در حال ویرایش تاریخ المستبصر (کتاب)

{{جعبه اطلاعات کتاب
| عنوان           =تاریخ المستبصر
| عنوان اصلی      =صفة بلاد اليمن و مكة و بعض الحجاز
| تصویر           =تاریخ المستبصر.jpeg
| اندازه تصویر    =
| توضیح_تصویر     =
| نویسنده         =[[ابن‌مجاور]] 
| برگرداننده      =
| ویراستار        =
| به تصحیح        =
| تحقیق           =محمد ممدوح حسن
| به کوشش         =
| تاریخ نگارش     =
| تصویرگر         =
| طراح جلد        =
| موضوع           =جغرافیای جنوب و غرب [[عربستان]]
| سبک             =
| زبان            =عربی
| تعداد جلد       =1
| صفحه            =340
| قطع             =وزیری
| ناشر            =مکتبة الثقافة‌الدينية
| وبسایت ناشر     =
| محل انتشارات    =قاهره
| تاریخ نشر       =سال ۱۹۹۶م.
| ترجمه به        =
| مجموعه          =
| شابک            =
}}
تاریخ المستبصر کتابی در جغرافیای جنوب و غرب [[عربستان]]، منسوب به [[ابن‌مجاور دمشقی]] (م. 601-690ق.) است.

این کتاب، از منابع جغرافیایی جنوب و غرب شبه جزیره عربستان در سده هفتم ق. است و آگاهی‌های اقلیمی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی فراوان از این منطقه و نیز [[مکه]] و شهرها و مناطق پیرامونی آن به دست داده است.

کتاب تاریخ المستبصر از جهتی که منبع استناد بسیاری از سفرنامه‌ها و آثار تاریخی و جغرافیایی و برخی از آثار معاصر بوده و دانشوارن به آن استناد کرده‌اند از اهمیت بالایی برخوردار است.

مطالب کتاب که بیشتر حاصل دیده‌ها یا شنیده‌های نویسنده از مردم بومی است و شامل گزارشات کاملی که از مکه آغاز شده و به [[بحرین]] پایان یافته است و از شهرهای مختلفی که سفر کرده از جمله مکه، [[مدینه]] و [[یمن]] که بیشترین حجم کتاب را به خود اختصاص داده است، گزارشات کاملی ارائه کرده است.

نسخه‌های متعددی از این کتاب در دست است و این کتاب چند بار در کشورهای مختلف چاپ شده است.

==نام اصلی کتاب==

نام اصلی کتاب صفة بلاد الیمن و مکة و بعض الحجاز است، اما به تاریخ المستبصر شهرت دارد. درباره این نام، میان محققان اختلاف است. در نسخه‌های موجود کتاب، به نام آن در متن اشاره نشده است.

آلویس اشپرنگر (Aloys Sprenger) (1813-1893م.) مستشرق اتریشی، نام صحیح کتاب را تاریخ المستنصر می‌داند. محقق فرانسوی،‌ هارتویگ درنبورگ (Hartwig Derenburg) (1811-1895م.) این سخن را پذیرفته، می‌افزاید که نویسنده، اثرش را به خلیفه عباسی، [[المستنصر بالله]] (609-656ق.) تقدیم کرده است. اما جرج مایلز (George Miles) نام صحیح کتاب را تاریخ المستبصر دانسته است.<ref>دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج4، ص581-582، «ابن‌مجاور. </ref>

==هویت نویسنده==

نویسنده کتاب به‌گونه قطعی شناخته شده نیست. برخی کتاب را به ابن‌مجاور دمشقی و بعضی به ابن‌مجاور بغدادی نیشابوری نسبت داده‌اند. شرح‌حال‌نگاران سال تولد جمال‌الدین ابوالفتح یوسف بن یعقوب شیبانی دمشقی، مشهور به ابن‌مجاور، تاریخ‌نگار و جغرافی‌نگار را سال 601ق. در [[دمشق]] دانسته است.<ref>تاریخ الاسلام، ج51، ص440؛ شذرات الذهب، ج7، ص728.</ref> وفاتش را بیشتر سال690ق. دانسته‌اند.<ref>تاریخ الاسلام، ج51، ص440-441؛ معجم المؤلفین، ج13، ص345.</ref>

از زندگی وی تنها همین دانسته است که در [[بغداد]] رشد کرد.<ref>تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص275.</ref> او به [[هند]] نیز رفت و آمد داشت و مدتی در مولتان اقامت کرد.<ref>تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص275.</ref> وی نزد پدرش و اساتیدی چون تاج کندی، خضر کامل سروجی، عبدالجلیل ابن مندویه، و عبدالله بن طاوس دانش آموخته و از آن‌ها حدیث نقل کرده است.<ref>تاریخ الاسلام، ج51، ص440؛ شذرات الذهب ج7، ص728.</ref> اما نویسنده کتاب، خود، از پدرش با نام محمد (بن مسعود بن علی بن احمد بن مجاور بغدادی نیشابوری) یاد کرده <ref>تاریخ المستبصر، ص281.</ref> که با نام پدر ابن‌مجاور دمشقی سازگار نیست، چنان‌که برادر خویش را احمد بن محمد بن مسعود خوانده است. <ref>تاریخ المستبصر، ص115.</ref> همچنین او در این کتاب، نامه‌ای از پدرش آورده که بر پایه آن، نیاکان او از [[حضرموت]] [[یمن]] بوده‌اند. <ref>تاریخ المستبصر، ص281.</ref> اشعار و واژگان فارسی بسیار در کتاب به چشم می‌خورد <ref>تاریخ المستبصر، ص101، 111، 331.</ref> که بیشتر مناسب نویسنده‌ای فارسی‌زبان است تا یک نویسنده عرب‌زبان دمشقی.<ref>المجمع العلمی العربی، ش32، ص384-385، «تاریخ المستبصر. </ref>

شواهدی دیگری نیز به تردید در انتساب کتاب به [[ابن‌مجاور دمشقی]] می‌افزاید، از جمله این‌که گزارش‌های کتاب تا سال 626ق. را در بر می‌گیرد و ارائه چنین آگاهی‌های گسترده‌ای، مستلزم سفرهای طولانی و تجارب فراون است و این از ابن‌مجاور دمشقی که در آن سال‌ها بسیار جوان بوده، بعید می‌نماید.

==اهمیت کتاب==

تاریخ المستبصر از منابع دست اول جغرافیای جنوب و غرب [[شبه جزیره عربستان]] در سده هفتم ق. است که آگاهی‌هایی گسترده از وضعیت اقلیمی و نیز اماکن، بناها، راه‌ها و منازل میان آن‌ها، و زندگی و پیشه و آداب و رسم‌های مردم منطقه به دست می‌دهد. همچنین بخشی از رویدادهای سیاسی آغازین روی کار آمدن رسولیان (حک: 626/627-858ق.) در یمن و نیز [[قتادة بن ادریس]] در [[مکه]] (حک: 598-617ق.) در این کتاب آمده است. بسیاری از آثار تاریخی و جغرافیایی و نیز سفرنامه‌ها مانند [[سفرنامه ابن بطوطه]]، <ref>سفرنامه ابن بطوطه، ج1، ص223.</ref> [[ادام القوت فی ذکر بلدان حضرموت]]<ref>ادام القوت، ص50، 86.</ref> و برخی از آثار معاصر به این کتاب استناد کرده‌اند.

از میان دانشوران متاخر، نخستین محققی که به ارزش و اهمیت این اثر پی ‌برد، آلویس اشپرنگر به سال 1864م. بود.<ref>تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص275.</ref> او در تالیف کتاب راه‌های تجاری در شرق از تاریخ المستبصر بسیار سود برد. فران (Gabriel Ferrand) (1864-1935م) از میان نویسندگان عرب، ابن‌مجاور را حتی با [[مقدسی]] (335-390ق.) درخور مقایسه می‌داند و او را از لحاظ وصف جزئیات، برتر از مقدسی می‌شمارد.

ابومَخْزَمه نیز در کتاب [[تاریخ ثغر عدن]] مطالبی از تاریخ المستبصر نقل کرده است.<ref>دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج4، ص581-582، «ابن‌مجاور. </ref> کراچکوفسکی بر آن است که به زحمت می‌توان این همه آگاهی‌های اقلیم‌شناسی، فرهنگی و داستانی را نزد مؤلفی دیگر یافت. اهمیت کتاب بیشتر به لحاظ دیده‌ها و ملاحظات مردم‌شناختی است.<ref>تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص275.</ref>

==مطالب کتاب==

بیشتر مطالب کتاب، حاصل دیده‌ها یا شنیده‌های نویسنده از مردم بومی است. او به روش خود، به صورت منظم، سیمایی از هر شهر یا منطقه شامل بناها و خانه‌ها، منازل میان راه، فاصله‌ها، آب و هوا، حاکمان و ویژگی‌های مردم آن شامل نژاد، پیشه، اخلاق، و آداب و رسم‌های آنان به دست می‌دهد. نویسنده از بیان تاریخ روی کار آمدن حاکمان مناطق و برخی رخدادهای سیاسی مهم و نیز پیشینه بناها غافل نمانده است.

==منابع مورد استفاده==

می‌توان گفت که مباحث کتاب، آمیزه‌ای از روایت داستانی تاریخ قدیم و دیده‌های مفصل و جزئی او است.<ref>تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص276.</ref> روایت‌های کتاب از زندگی مردم و ادب عامیانه مناطق مورد نظر در سده هفتم ق. بی‌مانند است. نویسنده در ثبت آگاهی‌های خود، گاه از آثار گذشتگان همچون [[التفهیم فی علم التنجیم]] [[بیرونی]] <ref>تاریخ المستبصر، ص256.</ref> [[معرفة الادیان]] [[محمد بن عمر رازی]] <ref>تاریخ المستبصر، ص45.</ref> و [[مسالک الممالک]] [[اصطخری]] <ref>تاریخ المستبصر، ص310.</ref> و چند کتاب دیگر یاد نموده و گاه از [[مروج الذهب]] <ref>تاریخ المستبصر، ص14، 211.</ref> [[اخبار مکه فاکهی]] <ref>تاریخ المستبصر، ص14، 28، 56، 60.</ref> و [[المفید فی اخبار زبید|المفید فی اخبار زَبید]] از [[ابوطامی جیاش بن نجاح]] <ref>تاریخ المستبصر، ص126، 139.</ref> بهره برده است.

==گزارش‌های کتاب==

گزارش‌های تاریخ المستبصر از مکه آغاز شده و به بحرین پایان یافته است. از این گزارش‌ها برمی‌آید که آگاهی‌های آن در سفر یا سفرهایی به آن مناطق گردآوری شده است، اما از علت و انگیزه سفر و این‌که آیا سفر ابن‌مجاور به قصد [[حج]] بوده یا نه، سخن نرفته است. بر پایه گزارشی در کتاب، او در [[ذی‌حجه]] 626ق. در زَبید یمن بوده است. <ref>تاریخ المستبصر، ص92.</ref> وی در مقدمه، تاریخ المستبصر را اثری خوانده که سرزمین‌های [[حجاز]] و یمن را برمی‌رسد و آگاهی‌های مربوط به این دو سرزمین را همچون تصویری روشن عرضه می‌کند. <ref>تاریخ المستبصر، ص10.</ref>

او هنگام ثبت شنیده‌های خود درباره برخی موضوعات همانند داستان‌های عامیانه و اساطیر، به داوری درباره درستی یا نادرستی آن‌ها نپرداخته است. از این‌رو، برخی، نوشته‌های او را آمیزه‌ای از سره و ناسره دانسته‌اند.<ref>مجلة العرب، س24، ش281، ص406، «حمد الجاسر. </ref> نویسنده گاه در معرفی و وصف یک منطقه، به رؤیاهای خود نیز استناد کرده است. <ref>تاریخ المستبصر، ص26؛ تاریخ المستبصر، ص59.</ref> با این حال، آگاهی‌های او را جهانگردان تایید کرده‌اند.<ref>تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص276.</ref>

===گزارشات از مکه===

بخش مربوط به یمن، بیشتر حجم کتاب یعنی حدود یک‌پنجم را به خود اختصاص داده است و دیگر مناطق تقریباً سهمی یکسان دارند. سخن از مکه با مباحثی لغوی و روایی درباره نام‌های آن آغاز شده <ref>تاریخ المستبصر، ص11-14.</ref> و با مباحثی درباره وضعیت معیشتی، آداب اجتماعی، و خلق و خوی مکیان ادامه یافته است.

بر پایه آگاهی‌های کتاب، ساکنان مکه از اشراف منسوب به [[امام حسن بن علی(ع)]] و قریشی و بیشتر بر مذهب زیدی هستند. نوع لباس مردان و حجاب زنان مکی و نام‌هایی که مکیان بر فرزندان خود می‌نهاده‌اند، در زمره این موضوعات است. وضعیت اقتصادی مردم مکه، چندان مناسب نبوده و به گفته نویسنده، آنان اهل قناعت بوده‌اند و گاه چند روز را به دو قرص نان بسنده می‌کرده‌اند. <ref>تاریخ المستبصر، ص14-15.</ref>

به گزارش کتاب، حاکمان یا شرفای حسنی از دوران حکومت‌ [[هارون الرشید]] در مکه ساکن شده و حکومت آن سرزمین را در دست داشته‌اند. <ref>تاریخ المستبصر، ص21.</ref>

نویسنده از منبعی که معرفی نکرده، نقل کرده است که در گذشته، مردم مکه و پیرامون آن، درآمدی کلان از فروش محصولات کشاورزی و دامداری و جز آن داشته‌اند، ولی به سبب اختلاف و چنددستگی، درآمد آنان از میان رفته است. <ref>تاریخ المستبصر، ص18.</ref> نام پول‌های رایج در شهر و بهای خوراک و پوشاک، در این بخش آمده و باب‌های برخی شهرها <ref>تاریخ المستبصر، ص22.</ref> و ارزش دینار مکی با واحد پول دیگر جای‌ها از جمله [[بغداد]] مقایسه شده است. <ref>تاریخ المستبصر، ص23.</ref>

وضعیت شهر و خانه‌های مکه و تغییرات آن در گذر تاریخ، موضوع دیگر کتاب است. به گزارش این کتاب، خانه‌های شهر مکه از سنگ و گچ بوده‌اند و در زمانه [[مهدی عباسی]] (حک: 158-169ق.)، خانه‌ها همانند قلعه‌های نظامی ساخته شدند تا به استحکام آن‌ها افزوده گردد. در دوران امیر قتادة بن ادریس، به دستور او، پیرامون شهر حصاری از سنگ و گل ساخته شد و چهار در بر آن گشودند. <ref>تاریخ المستبصر، ص19.</ref>

===گزارشات از مدینه===

آگاهی‌های کتاب درباره مدینه، نسبت به مکه کوتاه و مربوط به سرزمین‌های پیرامونی شهر یا فاصله آن تا دیگر شهرها و مناطق است، نه خود شهر. بر پایه شنیده‌های ابن مجاور، در منطقه قبا، محل مسجد مشهور [[مسجد قبا|قبا]]، پیشتر شهری بوده است. او وجود نخلستان‌هایی با درختان بلند را میان قبا و مدینه گزارش داده است. <ref>تاریخ المستبصر، ص26-27.</ref>

===حضور ایرانیان در ساخت و سازهای عمرانی===

برخی گزارش‌های نویسنده از حضور ایرانیان و نقش آنان در ساخت و سازهای عمرانی شبه جزیره ارائه شده است. <ref>تاریخ المستبصر، برای نمونه: ص115، 124، 153.</ref> از جمله، او از بنایی آجرین بر مزار منسوب به [[حضرت حوا]] سخن گفته که تا سال 621ق. باقی بوده، اما هنگام گزارش، رو به ویرانی نهاده است. <ref>تاریخ المستبصر، ص61.</ref>

نویسنده در بیان پیشینه جده، چند گزارش آورده که بر پایه یکی از آن‌ها، ایرانیان این شهر را بنیان نهاده‌اند. <ref>تاریخ المستبصر، ص55.</ref> او هنگام بیان مرزهای مناطق عربی، از بحر فارس یاد کرده و آن را مرز شرقی سرزمین‌های عرب دانسته است. <ref>تاریخ المستبصر، ص52-53، 331.</ref>

==چاپ‌ها==

از این کتاب نسخه‌هایی متعدد در دست است. کهن‌ترین نسخه موجود در سده یازدهم ق. کتابت شده که به شماره 3080 در کتابخانه سلیمانیه ایاصوفیه [[استانبول]] نگهداری می‌شود. جز نسخه‌هایی که به کمک شارل شفر (Charles Scheffer) خاورشناس فرانسوی قرن 19م. به اروپا راه یافت، دو نسخه دیگر نیز در زمانه دخویه (Michael Jan de Goeje) خاورشناس هندی و لاندبرگ (Carlo Landberg) به دست آمد و اسکار لوفگرن (Oscar Lufgren) نسخه استانبول را هم به این نسخه‌ها افزود<ref>تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص276.</ref> که گویا کهن‌ترین نسخه خطی است<ref>مجلة العرب، سال 24، ش281، ص409، «حمد الجاسر. </ref> که حدود 400 سال پس از وفات ابن‌مجاور نگاشته شده است.

نخستین بار اشپینگر بخشی از کتاب را به سال 1901م. در لیدن (Leiden) به چاپ رساند. نیز گزیده‌ای از تاریخ عدن از این کتاب به سال 1936ق. به ضمیمه کتاب [[تاریخ ثغر عدن]] تالیف ابومخرمه در لیدن چاپ شد.

بعدها اسکار لوفگرن نخست به سال 1951م. جلد اول و سپس به سال 1954م. جلد دوم کتاب را تصحیح نمود و در لیدن در قطع وزیری و در 304 صفحه به همت انتشارات بریل (E. J. Brill) به چاپ رساند.<ref>مجلة العرب، سال 24، ش281، ص396، «حسن صالح شهاب».</ref>

به سال 1996م. محمد ممدوح حسن همین نسخه را با توضیحاتی در پانوشت، در انتشارات مکتبة الثقافة الدینیه [[قاهره]] با 340 صفحه وزیری به چاپ رساند که مبنای مقاله حاضر است.

==پانویس==
{{پانویس}}
==منابع ==
{{منابع}}
{{دانشنامه
 | آدرس = http://phz.hajj.ir/422/7539
 | عنوان = تاریخ المستبصر
 | نویسنده = حامد عبداللهی سپیدان
}}

* '''ادام القوت فی ذکر بلدان حضرموت''': عبدالرحمن بن عبدالله السقاف، به کوشش باذیب و الخطیب، بیروت، دار المنهاج، 1425ق.

* '''تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر''': الذهبی (م. 748ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، 1410ق.

* '''تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلام''': کراچکوفسکی، ابوالقاسم پاینده، تهران، علمی و فرهنگی، 1384ش.

* '''دائرة المعارف بزرگ اسلامی''': زیر نظر بجنوردی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ، 1372ش.

* '''سفرنامه ابن‌بطوطه (رحلة ابن بطوطه)''': ترجمه: موحد، تهران، علمی و فرهنگی، 1361ش.

* '''شذرات الذهب''': عبدالحی بن العماد (م. 1089ق.)، بیروت، دار الفکر، 1409ق.

* '''المجمع العلمی العربی (ماهنامه)''': عبدالملک بن عبدالرحیم الحارثی.

* '''معجم المؤلفین''': عمر کحّاله، بیروت، دار احیاء التراث العربی ـ مکتبة المثنی.

* '''الموسوعة العربیة العالمیه''': مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر، ریاض، 1419ق.


{{پایان}}
{{کتاب‌های مرتبط با حج}}

[[رده:کتاب‌های ابن‌مجاور]]
[[رده:کتاب‌های جغرافیای عربستان]]
[[رده:کتاب‌های قرن هفتم قمری‏]]