در حال ویرایش تحفةالعراقین

{{در دست ویرایش|ماه=[[آذر]]|روز=[[۱۶]]|سال=[[۱۳۹۷]]|کاربر=Masoud67  }}

[[رده:مقاله‌های در دست ویرایش]]

سفرنامه منظوم [[حج]]سروده [[خاقانی شروانی]] شاعر سده ششم قمری است.

تحفة العراقین که در [[قالب مثنوی]] و در شش مقاله سروده شده، شرح دو سفر خاقانی، یکی به [[عراق عجم]] و دیگری به [[حجاز]]، به قصد حج است. این موضوع با حواشی شاعرانه فراوان از جمله مناجات‌ها و مدح شخصیت‌های سیاسی و علمی و نیز شرحی مختصر از زندگی خصوصی خاقانی همراه است.

==معرفی نویسنده==

[[خاقانی شروانی|افضل الدین بدیل بن علی بن عثمان]] که شرح حال‌نگاران نامش را ابراهیم و عثمان نیز گفته‌اند، <ref>تذکرة الشعراء، ص63.</ref><ref>تذکره آتشکده، ص24.</ref><ref>خاقانی شروانی، ص52-60.</ref> از بزرگان شعر فارسی در (سده ششم‌ق.) است. تاریخ تولد خاقانی مانند بسیاری از دیگر رخدادهای زندگی او به درستی معلوم نیست. گویا وی در سال(520ق.) در شهر شماخی شروان از پدری درودگر و مادری که در اصل کنیزی رومی بوده، زاده شد.<ref>خاقانی شروانی، ص41، 69، 146-157.</ref>گویا پدرش به دلیل تنگدستی مدتی خانواده را ترک گفت و او چند سال زیر نظر عمویش [[کافی الدین عمر بن عثمان]] که طبیب و حکیم بود، تربیت شد. <ref>تحفةالعراقین، مقدمه، ص26، 216</ref> سپس مدتی نزد [[ابوالعلاء گنجوی]] فن شاعری آموخت و هنوز جوانی بیست ساله بود که با میانجیگری ابوالعلاء در سال (540ق.) به دربار [[منوچهر بن فریدون شروانشاه]] (حک: 514-555ق.) راه یافت و 29 سال در خدمت او بود و سپس به خدمت پسرش [[اخستان شروانشاه]] (حک: 555-575ق.) درآمد. در آغاز [[خاقانی شروانی|«حقایقی»]] تخلص می‌کرد و بعد از پیوستن به دربار، لقب خاقانی (منسوب به خاقان منوچهر) یافت. از شاعران معاصر وی، جز استادش ابوالعلاء گنجوی و شاگردش [[مجیرالدین بیلقانی]] که پس از چندی با هر دو به دشمنی گرایید، می‌توان از [[نظامی گنجوی]] و [[رشیدالدین]] و [[طواط]]که با او دوستی داشتند، اشاره کرد. خاقانی به سال (595ق.) در [[تبریز]] درگذشت و در مقبرة الشعرای این شهر مدفون شد.<ref>سخن و سخنوران، ص642.</ref><ref>تاریخ ادبیات درایران، ج2، ص776-782.</ref><ref>خاقانی شروانی، ص87.</ref>

===ویژگیهای شعر خاقانی===

خاقانی از بزرگ‌ترین قصیده‌سرایان ادب پارسی است که بیش از هر چیز به دلیل قدرت تصویرگری و خیال‌پردازی در اشعارش و نیز استفاده از تشبیهات و ترکیبات تازه، ستوده شده است. شعر او فنی و دشوار است و نزد وی پروراندن شکل و صورت بیان بیش از محتوای آن‌که بیشتر در پیچیدگی‌های بیانی از دسترس دور شده، اهمیت دارد.<ref>رخسار صبح، ص175، 184.</ref><ref>تاریخ ادبیات ایران از دوران باستان، ص291.</ref>از وی جز دیوان شعر، منظومه تحفة العراقین و [[منشآت]] او به نثر باقی مانده است. مدح پادشاهان و بزرگان سیاسی و علمی و ادبی، گلایه از روزگار، [[حبسیه]]، [[مرثیه]]، [[زهد]] و [[عرفان]]، و [[بزم]]و وصف طبیعت از مفاهیم پرتکرار شعرهای خاقانی است.<ref>خاقانی شاعر دیرآشنا، ص55-60.</ref><ref>رخسار صبح، ص199-204.</ref><ref>تاریخ ادبیات در ایران، ج2، ص780.</ref>

حج و بزرگداشت حرمین و ستایش پیامبر اسلام نیز از مهم‌ترین مضامین اشعار او است. خاقانی دو بار به سفر حج رفت؛ بار نخست در سال (551ق.) و بار دوم میان سال‌های (569 و570ق.) و جز منظومه [[تحفة الحرمین]] چندین قصیده در وصف [[کعبه]] و [[مکه]] و [[مدینه]] و شرح سفر خود به حجاز بر جای نهاد که از مشهورترین و بهترین نمونه‌ها در ادب فارسی به شمار می‌روند.<ref>دیوان خاقانی، ص88، 95-215، 368.</ref><ref>رخسار صبح، ص201.</ref><ref>تاریخ ادبیات در ایران، ج2، ص779-780.</ref>به دلیل چیره‌دستی در ستایش [[پیامبر(ص)]]، او را [[حسّان العجم]] لقب دادند. مشهور است که در سفرش به حج، یکی از شعرهایش را با مَطلع «صبح از حمایل فلک آهیخت خنجرش» به زر نگاشتند.<ref>تاریخ ادبیات ایران از دوران باستان، ص287.</ref><ref>رخسار صبح، ص5.</ref><ref>دیوان خاقانی، ص17، «مقدمه. </ref>منظومه تحفة الحرمین نیز از شهرتی بسزا در ادب فارسی برخوردار است و مورد تقلید برخی از شاعران پس از وی قرار گرفته است.<ref>تاریخ ادبیات درایران، ج5، ص1079، 1725، 1295.</ref>

===اثر حج در زندگی خاقانی===

سفر حج در زندگی فکری خاقانی همچون نمودی از تحول فکری و معنوی وی حائز اهمیت بود. با این‌که او در دربار شروانشاهان جایگاهی بلند داشت و به ویژه در سال‌های آغازین ورودش به دربار منوچهر شروانشاه مورد توجه وی بود، نوعی وسوسه معنوی درونی که از گرایش وی به زهد و عرفان سرچشمه می‌گرفت، او را به سرعت از موقعیت خود به عنوان شاعری مدیحه‌سرا ناخشنود کرد.<ref>خاقانی شروانی، ص239-245.</ref>وی در طرح و پرداخت‌اندیشه‌های عرفانی تا حدودی از [[سنایی]] که الگوی او بود، پیروی کرده است؛ اما گرایش وی به زهد و [[تصوف]] هیچ گاه چنان عمیق نشد که مانند سنایی به [[عزلت]] کامل روی آورد.<ref>تاریخ ادبیات درایران، ج2، ص566.</ref><ref>خاقانی شاعر دیر آشنا، ص57-60.</ref>

بیشتر شرح حال‌نگاران سفر حج خاقانی را همچون مرزی میان دو مرحله زندگی وی به شمار آورده‌اند. سفر حج برای او فرصتی مطلوب برای دور شدن از شروان و تفکر در احوال معنوی خویش بود. جدال درونی وی بر سر جدایی از شیوه زندگی گذشته در تحفة العراقین نیز بازتاب یافته است. مهم‌ترین مورد آن، راز و نیاز بلند خاقانی با پیامبر(ص) است که در آن از زندگی آلوده به گناه و میگساری توبه کرده و سوگند خورده تا با هنر شعر خود، جز شایستگان را ستایش نکند. .<ref>تحفةالعراقین،ص 171-173</ref> وی در پی بازگشت از سفر حج به ملازمت شروانشاهان ادامه داد؛ اما کمتر در مجالس دربار شرکت می‌کرد و از درباریان دوری می‌گزید. این‌گونه رفتارها به دشمنی با او دامن زد تا جایی که به رنجش شاه و حبس وی انجامید.<ref>تذکرة الشعرا، ص34.</ref><ref>تذکرة نتایج الافکار، ص261.</ref><ref>دیدار با کعبه جان، ص17.</ref><ref>سخن و سخنوران، ص621</ref>آورده‌اند که خاقانی آرزوی حج‌گزاری دوباره داشت؛ اما با مخالفت شروانشاه روبه‌رو گشت و چون خواست از شروان بگریزد، گرفتار شد و هفت ماه را در زندان گذراند و پس از مدتی با میانجیگری خواهر شروانشاه اجازه حج یافت.<ref>تذکرة الشعراء، ص63.</ref><ref>دیوان خاقانی، ص18-20 «مقدمه. </ref>

عنوان تحفة العراقین که از دیرباز بر این منظومه اطلاق شده، نام اصلی آن نیست. برخی از پژوهشگران بر اساس آن چه در جمله آخر مقدمه برخی از نسخ خطی آمده، نام اصلی کتاب را [[تحفة الخواطر و زبدة الضمائر]] دانسته و این نام را با محتوای منظومه که حاوی نکاتی بسیار از‌اندیشه‌های اصلی خاقانی و شرح حال او است، متناسب می‌دانند.<ref>مقدمه تحفة الخواطر، ص54-55.</ref><ref>خاقانی شروانی، ص269-270.</ref>بازشناسی قدیم‌ترین نسخه موجود از کتاب که در سال (593ق.) یعنی دو سال پیش از وفات خاقانی کتابت شده، نشان می‌دهد که نام اصلی این مثنوی [[ختم الغرائب]] بوده است. این نام در صفحات اول و آخر این نسخه ضبط شده و در کنار برخی شواهد دیگر، نشان می‌دهد که نام اصلی کتاب، ختم الغرائب بوده است.<ref>ختم الغرایب، ص18-21، «مقدمه»،  ص1، 219.</ref>

سفر خاقانی به عراق عجم که شرحش در مقاله دوم آمده، در سال (547 یا 548ق.) به امید رهایی از شروان و تلاش برای تقرب به دربار [[سلطان محمد بن محمود سلجوقی]] (حک: 547-554ق.)  صورت گرفته است.<ref>خاقانی شروانی، ص268، 272، 276.</ref> .<ref>تحفةالعراقین، ص32</ref> وی به وصف زیبایی‌های طبیعی سرزمین [[کهستان]] (عراق عجم) پرداخته و از غلبه راهزنان بر آن منطقه که آنان را «غولان کمین‌گشای خون‌ریز» (به احتمال، اشاره به [[اسماعیلیان نزاری]]) سخت گلایه کرده است. .<ref>تحفةالعراقین، ص33-35</ref> او همچنین به نکوهش صنعتگران و پیشه‌وران کهستان پرداخته و آنان را فریب‌کار دانسته است. .<ref>تحفةالعراقین، ص35-36</ref> خاقانی با رسیدن به شکارگاه سلطان، مورد توجه بزرگان و صاحب‌منصبان قرار گرفت. .<ref>تحفةالعراقین، ص38-41</ref> او که قصد نزدیک شدن به در باره سلطان را داشت، نزد خواجه بزرگ (عنوان وزیران سلاطین سلجوقی که در آن زمان بر عهده [[جلال الدین درگزینی]] بود) رفت و درخواست خود را بیان نمود. .<ref>تحفةالعراقین، ص42-46</ref> خواجه با اشاره به جوانی و خامی شاعر، او را به ترک [[غرور]] و [[خودبینی]] و دوری گزیدن از دربار شاه و بازگشت به وطن خویش و اهتمام به آموختن زبان عربی‌اندر داد.<ref>خاقانی شروانی، ص271-273، 277.</ref> .<ref>تحفةالعراقین، ص47-48</ref> او نصیحت وزیر را پذیرفت و از وی طلب مال کرد و خواجه انگشتر ارزشمند خود را به او داد؛ انگشتری که شروانشاه حاضر بود در ازای ستاندن آن از خاقانی دهی را به نام او کند، اما او نپذیرفت. .<ref>تحفةالعراقین، ص50-53</ref>

===مقاله ی سوم کتاب===

شرح سفر حج از مقاله سوم آغاز می‌شود؛ جایی که خاقانی آفتاب را به سفر در زمین فراخوانده و در ادامه از آن چه در سفر از سر خواهد گذراند و سرزمین‌هایی که خواهد دید و بزرگانی که به حضورشان خواهد رفت، برایش شرح داده است. نخستین منزل سفر حج آفتاب، لشکرگاه سلطان محمد بن محمود سلجوقی بوده که در آن هنگام یعنی میانه سال 551ق. در اردوگاهی نزدیک همدان اقامت داشته است. آفتاب در ادامه راه باید از همدان بگذرد و به بغداد و بارگاه خلیفه المقتفی بالله (حک: 530-555ق.) برود. خاقانی در این جا، افزون بر یادکرد زیبایی‌های طبیعی شهرها و راه‌ها، به ستایش سلطان سلجوقی و خلیفه عباسی پرداخته است. .<ref>تحفةالعراقین، ص87-116</ref> وی در سفر حج خود مورد احترام خلیفه قرار گرفت و به او اجازه بوسیدن دست خلیفه را دادند که امتیازی بزرگ به شمار می‌آمد. او از این خاطره در تحفة العراقین یاد کرده و بوسیدن دست خلیفه را به آفتاب نسبت داده است.<ref>خاقانی شروانی، ص314.</ref> .<ref>تحفةالعراقین، ص179</ref> خاقانی در وصف کوفه که مسافر حج باید در پی بغداد از آن می­گذشت، به ستایش بارگاه امام علی پرداخته و «خاک مقدس» مقبره «شیر مرد عالم» را مشک‌آگین و بهشت‌آسا شمرده است. .<ref>تحفةالعراقین، ص117-119</ref>

با گذر از کوفه، سفر حاجی در راه بیابانی حج آغاز می‌شد. در تحفة العراقین از دشواری‌­های سفر بادیه که همه سفرنامه‌نویسان و حتی خود خاقانی در دیگر سروده‌هایش از آن گلایه کرده، خبری نیست.<ref>نک: حج در ادب فارسی، ص216.</ref>بادیه در زبان شاعرانه خاقانی به باغ تشبیه شده و پوشش گیاهی آن به لباسی به رنگ سبز پسته‌ای بر تن خاک ماننده گشته است. او بادهای سَموم بیابان را عطرآگین و سرابش را آینه صفابخش جان دانسته و بیابان را به دلیل فراوانی گیاهان شفابخش، داروکده نامیده است. .<ref>تحفةالعراقین119-120</ref> آب باران جمع شده در مشربه‌ها و چاه‌های بر سر راه را به شراب صبوح مانند کرده و درمان‌کننده استسقاء دانسته است. .<ref>تحفةالعراقین، ص121</ref> وی که وادی بطحا را به دریا و حرکت ناقه را بر آن به حرکت کشتی تشبیه کرده، صدای زنگ شتران را از نغمه‌های زبور و آواز مغنیان دل‌انگیزتر شمرده است. (121-123)

بیان خاقانی در باره مکان‌های مکه، وصف‌هایی کوتاه و شاعرانه و خالی از آگاهی‌های جغرافیایی و تاریخی است. وی بعد از وصف ذات العرق، احرام‌گاه عراقیان، و شرح حال حاجیان و احرام بستن آنان، با زبانی شاعرانه به وصف دشت عرفات و جمعیت بسیار آن پرداخته و گروه صوفیان، عالمان و غازیان (لشکریان) حاضر در عرفات را ستوده .<ref>تحفةالعراقین، ص123-127</ref> و سپس به وصف شاعرانه جبل الرحمه، مزدلفه، مشعر الحرام، جمره عقبه، منی، مکه، حجرالاسود، زمزم، ناودان کعبه، صفا، مروه و... پرداخته است. .<ref>تحفةالعراقین، ص127-135</ref>

در پی زیارت کعبه و اختصاص دادن مقاله چهارم به مدح آن، خاقانی سخن خود را در باره مدینه با وصف نخلستان مدینه آغاز کرده و به ستایش مدینه و مرقد پیامبر پرداخته و سخن را در مدح وی و راز و نیاز با او به درازا کشانده است. (149-176)

خاقانی در پی مدینه، از شام و موصل سخن گفته است. گویا در سفر خود از مدینه همراه با کاروان شام به آن دیار و سپس موصل رفته است. او شام را ستوده؛ اما از مصر به بدی یاد کرده است. در این کار، وی تحت تاثیر اختلافی است که میان شاهان سلجوقی و خلیفه عباسی با حاکمان مصر یعنی فاطمیان (297-556ق) که واپسین سال‌های قدرت خود را در مصر سپری می‌کردند، حاکم بوده است.<ref>خاقانی شروانی، ص325-326.</ref> .<ref>تحفةالعراقین، ص179-182</ref>

خاقانی در تحفة العراقین جز مدح سلطان سلجوقی و خلیفه عباسی، به مناسبت سخن در باره هر شهر و دیار، به ستایش گروهی از اهل علم یا بزرگان آن پرداخته است. در همدان از سید علاء الدوله فخر الدین عربشاه (م. 584ق) که رئیس همدان و از سادات نامدار دوران سلجوقیان بود و نقابت علویان را بر عهده داشت<ref>نک: راحة الصدور، ص45</ref>و نیز سه پسر او به نام‌های مجدالدین خلیل، فخرالدین و عمادالدین به نیکی سخن رانده است. .<ref>تحفةالعراقین، ص94-98</ref> از جمله اهل علم همدان نیز کافی الدین احمد قاضی همدان، مجدالدین ابوالقاسم بن جعفر قزوینی، مجدالدین ابوجعفر، امام الدین ابوالعلاء حسن بن احمد عطار (م. 569)،  و علاء الدین رازی را ستوده است. .<ref>تحفةالعراقین، ص99-104</ref> در بغداد به مدح شهاب الدین ابونصر یوسف دمشقی و برادرش فخرالدین و ابوالحسن محمد بن مبارک (م. 552)، فخرالدین احمد ذوالمناقب، ضیاء الدین امام ابونجیب، عزالدین ابولفضل محمد سعید اشعری .<ref>تحفةالعراقین، ص114-116</ref> و در شام به مدح ضیاء الدین عمر نسوی پرداخته است. .<ref>تحفةالعراقین، ص197</ref>

خاقانی در منظومه خود، بیش از همه، جمال الدین محمد اصفهانی وزیر شاهان زنگی موصل (حک 521-648) را ستوده و منظومه خویش را به او تقدیم کرده است. .<ref>تحفةالعراقین، ص182-197</ref> جمال الدین اصفهانی شخصیت ممتاز و مورد احترام سلاطین سلجوقی و خلفای عباسی و به سخاوتمندی نامبردار بود و به دلیل ساختن بناهای عام المنفعه و به ویژه بازسازی برخی ساختمان‌های کعبه که خاقانی در اشعار خود به آن‌ها اشاره کرده، با لقب «جواد اصفهانی»* خوانده می‌شد.<ref>العقد الثمین، ج2، ص308-312</ref> .<ref>تحفةالعراقین، ص192</ref>

پایان‌بخش این مثنوی، آگاهی‌هایی سودمند در باره رخدادهای زندگی خاقانی است. در این بخش، خاقانی با گلایه از اوضاع زندگی خود، به مدح و شکرگزاری از پدر و مادرش پرداخته و از عمویش کافی الدین علی بن عثمان و پسر عمویش وحیدالدین عثمان بن عمر به نیکی و بزرگی یاد کرده و از سال­های علم‌آموزی نزد آن دو سخن رانده است. .<ref>تحفةالعراقین، ص210-225</ref>

ƒچاپ‌های کتاب: کهن‌ترین چاپ‌های تحفة العراقین آن‌ها است که در هند به شکل سنگی به چاپ رسیده است. از این کتاب، پنج نسخه در قرن نوزدهم م. در اکبرآباد، لکنهو و لاهور به چاپ رسیده است. نخستین چاپ سربی تحفة العراقین به سال 1954م. در مجموعه کلیات ابجدی و ضمن شرحی است که میر محمد اسماعیل خان ابجدی بر این منظومه نگاشته و در لکنهوی هند به چاپ رسیده است.

نخستین تصحیح انتقادی این منظومه را دکتر یحیی قریب در دهه 30 ش. به دست داد که در چاپخانه سپهر به چاپ رسید و بعدها به همت انتشارات امیرکبیر در سال 1357ش. تجدید چاپ شد. چاپ بعدی منظومه، تصویر نسخه خطی یافت شده در کتابخانه ملی اتریش بود که به شکل نسخه‌برگردان با مقدمه ایرج افشار در سال 1385ش. به همت انتشارات میراث مکتوب و با همکاری انتشارات فرهنگستان علوم اتریش در تهران به چاپ رسید. در دهه هشتاد ش. دو تصحیح دیگر از این کتاب منتشر شد. تصحیح دکتر یوسف عالی عباس‌آباد از این کتاب را انتشارات سخن در سال 1386ش. با عنوان ختم الغرائب به چاپ رساند. به سال 1387ش. تصحیح علی صفری آق‌قلعه به دست انتشارات میراث مکتوب در 830 صفحه در قطع وزیری با عنوان تحفة العراقین (ختم الغرائب) به چاپ رسید که نسخه مورد مراجعه در این مقاله بوده است.

==منابع ==

| آدرس = http://phz.hajj.ir/422/7509

| عنوان = تحفةالعراقین

| نویسنده = کامران محمدحسینی

[[رده:مقاله‌های در دست ویرایش]]