در حال ویرایش تاج المفرق فی تحلیة علماء المشرق (کتاب)

{{جعبه اطلاعات کتاب
| عنوان =تاج المفرق
| عنوان اصلی =تاج المفرق فی تحلیة علماء المشرق
| تصویر =تاج المفرق.jpeg
| اندازه تصویر =
| توضیح_تصویر =
| نویسنده =[[خالد بن عیسی بلوی]]
| برگرداننده =
| ویراستار =
| به تصحیح =[[حسن بن محمد السائح]]
| تحقیق =
| به کوشش =
| تاریخ نگارش =قرن هشتم قمری
| تصویرگر =
| طراح جلد =
| موضوع =سفرنامه
| سبک =
| زبان =عربی
| تعداد جلد =2
| صفحه =جلد اول: 318 صفحه و جلد دوم: 254 صفحه
| قطع =
| ناشر =
| وبسایت ناشر =
| محل انتشارات =
| تاریخ نشر =
| ترجمه به =
| مجموعه =
| شابک =
}}


'''تاج المفرق فی تحلیة علماء المشرق''' از سفرنامه‌های مغربی [[حج]]، نوشته [[خالد بن عیسی بلوی]] است.

خالد بن عیسی بلوی یکی از مشاهیر [[خاندان بلوی]] است. وی کتاب تاج المفرق را که سفرنامه بلوی است در قرن هشتم قمری به نگارش در آورده است. او آنچه را در سفر به شهرهای مختلف دیده را یادداشت کرده و شرح دیدارش با دانشوران اسلامی در شهرهای مختلف را بازگو نموده و از مباحثات علمی با آنان گزارش داده است.

در این سفرنامه گزارش‌های بلوی درباره مکان‌ها و شهرها، حاوی وصف وضع عمومی شهر، آمارها و گزارش‌هایی از اقتصاد و تجارت و زراعت، مساجد و مزارها و مکان‌های مقدس، دیدار نویسنده با عالمان و ادیبان و محدثان، و نقل اجازات و اشعار است، و در گزارش از بیان سرگذشت نام‌آوران، از حیات اجتماعی و فکری و علمی روزگار آنان هم یاد کرده است.

بلوی از شهرهای مختلف گذر کرده و گزارشات کاملی از آنها بیان داشته است و از جمله گزارش‌های بلوی درباره [[شهر مدینه]] و [[مکه]] است که به جزئیات آنها پرداخته و از موقعیت‌ها، اماکن، مشاهد مشرفه، خانه‌ها، چاه‌ها، اماکن مقدس و غیره گزارش‌های کاملی داده است.

این سفرنامه توسط حسن بن محمد السائح تصحیح شده و در دو جلد به چاپ رسیده است.

==معرفی اجمالی کتاب==

کتاب تاج المفرق فی تحلیة علماء المشرق از منابع و سفرنامه‌های مغربی و‌ اندلسی قرن هشتم ق. است.

«تاج المفرق» به معنای تاج سر است. نویسنده در این سفرنامه، دیده‌هایش را یادداشت کرده و شرح دیدارش با دانشوران اسلامی در شهرهای مختلف را بازگو نموده و از مباحثات علمی با آنان گزارش داده است.

==معرفی اجمالی نویسنده==

[[ابوالبقاء خالد بن عیسی بلوی|ابوالبقاء خالد بن عیسی بَلْوی]]/بَلَوی فقیه و قاضی<ref>نفح الطیب، ج2، ص532.</ref> از قبیله بَلویین‌ [[اندلس]] است که از طائفه قُضاعه [[یمن]] منشعب شده است.<ref>نک: دانشنامه جهان اسلام، ج4، ص177، «بلوی، خاندان. </ref> او در قَتوریه/قَنتوریه از مناطق مُریه‌ اندلس در سال 713ق. زاده شد.<ref>تاج المفرق، ص25، «مقدمه. </ref> گویا در جوانی به سال 736ق. به سفر پرداخت.

از پدرش که قاضی قتوریه بود، دانش‌های مختلف را فراگرفت. سپس به غَرناطه رفت و از دانشوران آن‌جا و آن‌گاه از محدثان فاس علوم مختلف را آموخت و به قتوریه بازگشت. بیشتر روایاتش را از جد مادری‌اش عبدالمنعم سماک و ابواسحق بن جابر دریافت نموده است. نیز مشایخ متعدد در شهرهای‌ اندلس، [[تونس]]، [[قاهره]] و [[اسکندریه]] داشت.<ref>تاج المفرق، ص26-27.</ref> 

در تونس مدتی نویسنده و کاتب امیر بود.<ref>تاج المفرق، ص43.</ref> پس از بازگشت به‌ اندلس، از مشاهیر علم و فقه و ادب به شمار می‌رفت<ref>تاج المفرق، ص27.</ref> و از این‌رو، قاضی قتوریه گشت. سپس قضاوت برشانه، از شهرهای‌ اندلس، را عهده‌دار شد. برخی سال وفاتش را 765ق. دانسته‌اند که گویا صحیح نیست؛ زیرا خالد بلوی نگارش سفرنامه را در روز آخر [[ربیع الاول]] 767ق. به پایان رسانده و از سویی، [[ابن‌خطیب]] که کتابش را در 780ق. نگاشته، با عبارت «رحمة‌الله‌علیه» از او یاد کرده است. بنابراین، وی می‌بایست در میانه این دو تاریخ رحلت کرده باشد.<ref>تاج المفرق، ج1، ص26-27، «مقدمه. </ref> 
خالد بلوی افزون بر این سفرنامه، برنامج روایت، دیوان شعر، تخریجی در حدیث الرحمه، کتابی در اسانید ثلاثیات صحیح بخاری، و گزیده‌ای از اشعار معاصران داشته است.<ref>تاج المفرق، ج1، ص36، «مقدمه. </ref> 

در سفرنامه بلوی، به دانشوران و ادیبان روزگار و مراودات و محاورات مؤلف با آن‌ها بسیار اشاره شده که می‌تواند توضیح‌گر قصد مؤلف از نام‌گذاری کتاب به «تاج المَفْرِق...» باشد. وی پیش از اشاره به نام کتاب، فشرده و چکیده‌ای از مطالب آن به دست داده است.<ref>تاج المفرق، ج1، ص143.</ref> [[مقری]] هم نام کتاب را به همین‌گونه آورده و آن را ستوده و مشتمل بر نکات سودمند دانسته است.<ref>نفح الطیب، ج2، ص532.</ref> در بررسی سفرنامه‌های‌ اندلسی و مغربی، بر تاثیر ادبیات شرق اسلامی بر این منطقه و نیز نحوه شکل‌گیری نثر و اسلوب بلاغی بلوی تاکید شده است.<ref>تاج المفرق، ج1، ص98-101، «مقدمه. </ref> 

==مشاهیر خاندان بلوی==

از مشاهیر خاندان بَلْوی‌ اندلس، از [[ابومحمد بلوی طرطوشی|ابومحمد بلوی طَرطُوشی]] صاحب کتاب الشفاء فی الطب، ادیب مشهور [[ابویحیی بلوی غرناطی|ابویحیی بلوی غَرناطی]]، ابوالحسن علی بلوی (م. 223ق.)، و ابومحمد عبدالمحمد بلوی (م. 619ق.) می‌توان یاد کرد.<ref>دانشنامه جهان اسلام، ج4، ص177-179.</ref> از خانواده خالد بن عیسی بلوی، برادرش قاضی [[محمد بن عیسی بلوی]] و نواده‌اش قاضی [[علی بن احمد بن خالد]] شناخته شده هستند.<ref>تاج المفرق، ص16-17، «مقدمه. </ref> علی بن احمد با کوشش فراوان به نسخه‌پردازی همین رحله پرداخت و در نگهداری آن کوشید.<ref>تاج المفرق، ص16-17، «مقدمه. </ref> 

==ویژگی تاج المفرق==

از ویژگی‌های سفرنامه بلوی، گزارش تاریخ فرهنگی شهرها در قالب دیدار با ادیبان و دانشوران و محدثان در سرزمین‌های گوناگون است. این سنت‌ فرهنگی ـ آموزشی در میان سفرنامه‌نویسان مغربی رواج داشت و کسانی مانند عَبْدَری و ابن رُشَید فِهری نیز به بازگویی چنین گزارش‌هایی می‌پرداختند.<ref>رحلة العبدری، ص287-312؛ نک: رحلة ابن رشید.</ref> 

==گزارشات بلوی==
گزارش‌های بلوی درباره مکان‌ها و شهرها ساختاری یکنواخت دارد. این ساختار حاوی وصف وضع عمومی شهر، آمارها و گزارش‌هایی از اقتصاد و تجارت و زراعت، مساجد و مزارها و مکان‌های مقدس، دیدار نویسنده با عالمان و ادیبان و محدثان، و نقل اجازات و اشعار است. هنگام گذر نویسنده از تونس به اسکندریه، قاهره، [[بیت‌المقدس]] و دیگر شهرهای بزرگ، همین‌گونه گزارش به کار رفته است. دغدغه‌های صوفیانه خالد بلوی، از شرح خِرقه‌ای که از یکی از دانشوران اهل تصوف گرفته و نیز اجازه روایت کتب عرفانی<ref>تاج المفرق، ج1، ص267.</ref> آشکار است.

بلوی در آغاز می‌گوید که به قصد [[حج]] و در طلب علم از شهر قَتوریه خارج شده است.<ref>تاج المفرق، ج1، ص143-144.</ref> او حرکت خود را در روز شنبه 18 [[ماه صفر|صفر]] 736ق. با وداع از خانواده و دوستان آغاز می‌کند؛ وداعی که از هر عذابی سخت‌تر بوده است.<ref>تاج المفرق، ج1، ص144-145.</ref> از همان آغاز، استناد به قطعات و اشعار در این اثر شکل می‌گیرد و نثر آهنگین و مسجع، بر گزارش‌های آن سایه‌ای سنگین می‌افکند، به گونه‌ای که شناخت جاهایی را که بلوی از آن‌جا گذر کرده<ref>تاج المفرق، ج1، ص148-149.</ref> و حوادثی را که دیده و حتی فهم عواطف و احساسات شخصی او را دشوار می‌گرداند.

ویژگی دیگر این سفرنامه، افزون بر بیان سرگذشت نام‌آوران، آوردن گزارش‌هایی از حیات اجتماعی و فکری و علمی روزگار مؤلف است. از این‌رو، این اثر آمیزه‌ای از شعر، تاریخ، فقه و تراجم است. صرف نظر از نثر خاص اثر، وصف‌های بلوی گاه تیزبینانه و دقیق است.<ref>تاج المفرق، ج1، ص148.</ref> وی هنگامی که از شهر عُبّاد در [[تلمسان|تِلِمْسان]] گذر می‌کند، از ابوالحسن مَرینی سلطان بنی‌مرینی (حک: 731-749ق.) به نیکی یاد می‌نماید.<ref>تاج المفرق، ج1، ص149.</ref> 

===گزارش از شهرها و دیدار علما===

حضور بَلْوی در نماز جمعه شهر تلمسان<ref>تاج المفرق، ج1، ص148-150.</ref> دیدارش با ادیبان آن‌جا و نقل اشعار ایشان<ref>تاج المفرق، ج1، ص148-150.</ref> گذشتن از بیابان‌های متعدد تا رسیدن به [[الجزائر]] که از حسن سلوک مردمانش یاد می‌کند<ref>تاج المفرق، ج1، ص152.</ref> و گذر از بِجایه که در آن به سختی‌ها و ناملایمات بسیار دچار می‌شود<ref>تاج المفرق، ج1، ص152-153.</ref> از دیگر مطالب سفرنامه است.

نکات طنزپردازانه در سفرنامه بلوی بسیار است و از روحیه شاد و محضر نیکوی او حکایت دارد.<ref>تاج المفرق، ج1، ص155.</ref> معمولاً در هر شهر، نخستین دغدغه او دیدار با فضلا و مباحثات علمی است.<ref>تاج المفرق، ج1، ص161.</ref> تبرک جستن از علما و اولیا، از دیگر مشخصات رفتار بلوی است که بعدها رواج بیشتر می‌یابد و مشرب صوفیانه زیارت مزارها از جانب سفرنامه‌نویسان مغربی می‌شود.<ref>نک: الحقیقة و المجاز؛ نک: احراز المعلی.</ref> 

بلوی در هر موضوع به منابع تاریخی و حدیثی کهن استناد می‌کند و گفته‌ها و نظرهای خود را با یادکرد حدیث نبوی، مجاز و مطلوب جلوه می‌دهد.<ref>تاج المفرق، ج1، ص169-171.</ref> اشاره وی به قرائت حزن‌انگیز و پرشور یکی از علمای قاری [[قرآن]]<ref>تاج المفرق، ج1، ص171.</ref> و یادکرد او از مشایخی که به او قرائات مختلف را آموخته‌اند و گزارش از تونس و مباحثات با دانشوران آن سرزمین و اجازاتی که دریافت کرده، از بخش‌های چشمگیر کتاب در زمینه تاریخ فرهنگی شهرها است.<ref>تاج المفرق، ج1، ص164-193.</ref> 

===گزارش از اسکندریه===

گرفتار شدن کاروان در طوفان دریایی و توسل مؤلف و گروه همراه به قرائت قرآن<ref>تاج المفرق، ج1، ص196.</ref> نجات شادی‌آفرین و رسیدن به ساحل اسکندریه و وصف ادیبانه او از این تضاد روحی که از ترس و اضطراب به لذت و شادی تبدیل شده است<ref>تاج المفرق، ج1، ص194-198.</ref> و وصف مناره اسکندریه و معماری و نقش‌های شگفت‌انگیز آن، از مباحث بعدی کتاب است.

یکی از مایه‌های شگفتی‌ در اسکندریه، آینه‌ای بوده که بر نوک این مناره نصب کرده‌اند. دیگر مایه شگفتی، استحکام بناهای آن بوده که به گفته نویسنده، ساختمان‌های زیرزمین آن استوارتر از دیگر بناهای مشابه در روی زمین است.<ref>تاج المفرق، ج1، ص198.</ref> 

بلوی گزارشی شگفت‌انگیزتر از یکی از دانشوران به نام هروی آورده که شهر اسکندریه در آن زمان 12000 مسجد داشته است. سپس نامه [[عمرو بن عاص]] به [[خلیفه دوم]] در وصف اسکندریه را آورده که در آن از وجود 4000 حمام و 40000 یهودی جزیه‌پرداز در اسکندریه خبر داده است.<ref>تاج المفرق، ج1، ص200.</ref> 

بلوی مسجد جامع ابن طولون را معرفی کرده و معتقد است که این مسجد با الگوی [[مسجدالحرام]] ساخته شده است.<ref>تاج المفرق، ج1، ص215.</ref> او از کارشناسان نقل می‌کند که کشتی‌های بزرگ نیل به بیش از 100 فروند می‌رسند و زورق‌های کوچک فراوان در دریا به فعالیت و صید مشغولند.<ref>تاج المفرق، ج1، ص218.</ref> وی تعداد شتران آب‌کش روزانه قاهره را بیشتر از دویست هزار می‌داند و مغازه‌های قاهره را 60 هزار دکان به شمار می‌آورد. وصف او از اهرام مصر<ref>تاج المفرق، ج1، ص218-222.</ref> مرقد راس الحسین در قاهره<ref>تاج المفرق، ج1، ص221.</ref> و تبرک به آن، مرقد سیده نفیسه از نوادگان [[زید بن حسن بن علی(ع)]]، و مرقد [[حضرت زینب|زینب]] و معرفی کتیبه نگاشته شده بر درِ آن‌که نام حضرت زینب بر آن کتابت شده بوده، بخشی دیگر از آگاهی‌های این سفرنامه است.<ref>تاج المفرق، ج1، ص222.</ref> 

===گزارش از مدینه===

بلوی با دیدن [[مدینه]]، گریان می‌شود و به بداهه، قصیده‌ای در معنویت مدینه<ref>تاج المفرق، ج1، ص280-282.</ref> و وصف [[مسجدالنبی]]<ref>تاج المفرق، ج1، ص283.</ref> می‌سراید. 
====گزارش از مسجدالنبی====
وصف مسجدالنبی را با اشاره به تعمیر و گسترش آن در دوران ملک منصور قلاوون صالحی در 701ق. آغاز می‌کند و برای او لقب خادم الحرمین الشریفین را به کار می‌برد.<ref>تاج المفرق، ج1، ص285.</ref> 

او انحراف [[قبله]] مسجدالنبی را که ظریف و بدیع می‌شمرد، به [[عمر بن عبدالعزیز]] نسبت می‌دهد و سپس قبور سه‌گانه و روضه مطهره را با شرح نقوش تزئینی، مرمرها، مشخصات دیوارها، و رنگ‌ها به دقت وصف می‌کند. یکی از نکات بدیع این گزارش، اشاره به حوضچه کوچک مرمرینی است که داخل [[مرقد نبوی]] به شکل محراب قرار داشته و خانه [[فاطمه زهرا(س)]] یا قبر وی بوده است.<ref>تاج المفرق، ج1، ص285-286.</ref> 

اشاره به جِذْع حَنانه (ستون حنانه)، منبر نبوی و تبرک با لمس و مسح آن<ref>تاج المفرق، ج1، ص286.</ref> مساحت و طول و عرض مسجدالنبی، و 800 ستون مسجدالنبی در گزارش نویسنده آمده است. او اشاره می‌کند که صحن مسجد دارای قُبه‌ای سفید رنگ است که 15 نخل روبه‌روی آن قرار دارند.<ref>تاج المفرق، ج1، ص287.</ref> نیز چهار باب مسجدالنبی را با نام [[باب الرحمه]]، [[باب جبرئیل]]، [[باب الخشیه]] و [[باب الرخاء]] وصف می‌کند.<ref>تاج المفرق، ج1، ص287.</ref> به بیان وی، روبه‌روی باب الرحمه مدرسه‌ای بوده که در معماری و ساخت نظیر نداشته است.<ref>تاج المفرق، ج1، ص287.</ref> 

====گزارش از مسجد قبا====

او [[مسجد قبا]] را در دو مایلی مدینه در جهت قبله معرفی می‌کند<ref>تاج المفرق، ج1، ص287.</ref> و به تعمیر آن و کتبیه تاریخ این تعمیر در 671ق. اشاره می‌نماید. نیز شرح می‌دهد که روبه‌روی درِ مسجد، چاهی بزرگ است<ref>تاج المفرق، ج1، ص288.</ref> که آبی گوارا دارد و آب مدینه از آن تامین می‌شود.<ref>تاج المفرق، ج1، ص288.</ref> 

====گزارش از اماکن دیگر====
سپس از [[خانه ابوایوب انصاری]]، [[خانه عایشه]]، [[خانه فاطمه]]، [[خانه ابوبکر]]، و [[خانه عمر]] که در جنوب مسجد قبا بوده، نام برده و [[قبا]] را شهری بزرگ دانسته که به مدینه متصل بوده است.<ref>تاج المفرق، ج1، ص288.</ref> نیز از [[مسجد فتح]]، [[مشهد حمزه]]، مشاهد [[شهدای احد]]، [[مسجد علی]]، و [[مسجد سلمان فارسی]] در بیرون مدینه یاد کرده است.<ref>تاج المفرق، ج1، ص288.</ref> سپس از [[بقاع بقیع|بِقاع بقیع]] گزارش داده و به مرقد عباس که قبر [[امام حسن(ع)]] در آن قرار داشته و دارای گنبدی بزرگ و دو قبر بر‌آمده و مرتفع از سطح زمین با الواح و ورق‌های تزئینی بوده، پرداخته است.<ref>تاج المفرق، ج1، ص289.</ref> 

گزارش بلوی از [[عین النبی]] (عین الزرقاء) از اغراق مبرا نیست.<ref>تاج المفرق، ج1، ص290.</ref> به گزارش وی، این چشمه نه تنها مردم مدینه، بلکه همه اهل زمین را کفاف می‌دهد. البته شاید مقصود وی، مسافران و زائران باشد.

بلوی، مدینه را با لقب مکرمه و کریمه یاد می‌کند و پس از وصفی عاطفی از معنویت مدینه، از شنیده‌ها و آموزش‌ها و دیدارهایش با دانشوران مجاور حرم، گزارشی علمی و فرهنگی به دست می‌دهد.<ref>تاج المفرق، ج1، ص291.</ref> او در پی دریافت اجازه حدیث از برخی دانشوران آن‌جا، با کاروان شامی در بیست و سوم [[ذی‌قعده]] از مدینه خارج می‌شود<ref>تاج المفرق، ج1، ص294.</ref> و در پنجم ذی‌حجه به [[مکه]] می‌رسد.<ref>تاج المفرق، ج1، ص295.</ref> 

===گزارش از مکه===

گزارش‌های بعدی بلوی در وصف ارکان و فضیلت‌ها و معماری [[کعبه]]<ref>تاج المفرق، ج1، ص298-308.</ref> [[قبة الشراب]] یا [[سقایه عباس]]<ref>تاج المفرق، ج1، ص306.</ref> دروازه‌های مکه<ref>تاج المفرق، ج1، ص308-309.</ref> مکان‌های مقدس مکه<ref>تاج المفرق، ج1، ص310-314.</ref> و [[منا]] و محل جَمْره‌ها<ref>تاج المفرق، ج1، ص315-317.</ref> است.

جلد دوم این سفرنامه به وصف جاهایی که نویسنده در پی خروج از مکه، دیدار نموده و نیز زیارت بیت‌المقدس و دیدار با بزرگان و دانشوران هر سرزمین و وضع فرهنگی آن‌جا اختصاص دارد.

==مصحح سفرنامه==

مصحح سفرنامه، حسن بن محمد السائح است که به تفصیل، درباره زندگی، محیط فرهنگی، استادان، مناصب و ارتباطات خالد بن عیسی بلوی و نیز وضع سفرنامه‌نویسی در [[مغرب]] و‌ اندلس و مهم‌ترین سفرنامه‌های مغربی گزارش داده است.<ref>تاج المفرق، ج1، ص3-136.</ref> 

==چاپ‌ها==

نسخه‌های متعدد از سفرنامه بلوی در دسترس است. نسخ مغربی آن، شامل چهار نسخه در الخزانة العامه رباط است که چاپ حاضر از روی آن‌ها صورت گرفته است.<ref>تاج المفرق، ص10-12، «مقدمه».</ref> نسخه‌های نگهداری شده در کتابخانه جامعة القرویین و جاهای دیگر نیز مورد استفاده مصحح قرار گرفته است. سفرنامه تاج المفرق با مقدمه و تصحیح حسن السائح در دو جلد (جلد اول: 318 صفحه و جلد دوم: 254 صفحه) بدون اشاره به نام ناشر و محل و تاریخ نشر چاپ شده است.

==پانویس==
{{پانویس}}

==منابع ==
{{منابع}}
{{دانشنامه
 | آدرس = http://phz.hajj.ir/422/7546
 | عنوان = تاج المفرق فی تحلیة علماء المشرق
 | نویسنده = علی احمدی میرآقا
}}

{{پایان}}
{{سفرنامه‌ها}}

[[رده:مقاله‌های در دست ویرایش]]
[[رده:سفرنامه‌های حج]]
[[رده:سفرنامه های حج قرن 8(قمری)]]
[[رده:کتاب‌های خالد بن عیسی بلوی]]