در حال ویرایش تحصیل المرام (کتاب)

{{جعبه اطلاعات کتاب
| عنوان           =تحصیل المرام
| عنوان اصلی      =تحصیل المرام فی اخبار البیت الحرام و المشاعر العظام و مکة و الحرم 
| تصویر           =تحصیل المرام.jpg
| اندازه تصویر    =
| توضیح_تصویر     =
| نویسنده         =[[محمد بن احمد صباغ]]
| برگرداننده      =
| ویراستار        =
| به تصحیح        =
| تحقیق           =
| به کوشش         =
| تاریخ نگارش     =
| تصویرگر         =
| طراح جلد        =
| موضوع           =تاریخ محلی و فضیلت‌های مکه
| سبک             =
| زبان            =عربی
| تعداد جلد       =
| صفحه            =
| قطع             =
| ناشر            = مکتبة الأسدي
| وبسایت ناشر     =
| محل انتشارات    =[[مکه مکرمه]] - [[عربستان]]
| تاریخ نشر       = 1424ق.
| ترجمه به        =
| مجموعه          =
| شابک            =
}}

'''تحصیل المرام'''  کتابی در تاریخ محلی و فضیلت‌های مکه، نوشته [[محمد بن احمد صباغ]] از عالمان مکی قرن دوازدهم ق. است.

این کتاب یکی از منابع مهم درباره تاریخ محلی و نیز فضائل ذکر شده درباره [[مکه مکرمه]] است. نویسنده کتاب از منابع تاریخی بسیار مهم در گرداوری این اثر بهره برده است.

کتاب دارای شش باب و یک پایان بوده و هر باب، فصل‌های متعدد را در خود جای داده است. از مهم‌ترین مسائلی که در این کتاب مطرح شده مباحث مربوط به بناها و فضیلت‌های مکه، معرفی قبرستان‌های مکه و بیان تاریخ [[والیان مکه]] را می‌توان نام برد.

==معرفی اجمالی==

این کتاب از منابع مهم تاریخ محلی و فضیلت‌های مکه بوده و نام کامل آن، تحصیل المرام فی اخبار البیت الحرام و المشاعر العظام و مکة و الحرم است. نویسنده در این اثر، با بهره‌گیری از منابع مکتوب پرشمار و دیده‌های خود، به بیان تاریخ بناها و برخی رخدادهای سیاسی و مذهبی [[مکه]] تا اواخر سده سیزدهم (1278) ق. پرداخته است.

==شرح حال نویسنده==

[[محمد بن احمد مکی|محمد بن احمد بن سالم مکی]]، تاریخ‌نگار و فقیه مالکی معروف به صباغ، به سال 1243ق. در مکه زاده شد.<ref>تحصیل المرام، ص7.</ref> خانواده او در اصل مصری بوده‌اند. وی وظیفه مطوّفی حاجیان مغربی را بر عهده داشت و فرزندانش این کار را ادامه دادند.<ref>تحصیل المرام، ص10.</ref> 

 

او در محضر اساتیدی چون [[احمد زینی دحلان]]، [[عبدالقادر بن علی مشاط مکی مالکی]]، و [[حسین ازهری]] دانش آموخت. از او جز کتاب حاضر اثری در دست نیست. وی در سفری به [[مغرب]] در سال 1321ق. در 78 سالگی درگذشت.<ref>مختصر نشر النور و الزهر، ص452؛ نشر الریاحین، ج2، ص523؛ معجم المؤلفین، ج8، ص262.</ref> 

تاریخ آغاز نگارش تحصیل‌المرام 1284ق. بوده است.<ref>تحصیل المرام، ص58.</ref> به گفته صباغ، هم‌جواری با حرم الهی، او را به فراگیری دانش تاریخ علاقه‌مند ساخته و به نگارش این کتاب برانگیخته است.<ref>تحصیل المرام، ص55.</ref> این کتاب مورد توجه دیگر نویسندگان تاریخ مکه قرار گرفته است.

[[غازی]] در [[افادة الانام بذکر البلد الحرام]]، [[محمد کردی]] در[[التاریخ القویم]]، [[حسین باسلامه]] در [[تاریخ الکعبة المعظمه]]، و [[احمد سباعی]] در [[تاریخ مکه]] از این کتاب بهره برده‌اند.<ref>التاریخ القویم، ج1، ص51؛ افادة الانام، ص142.</ref> وی در نگارش این اثر از کتاب‌های تاریخ مکه، تاریخ عمومی و حدیث‌نامه‌ها بهره برده و در هر موضوع، روایات و سخنان مرتبط را گرد آورده است.<ref>تحصیل المرام، ص26-186.</ref> 

==منابع کتاب==

برخی از منابع تاریخی تحصیل المرام عبارتند از: [[اخبار مکه ازرقی]]، [[شفاء الغرام]] و [[العقد الثمین]] از [[فاسی]]، [[المواهب اللدنیه]] از [[احمد بن محمد قسطلانی]]، [[البحر العمیق]] از [[ابن‌ضیاء مکی]]، و [[الاعلام لاهل البلد الحرام]] از [[قطب‌الدین نهروالی]].<ref>تحصیل المرام، ص57.</ref> شماری از منابع کتاب امروزه موجود نیستند؛ مانند کتاب‌های [[زهر الخمائل]] نوشته [[شیخ بدرالدین خوج]]<ref>تحصیل المرام، ص661-662.</ref> و [[النتائج]] نوشته [[حموی]].<ref>تحصیل المرام، ص660.</ref> 

 

برخی نیز هنوز چاپ نشده‌اند؛ مانند [[الفوائح المسکیة فی الفواتح المکیه]] نوشته [[عبدالرحمن بسطامی]].<ref>تحصیل المرام، ص169، 177.</ref> مصحح کتاب، 186 منبع برای آن برشمرده است.<ref>تحصیل المرام، مقدمه مصحح، ص26-42.</ref> 

==روش تألیف کتاب==

صباغ به روش خود، گزارش‌های دینی و تاریخی را در باره مکان‌های مذهبی مکه از منابع پیشین گرد آورده و با آیات و روایات همراه کرده است. او پس از گزارش روایات تاریخی از کتاب‌های گذشته، آن‌ها را با دیده‌های خود مقایسه کرده و تغییرهایی را که در زمانه او در ساختمان حرم و دیگر مکان‌ها و بناهای شهر مکه ایجاد شده، بیان کرده است.<ref>تحصیل المرام، ص392، 402، 639.</ref> 

 

وی از بازسازی‌هایی که به فرمان حکمرانان عثمانی و بزرگان مکه<ref>تحصیل المرام، ص397.</ref> صورت گرفته، گزارش داده است. دوران زندگی نویسنده هم‌زمان با سلطنت عبدالمجید<ref>تحصیل المرام، ص145، 191، 213</ref> و عبدالعزیز<ref>تحصیل المرام، ص191، 214، 302.</ref> و عبدالحمید عثمانی<ref>تحصیل المرام، ص306، 403، 807.</ref> است و بازسازی‌های این سه دوره در کتاب بازتاب یافته است.

==ساختار کتاب==

کتاب شش باب و یک پایان و هر باب، فصل‌های متعدد دارد. نویسنده افزون بر یادکرد روایات فضیلت‌های مکه<ref>تحصیل المرام، ص558.</ref> به شرح تاریخ بنای [[کعبه]] و [[مسجدالحرام]]<ref>تحصیل المرام، ص65-140.</ref> و دیگر مکان‌ها و بناهای شهر مکه<ref>تحصیل المرام، ص514-545.</ref> همچون چشمه‌ها و کاروان‌سراها و نیز معرفی برخی دفن شدگان [[گورستان مکه]] و مختصری از اخبار [[والیان مکه]] پرداخته است.<ref>تحصیل المرام، ص658، 672، 681.</ref> 

بیان [[حدود حرم]]، [[مزدلفه]]، [[مشاعر]] و...<ref>تحصیل المرام، ص459، 461.</ref> و نیز برخی رسم‌های عبادی مکه همچون تاریخ ترتیب نمازها در مکه<ref>تحصیل المرام، ص398-400.</ref> نماز خواندن برای اموات در مسجدالحرام<ref>تحصیل المرام، ص397.</ref> تغییرات [[اذان]] در دوره‌های تاریخی<ref>تحصیل المرام، ص395.</ref> و... از دیگر مباحثی است که به تناسب، طرح شده‌اند.

===مباحث مربوط به بناها و فضیلت‌های مکه===

در بخش‌های مربوط به ساختمان بناهای مکه، نویسنده با یادکرد نام منبع، گزارش‌ها و دیدگاه‌های نویسندگان را به ترتیب از کتاب‌های کهن تا کتاب‌های نزدیک به دوران خود نقل کرده است. کتاب او شامل آگاهی‌هایی از تاریخ بناهای مکه و سیر بازسازی بناها تا پایان سده سیزدهم ق. است.<ref>تحصیل المرام، ص144-151.</ref> 

در مباحث مربوط به فضیلت‌های مکه نیز روایاتی را از کتاب‌های گوناگون آورده و به مناسبت، برخی مطالب فقهی و حدیثی را شرح داده است. صباغ هنگام رویارویی با روایات متعارض در باره یک موضوع، بی‌آن‌که داوری کند، همه را آورده است.<ref>تحصیل المرام، ص245-250.</ref> بخش عمده آگاهی‌های کتاب در باره دوره‌های کهن پیش از اسلام، به پیروی از دیگر منابع تاریخ محلی مکه، برگرفته از روایات دینی و غیر دینی است.

===معرفی قبرستان‌های مکه===

صباغ در مبحث قبرستان مکه، در پی گزارش روایاتی از فضیلت هر یک از قبرستان‌های معلات و [[آرامگاه شبیکه]]، آرامگاه مهاجران در [[حصاص|حَصّاص]] (از کوه‌های مکه)، به معرفی برخی از بزرگان مدفون در مکه از آغاز [[اسلام]] در این قبرستان‌ها پرداخته است.<ref>تحصیل المرام، ص641.</ref> بیشتر مطالب

این بخش، از کتاب [[خلاصة الاثر]] [[محبی]] برگرفته شده و شامل معرفی مختصر شماری از دانشوران سده یازدهم ق. است.<ref>تحصیل المرام، ص650-658، 645.</ref> صباغ برخی از افراد نزدیک به دوران خود را هم معرفی کرده است.<ref>تحصیل المرام، ص668.</ref> 

===بیان تاریخ والیان مکه===

بخش‌های واپسین کتاب، خلاصه‌ای است از تاریخ والیان مکه از روزگار کهن تا زمانه مؤلف و نیز بیان سیل‌ها و بیماری‌های فراگیر در تاریخ مکه. این بخش از کتاب در باره روابط اشراف حاکم بر مکه در سده سیزدهم ق. و برخی تحولات [[حجاز]] در این سال‌ها است.<ref>تحصیل المرام، ص685-848.</ref> 

از جمله این موارد، ظهور [[وهابیان]] و حمله اول [[آل‌سعود]] به حجاز است. نویسنده که از مخالفان وهابیان است، در بیان زندگی [[محمد بن عبدالوهاب]]، باورهای وهابیان همچون حرمت زیارت اولیا، انکار شفاعت، حرمت وصف پیامبر با صفات مدح و تعظیم، و انکار کرامات اولیاء را مخالف سنت پیامبر و باورهای اهل سنت و جماعت دانسته است.<ref>تحصیل المرام، ص843.</ref> 

وی از جواز زیارت قبرها و درستی باور به شفاعت اولیا و پیامبران دفاع کرده است.<ref>تحصیل المرام، ص641.</ref> به گفته نویسنده، [[عبدالعزیز بن سعود]] و پیروانش که می‌پنداشتند باورهای محمد بن عبدالوهاب در حجاز گسترش خواهد یافت و مایه جذب مردم خواهد شد، از وی حمایت کردند<ref>تحصیل المرام، ص797-798.</ref> و به سال 1216ق. به مکه و [[مدینه]] یورش بردند و افزون بر محاصره درازمدت مکه که مردم را به سختی و گرسنگی‌ انداخت، در مدینه قبه قبرهای [[صحابه]] و اولیا را از میان بردند.

به گفته نویسنده، وهابیان می‌خواستند قبر پیامبر(ص) را نیز ویران کنند؛ اما نتوانستند و به تعبیر او، به غارت اموال درون [[مسجد نبوی]] بسنده کردند.<ref>تحصیل المرام، ص843، 791.</ref> سلطه آل‌سعود بر حجاز در این نوبت، دیری نپایید و با حمله [[محمدعلی پاشا]]، حاکم مصر، و اخراج وهابیان از حجاز، پایان یافت.<ref>تحصیل المرام، ص798.</ref> 

==نسخه‌های خطی و چاپی==

عبدالملک دهیش، پژوهشگر عربستانی، کتاب را بر پایه دو نسخه خطی کتابخانه حرم مکی و دارالکتب مصری، تصحیح نموده و با مقدمه‌ای مفصل در سال 1424ق./2004م. به قطع وزیری در مکتبة الاسدی مکه به چاپ رسانده است.

==پانویس==

{{پانویس}}

==منابع ==

{{منابع}}

{{دانشنامه

| آدرس = http://phz.hajj.ir/422/7519

| عنوان = تحصیل المرام

| نویسنده = فاطمه محمد

}}

*'''افادة الانام''': عبدالله بن محمد الغازی (م. 1365ق.)، به کوشش ابن دهیش، مکه، مکتبة الاسدی، 1430ق؛

*'''التاریخ القویم''': محمد طاهر الکردی، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، 1420ق؛

*'''المختصر فی کتاب نشر النور والزهر''': عبدالله بن میرداماد (م. 1343ق.)، به کوشش العامودی، جده، عالم معرفه، 1406ق؛

*'''معجم المؤلفین''': عمر کحّاله، بیروت، دار احیاء التراث العربی ـ مکتبة المثنی؛

*'''نشر الریاحین فی تاریخ البلد الامین''': عاتق بن غیث البلادی، مکه، دار مکه، 1415ق.
{{پایان}}
{{کتاب‌های مرتبط با حج}}

[[رده:کتاب‌های قرن سیزدهم قمری]]
[[رده:کتاب‌های محمد بن احمد صباغ]]
[[رده:کتاب‌های قرن دوازدهم قمری]]
[[رده:کتاب‌های تاریخ مکه]]