الی [[سامراء]]

# فی مشهد [[نجف|النجف]]

[[پرونده:برگی از نسخه خطی الرحلة العراقیة (محمد هارون).PNG|400x400px|thumb|برگی از نسخه خطی: قصیده‌ای در ستایش [[امام علی(ع)]] که نویسنده آن را به فارسی سروده و با خط نستعلیق نگاشته است.|جایگزین=]]

...إذ کنتُ ممتلئ الصَّدر مِنَ الهَمِّ و شرقاً بالغُصص، متململاً على الفراش کالطائر المحبوس فی القفص، مبتلعاً بالجریض، مکتحلاً بالمَضِیْض، مفؤداً مکروباً، وجِلاً مرعوباً، تعِباً مکدوداً، لهفاناً مجهوداً، أضِجُّ إلى اللّه و أبکی، و أبثّ إلیه حزنی و أشتکی، فإنّه لیس المشتکى إلاّ إلیه، ولا المعوّل لدى المِحنَة إلاّ علیه.<ref>الرحلة العراقیة وصف أدبی و تاریخی للعتبات المشرقة، ص۳۲.</ref>

از دیدگاه ادبی، یکی از بخش‌های زیبای سفرنامه، فصل وصف المناجاة و العبادة است. در این فصل به توصیف شب‌های جمعه [[آستان مقدس امام حسین(ع)|حرم امام حسین(ع)]] پرداخته شده، از مناجات‌خوانِ حرم یاد شده که پس از گذشتن یک سوم شب بالای گلدسته رفته و شعر می‌خواند. بخشی از متن به این شرح است:<blockquote>

...فإنّه کلّما مضى ثلثا اللّیل ارتقى المحیعل على المنارة، ونزعَ عنه شعار (ثیاب) اللّیل و دِثاره، أخذَ ینشِدُ أبیاتاً تُحیی میتَ القلوب، و تُشفی الفؤاد المکروب، تبعث النفس على خلع الدَّعة، و تحدوها إلى ذکر مَن بیده ناصِیةُ الضّیق والسَّعة، توقِظ الرّقودَ على مِهاد الغفلة، و تُذکِّرهم أیّام المُهلة، وربّما یصرف عنانه إلى المناجاة، و یَعطف لسانه إلى المناداة، و کثیراً ما ینشد هذه الأبیات، التی هی أرقّ من ماء الحیاة، و ألطف من نسیم الغداة{{یادداشت|مطلع شعر، «لَکَ الحَمْدُ یا ذا الجودِ والمَجد و العُلى/تبارکتَ تُعطی مَن تشاء وتمنع» است.<ref>الرحلة العراقیة وصف أدبی و تاریخی للعتبات المشرقة، ص۱۰۲.</ref>}}

نویسنده، در آغاز و بین سفر، به فراخور برخی مکان‌ها یا رویدادها، شعر سروده و در سفرنامه درج کرده است.<ref>الرحلة العراقیة وصف أدبی و تاریخی للعتبات المشرقة، ص۳۹، ۴۱، ۷۳، ۸۷، ۱۰۳.</ref> ۴ شعر او، به زبان فارسی سروده شده است؛ یکی ستایش [[امام علی(ع)]]،{{یادداشت|با این مطلع: شاهنشه و امام امم یا علی توئی/فخر مقام و بیت و حرم یا علی توئی<ref>تصویر نسخه خطی رحلة عراقیة، مجلة الموسم، شماره 14، ص۲۵۸.</ref>}} دیگری در ستایش [[امام کاظم(ع)]] و [[امام جواد(ع)]]{{یادداشت|با این مطلع: ولاى آل نبى فرضِ عین می‌دانم/که با عبادتِ حق تو امین می‌دانم<ref>تصویر نسخه خطی رحلة عراقیة، مجلة الموسم، شماره 14، ص۲۶۳.</ref>}}و دو تای دیگر، آموزش اصول دین و نام [[امامان(ع)]] به کودکان مدرسة الحسینی در [[کربلا]] است.<ref>نسخه خطی رحلة عراقیة، مجلة الموسم، شماره ۱۴، ص۳۸۲-۳۸۵.</ref>

 

تصویر نسخه خطی این کتاب، در مجله الموسم، شماره 14، در 156 صفحه، در سال 1413ق. (۱۳۷۱-۱۳۷۲ش/1993م) منتشر شد.<ref>[https://www.noormags.ir/view/en/articlepage/516793/%D8%A7%D9%84%D8%B1%D8%AD%D9%84%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82%DB%8C%D8%A9-%D8%B3%D9%86%D8%A9-1328-%D9%87-%D8%AA%D9%86%D8%B4%D8%B1-%D9%84%D8%A3%D9%88%D9%84-%D9%85%D8%B1%D8%A9-%D8%B9%D9%86-%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%B3%D8%AE%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%AD%DB%8C%D8%AF%D8%A9-%D8%A8%D8%AE%D8%B7-%D9%85%D8%A4%D9%84%D9%81%D9%87%D8%A7 الموسم، شماره ۱۴، ص231–387.]</ref>  

 

این کتاب، با عنوان «الرحلة العراقیة، وصف ادبی و تاریخی للعتبات المشرقة فی العراق قبل اکثر من مائة عام»، با تصحیح احمد محمدرضا الحائری الاسدی، به صورت مشترک توسط مکتبة العلامة ابن‌ فهد الحلی‌ و مؤسسة الفکر الاسلامی‌، در [[کربلا]] و [[بیروت]]، در سال ۱۴۳۳ق. (۱۳۹۱ش/۲۰۱۲م) به چاپ رسیده است.<ref>[http://www.lib.ir/book/86649312/%D8%A7%D9%84%D8%B1%D8%AD%D9%84%D9%87-%D8%B1%D8%AD%D9%84%D9%87-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82%DB%8C%D9%87-%D9%88%D8%B5%D9%81-%D8%A7%D8%AF%D8%A8%DB%8C-%D9%88-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C/ کتاب‌شناسی الرحلة العراقیة وصف أدبی و تاریخی للعتبات المشرقة، پایگاه اطلاع‌رسانی کتابخانه‌های ایران.]</ref> در این چاپ، شعرهای فارسی نویسنده (نزدیک به ۱۲ صفحه از نسخه خطی)،<ref name=":0">تصویر نسخه خطی رحلة عراقیة، مجلة الموسم، شماره 14، ص۲۵۸-۲۶۴ و ۳۸۲-۳۸۵.</ref>  بدون آگاه‌سازی خواننده، حذف شده‌‌اند.{{یادداشت|در صفحه ۴۴ این چاپ، پس از مصرع «یفوح منه شذی الریحان و الأس»، شعرهای فارسی که در نسخه خطی موجودند،<ref>تصویر نسخه خطی رحلة عراقیة، مجلة الموسم، شماره 14، ص۲۵۴.</ref> ذکر نشده‌ و حذف شده‌اند.}}  برخی واژه‌های عربی نیز، در این نسخه جا افتاده‌اند؛ مانند عبارت «سلام الله الاکبر» که در نسخه خطی در فصل سبب [[زیارت|الزیارة]]، پس از عبارت «مولای السبط الاصغر» و پیش از مصرع «اذا ما طلبت المستجار من البلی» قرار گرفته،<ref>تصویر نسخه خطی رحلة عراقیة، مجلة الموسم، شماره 14، ص۲۵۴.</ref> ولی در این چاپ نیامده است.<ref>الرحلة العراقیة وصف أدبی و تاریخی للعتبات المشرقة، ص۳۹.</ref>

 

* [https://www.noormags.ir/view/en/articlepage/516793/%D8%A7%D9%84%D8%B1%D8%AD%D9%84%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82%DB%8C%D8%A9-%D8%B3%D9%86%D8%A9-1328-%D9%87-%D8%AA%D9%86%D8%B4%D8%B1-%D9%84%D8%A3%D9%88%D9%84-%D9%85%D8%B1%D8%A9-%D8%B9%D9%86-%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%B3%D8%AE%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%AD%DB%8C%D8%AF%D8%A9-%D8%A8%D8%AE%D8%B7-%D9%85%D8%A4%D9%84%D9%81%D9%87%D8%A7 نسخه خطی الرحلة العراقیة.]

| منبع = گزارشی از سفر عالم شیعی هند سید محمدهارون زنگی‌پور به عتبات عالیات،

| پس از لینک = علی احمدی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره بیست و ششم، بهار 1395، ص101

*'''تألیفات شیعه در شبه قاره هند معرفی  کتاب از مولفین شیعه هند و پاکستان و بنگلادش'''، شهسوار حسن نقوی امروهوی هندی، دلیل ما، قم، 1384ش.

*'''مجلة الموسم'''، المرکز الوثائقی لتراث اهل البیت(ع)، العدد ۱۴، السنة ۱۴۱۳ق.

*'''مطلع انوار: احوال دانشوران شیعه پاکستان و هند'''، مرتضی حسین صدر الافاضل، ترجمه محمد هاشم، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، مشهد، ۱۳۷۴ش.

[[رده:سفرنامه‌های عتبات]]

[[رده:کتاب‌های محمد هارون هندی]]