در حال ویرایش تحفة الحرمین (قادری)
این ویرایش را می‌توان خنثی کرد. لطفاً تفاوت زیر را بررسی کنید تا تأیید کنید که این چیزی است که می‌خواهید انجام دهید، سپس تغییرات زیر را ذخیره کنید تا خنثی‌سازی ویرایش را به پایان ببرید.
| نسخهٔ فعلی | متن شما | ||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{در دست ویرایش|ماه=[[آذر]]|روز=[[۹]]|سال=[[۱۳۹۷]]|کاربر=Masoud67 }} | |||
{{جعبه اطلاعات کتاب | {{جعبه اطلاعات کتاب | ||
| عنوان =تحفة الحرمین | | عنوان =تحفة الحرمین | ||
| خط ۵: | خط ۶: | ||
| اندازه تصویر = | | اندازه تصویر = | ||
| توضیح_تصویر = | | توضیح_تصویر = | ||
| نویسنده = | | نویسنده =محمدرحیمالدین قادری | ||
| برگرداننده = | | برگرداننده = | ||
| ویراستار = | | ویراستار = | ||
| به تصحیح = | | به تصحیح = | ||
| تحقیق = | | تحقیق = | ||
| به کوشش = | | به کوشش =رسول جعفریان | ||
| تاریخ نگارش =(1203 ق.) | | تاریخ نگارش =(1203 ق.) | ||
| تصویرگر = | | تصویرگر = | ||
| طراح جلد = | | طراح جلد = | ||
| موضوع = | | موضوع =سفرنامه | ||
| سبک =ادبی | | سبک =ادبی | ||
| زبان =فارسی | | زبان =فارسی | ||
| خط ۲۵: | خط ۲۶: | ||
| تاریخ نشر =(1389 ش.) | | تاریخ نشر =(1389 ش.) | ||
| ترجمه به = | | ترجمه به = | ||
| مجموعه =پنجاه | | مجموعه =پنجاه سفرنامه‌ی حج قاجاری | ||
| شابک = | | شابک = | ||
}} | }} | ||
سفرنامه منظوم فارسی درباره [[مکه]] و [[مدینه]]، نوشته [[محمدرحیمالدین قادری]] است. | |||
این اثر منظوم، مکان‌ها و آثار مذهبی و تاریخی مکه و مدینه را در [[قالب مثنوی]] معرفی کرده و بسیاری از آگاهی‌های آن، حاصل دیده‌های نویسنده در سفر [[حج]] سال (1203 ق.) به مکه و مدینه است. <ref>تحفة الحرمین، ص 173</ref> | این اثر منظوم، مکان‌ها و آثار مذهبی و تاریخی مکه و مدینه را در [[قالب مثنوی]] معرفی کرده و بسیاری از آگاهی‌های آن، حاصل دیده‌های نویسنده در سفر [[حج]] سال (1203 ق.) به مکه و مدینه است. <ref>تحفة الحرمین، ص 173</ref> | ||
| خط ۳۷: | خط ۳۹: | ||
در این اثر مسیر رفت‌وآمد به حج از هندوستان توصیف نشده و در آن بیشتر با زبان [[نظم]] به توصیف [[حرمین]] پرداخته‌شده است تا آنجایی که این کتاب را جز کتب [[حرمین شناسی]] می‌توان برشمرد. در بخش اول کتاب به مکه و توضیحاتی از ویژگی‌های ساختمان [[کعبه]] و [[مسجدالحرام]] پرداخته‌شده است همچنین در مورد مکان‌های مقدس آن نیز سخن به میان رفته است. در بخش دوم در مورد مدینه و [[قبرستان بقیع]] توضیحاتی داده‌شده است. | در این اثر مسیر رفت‌وآمد به حج از هندوستان توصیف نشده و در آن بیشتر با زبان [[نظم]] به توصیف [[حرمین]] پرداخته‌شده است تا آنجایی که این کتاب را جز کتب [[حرمین شناسی]] می‌توان برشمرد. در بخش اول کتاب به مکه و توضیحاتی از ویژگی‌های ساختمان [[کعبه]] و [[مسجدالحرام]] پرداخته‌شده است همچنین در مورد مکان‌های مقدس آن نیز سخن به میان رفته است. در بخش دوم در مورد مدینه و [[قبرستان بقیع]] توضیحاتی داده‌شده است. | ||
یک نسخه از این کتاب در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می‌شود همچنین این کتاب در قالب کتاب [[پنجاه | یک نسخه از این کتاب در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می‌شود همچنین این کتاب در قالب کتاب [[پنجاه سفرنامه‌ی حج قاجاری]] نیز به چاپ رسیده است. | ||
==معرفی نویسنده== | ==معرفی نویسنده== | ||
از شرح‌حال و زندگی سراینده منظومه آگاهی چندان در دست نیست؛ جز آن‌که خود را محمدرحیم الدین قادری متخلص به «رحیم» خوانده است. او از دانشمندان ساکن هندوستان در سده سیزدهم ق. بوده و جاه و احترامی نزد [[محمدعلی والاجاه]] حاکم [[ارَکات]] (← | |||
از شرح‌حال و زندگی سراینده منظومه آگاهی چندان در دست نیست؛ جز آن‌که خود را محمدرحیم الدین قادری متخلص به «رحیم» خوانده است. او از دانشمندان ساکن هندوستان در سده سیزدهم ق. بوده و جاه و احترامی نزد [[محمدعلی والاجاه]] حاکم [[ارَکات]] (← تذکرة الطریق فی مصائب حجاج بیت‌الله العتیق) داشته<ref>. نک: پنجاه سفرنامه، ج 1، ص 245-294.</ref>و این اثر را به همو تقدیم کرده است. قادری به مذهب خود تصریح نکرده است. او خلفای اهل سنت را ستوده <ref>تحفة الحرمین، ص 216-217، 230</ref> و درباره قبر [[عثمان بن عفان]] در بقیع گفته است: «بقیع را تو زیارت کن ز آداب/مزار حضرت عثمان، تو دریاب.» <ref>تحفة الحرمین، ص 230</ref> نیز در یادکرد از بزرگانی که در بقیع دفن شده‌اند، از [[امام حسن(ع)]] با تعبیر «امام دوم» یادکرده: «زیارت کن امام دویمین را». همچنین حضرت [[محمدباقر(ع)]] را «[[امام]]» خوانده است. <ref>تحفة الحرمین، ص 230</ref> | |||
==مسیر سفر== | ==مسیر سفر== | ||
قادری از راه میان هند و [[حجاز]] هیچ نگفته است. سفر مردم هندوستان به حجاز در روزگار او دریایی بوده و آنان از بندر [[بمبئی]]، [[دریای عرب]]، [[خلیج عدن]] و [[دریای سرخ]] به [[جده]] می‌رسیده‌اند. هندیان بیشتر در دریا و در [[محاذات]] [[یلملم]] [[احرام]] می‌بسته‌اند؛ چنان‌که قادری نیز تصریح کرده که [[میقات]] هند، یلملم است. <ref>تحفة الحرمین، ص 180</ref> آنان از جده به مکه و سپس مدینه می‌رفته و سپس همین راه را بازمی‌گشته‌اند. | قادری از راه میان هند و [[حجاز]] هیچ نگفته است. سفر مردم هندوستان به حجاز در روزگار او دریایی بوده و آنان از بندر [[بمبئی]]، [[دریای عرب]]، [[خلیج عدن]] و [[دریای سرخ]] به [[جده]] می‌رسیده‌اند. هندیان بیشتر در دریا و در [[محاذات]] [[یلملم]] [[احرام]] می‌بسته‌اند؛ چنان‌که قادری نیز تصریح کرده که [[میقات]] هند، یلملم است. <ref>تحفة الحرمین، ص 180</ref> آنان از جده به مکه و سپس مدینه می‌رفته و سپس همین راه را بازمی‌گشته‌اند. | ||
==متن کتاب== | ==متن کتاب== | ||
منظومه در قالب مثنوی و در [[بحر هزج]] سروده شده و ابیات آن روان و آسان‌یاب است و در ادامه آن، دو [[قصیده]] نیز آمده است. <ref>تحفة الحرمین، ص 236-241</ref> برخی ابیات به سفرنامه بودن منظومه تصریح دارند؛ همچون ابیاتی که راه مکه به مدینه را وصف می‌کنند و منازل میان راه را برمی‌شمارند: «روان گشتم ز مکه سوی یثرب/که در جنت رسیده کوی یثرب.../به عُصفان رو که آنجا چار چاهست/خُلیص از این مکان بر شاهراهست». <ref>تحفة الحرمین، ص 211</ref> و نیز ابیاتی که سفر او را به [[طایف]] گزارش می‌کنند: «رفتیم به‌سوی شهر طایف/چون باغچه گوی شهر طایف/دیدیم مقام ابن عباس/مستیم ز جام ابن عباس». <ref>تحفة الحرمین، ص 200-201، 215-216</ref> وی در برخی از ابیات تصریح کرده که آنچه را گزارش می‌کند، خود دیده است. (برای نمونه به این صفحات رجوع شود.<ref>تحفة الحرمین، ص 199، 220</ref>) بر پایه برخی اشارات قادری، او در تألیف سفرنامه از کتاب‌های تاریخی نیز بهره برده است؛ ازجمله آنجا که در یادکرد قبرهای بقیع سروده است: «ز تاریخ مدینه گشت معلوم». <ref>تحفة الحرمین، ص 231</ref> | منظومه در قالب مثنوی و در [[بحر هزج]] سروده شده و ابیات آن روان و آسان‌یاب است و در ادامه آن، دو [[قصیده]] نیز آمده است. <ref>تحفة الحرمین، ص 236-241</ref> برخی ابیات به سفرنامه بودن منظومه تصریح دارند؛ همچون ابیاتی که راه مکه به مدینه را وصف می‌کنند و منازل میان راه را برمی‌شمارند: «روان گشتم ز مکه سوی یثرب/که در جنت رسیده کوی یثرب.../به عُصفان رو که آنجا چار چاهست/خُلیص از این مکان بر شاهراهست». <ref>تحفة الحرمین، ص 211</ref> و نیز ابیاتی که سفر او را به [[طایف]] گزارش می‌کنند: «رفتیم به‌سوی شهر طایف/چون باغچه گوی شهر طایف/دیدیم مقام ابن عباس/مستیم ز جام ابن عباس». <ref>تحفة الحرمین، ص 200-201، 215-216</ref> وی در برخی از ابیات تصریح کرده که آنچه را گزارش می‌کند، خود دیده است. (برای نمونه به این صفحات رجوع شود.<ref>تحفة الحرمین، ص 199، 220</ref>) بر پایه برخی اشارات قادری، او در تألیف سفرنامه از کتاب‌های تاریخی نیز بهره برده است؛ ازجمله آنجا که در یادکرد قبرهای بقیع سروده است: «ز تاریخ مدینه گشت معلوم». <ref>تحفة الحرمین، ص 231</ref> | ||
گزارش‌های سفرنامه از مساحت و اندازه مکان‌ها و اشیای مقدس دو شهر مکه و مدینه و برشمردن بقعه‌های بقیع در آن زمانه، ارزش تاریخی دارد. سفرنامه‌های فارسی بیشتر مربوط به یک سده پس‌ازاین سفرنامه‌اند و این بر ارزش سفرنامه حاضر می‌افزاید. ترغیب قادری به [[زیارت | |||
گزارش‌های سفرنامه از مساحت و اندازه مکان‌ها و اشیای مقدس دو شهر مکه و مدینه و برشمردن بقعه‌های بقیع در آن زمانه، ارزش تاریخی دارد. سفرنامه‌های فارسی بیشتر مربوط به یک سده پس‌ازاین سفرنامه‌اند و این بر ارزش سفرنامه حاضر می‌افزاید. ترغیب قادری به [[زیارت]] قبور و [[تبرک]] و [[توسل]]، در بسیاری از ابیات او نمود دارد <ref>تحفة الحرمین، ص 199، 230</ref> و این با توجه به مذهب وی، شایان توجه است. | |||
==دورنمایی از بخش‌های کتاب== | ==دورنمایی از بخش‌های کتاب== | ||
تحفة الحرمین در دو بخش سامان‌یافته است. بخش اول به مکه پرداخته و بانام «فهرست نقش مکه» نامیده شده و 42 فصل دارد. بخش دوم در 25 فصل با عنوان «فهرست شکل مدینه منوره» نام‌یافته است. مطالب این سفرنامه را می‌توان در چهار دسته گنجاند: اول) آثار و مکان‌های مکه و مدینه. دوم) مدح و شوق. سوم) [[مناسک]] و [[آداب حج]]. چهارم) حکایاتی درباره رخدادهای آغاز [[اسلام]]. بیشتر مطالب سفرنامه به موضوع نخست اختصاص‌یافته است. ساختار موضوعات تاریخی منظومه به کتاب‌های کهن تاریخ مکه شباهت دارد که از بنای کعبه به دست [[فرشتگان]] و بازسازی‌های آن آغاز می‌کنند و به موضوعاتی مانند مکان‌هایی که [[پیامبر(ص)]] در آنها نماز خوانده، می‌پردازند. بدین روی، در این سفرنامه، از ماجرای سفر و رخدادها و مشکلات آن سخن نرفته و این اثر بیشتر در شمار آثار حرمین‌شناسی جای می‌گیرد تا [[سفرنامه حج]]. <ref>تحفة الحرمین، مقدمه مصحح، ص 172</ref> سفرنامه‌هایی دیگر از دانشوران شبه‌قاره هند نیز در دست است که چنین شیوه‌ای برگزیده‌اند.<ref>نک: میقات حج، ش 12، ص 111-133، «تاریخ کعبه و مسجدالحرام.» </ref> | |||
تحفة الحرمین در دو بخش سامان‌یافته است. بخش اول به مکه پرداخته و بانام «فهرست نقش مکه» نامیده شده و 42 فصل دارد. بخش دوم در 25 فصل با عنوان «فهرست شکل مدینه منوره» نام‌یافته است. مطالب این سفرنامه را می‌توان در چهار دسته گنجاند: اول) آثار و مکان‌های مکه و مدینه. دوم) مدح و شوق. سوم) [[مناسک]] و [[آداب حج]]. چهارم) حکایاتی درباره رخدادهای آغاز [[اسلام]]. بیشتر مطالب سفرنامه به موضوع نخست اختصاص‌یافته است. ساختار موضوعات تاریخی منظومه به کتاب‌های کهن تاریخ مکه شباهت دارد که از بنای کعبه به دست [[فرشتگان]] و بازسازی‌های آن آغاز می‌کنند و به موضوعاتی مانند مکان‌هایی که [[پیامبر(ص)]] در آنها نماز خوانده، می‌پردازند. بدین روی، در این سفرنامه، از ماجرای سفر و رخدادها و مشکلات آن سخن نرفته و این اثر بیشتر در شمار آثار حرمین‌شناسی جای می‌گیرد تا [[سفرنامه حج]]. <ref>تحفة الحرمین، مقدمه مصحح، ص 172</ref> سفرنامه‌هایی دیگر از دانشوران شبه‌قاره هند نیز در دست است که چنین شیوه‌ای برگزیده‌اند.<ref>. نک: میقات حج، ش 12، ص 111-133، «تاریخ کعبه و مسجدالحرام.» </ref> | |||
===بخش اول کتاب=== | ===بخش اول کتاب=== | ||
قادری در بخش اول که ویژه مکه است، پس از مدح نواب محمدعلی والاجاه <ref>تحفة الحرمین، ص 178</ref> به مناسک، [[واجبات]] و [[مستحبات]] حج پرداخته و سپس میقات حج‌گزاران مناطق گوناگون جهان را برشمرده و میقات مردم هند را یلملم دانسته است. <ref>تحفة الحرمین، ص 180</ref> مباحث این بخش همان مطالب عمومی کتاب‌های تاریخ محلی مکه است که برخی از آنها عبارت‌اند از: [[حدود حرم]] و برخی احکام آن، بنا و بازسازی‌های کعبه از بنای آن به دست فرشتگان تا بازسازی [[سلطان مراد سوم عثمانی]] (حک: 982-1003 ق.) <ref>تحفة الحرمین، ص 181</ref>، جای‌هایی از مسجدالحرام که پیامبر(ص) در آنها نماز خوانده <ref>تحفة الحرمین، ص 182</ref> و کعبه و ارکان آن و [[حجرالأسود]]. <ref>تحفة الحرمین، ص 183، 185-186</ref> او گزارشی از [[باب الرحمة]] آورده و از محمدعلی والاجاه به‌عنوان اهداکننده این در یادکرده است. <ref>تحفة الحرمین، ص 185-186</ref> قادری فاصله میان برخی مکان‌ها مانند [[صفا]] و [[مروه]] را با گام‌های خود اندازه گرفته و ثبت کرده است. <ref>تحفة الحرمین، ص 196</ref> او برخی از دفن شدگان [[قبرستان معلات مکه]] را نام‌برده و از وجود بقعه‌ای بر مزار حضرت [[خدیجه(س)]] گزارش داده است. قادری از قبر منسوب به [[آمنه(س)]] مادر پیامبر(ص) در این قبرستان یادکرده <ref>تحفة الحرمین، ص 199</ref> که به سخنی دیگر، مرقد او در [[ابواء]]، جایی میان مکه و مدینه، است.<ref>السیرة النبویة، ج 1، ص | |||
قادری در بخش اول که ویژه مکه است، پس از مدح نواب محمدعلی والاجاه <ref>تحفة الحرمین، ص 178</ref> به مناسک، [[واجبات]] و [[مستحبات]] حج پرداخته و سپس میقات حج‌گزاران مناطق گوناگون جهان را برشمرده و میقات مردم هند را یلملم دانسته است. <ref>تحفة الحرمین، ص 180</ref> مباحث این بخش همان مطالب عمومی کتاب‌های تاریخ محلی مکه است که برخی از آنها عبارت‌اند از: [[حدود حرم]] و برخی احکام آن، بنا و بازسازی‌های کعبه از بنای آن به دست فرشتگان تا بازسازی [[سلطان مراد سوم عثمانی]] (حک: 982-1003 ق.) <ref>تحفة الحرمین، ص 181</ref>، جای‌هایی از مسجدالحرام که پیامبر(ص) در آنها نماز خوانده <ref>تحفة الحرمین، ص 182</ref> و کعبه و ارکان آن و [[حجرالأسود]]. <ref>تحفة الحرمین، ص 183، 185-186</ref> او گزارشی از [[باب الرحمة]] آورده و از محمدعلی والاجاه به‌عنوان اهداکننده این در یادکرده است. <ref>تحفة الحرمین، ص 185-186</ref> قادری فاصله میان برخی مکان‌ها مانند [[صفا]] و [[مروه]] را با گام‌های خود اندازه گرفته و ثبت کرده است. <ref>تحفة الحرمین، ص 196</ref> او برخی از دفن شدگان [[قبرستان معلات مکه]] را نام‌برده و از وجود بقعه‌ای بر مزار حضرت [[خدیجه(س)]] گزارش داده است. قادری از قبر منسوب به [[آمنه(س)]] مادر پیامبر(ص) در این قبرستان یادکرده <ref>تحفة الحرمین، ص 199</ref> که به سخنی دیگر، مرقد او در [[ابواء]]، جایی میان مکه و مدینه، است.<ref>. السیرة النبویة، ج 1، ص 168.</ref> <ref>تاریخ طبری، ج 2، ص 165-166.</ref> | |||
===بخش دوم کتاب=== | ===بخش دوم کتاب=== | ||
بخش دوم به شهر مدینه اختصاص دارد. مبحث مربوط به منازل مکه تا مدینه <ref>تحفة الحرمین، ص 211</ref> تنها موردی است که قادری به طریق سفر و منازل میان راه توجه کرده است. برخی از ابیات این بخش، از ناامنی راه و خطر راهزنان نشان دارد. <ref>تحفة الحرمین، ص 212</ref> | بخش دوم به شهر مدینه اختصاص دارد. مبحث مربوط به منازل مکه تا مدینه <ref>تحفة الحرمین، ص 211</ref> تنها موردی است که قادری به طریق سفر و منازل میان راه توجه کرده است. برخی از ابیات این بخش، از ناامنی راه و خطر راهزنان نشان دارد. <ref>تحفة الحرمین، ص 212</ref> | ||
پاره‌ای از دیگر موضوعات این بخش عبارت‌اند از: [[دروازه‌های مدینه]]<ref>تحفة الحرمین، ص 214</ref>، [[مسجدالنبی(ص)]] و بازسازی‌ها و گسترش‌های تاریخی آن از هنگام ساخت تا گسترش [[مهدی خلیفه عباسی]] <ref>تحفة الحرمین، ص 223-224</ref>، احادیثی از پیامبر(ص) درباره فضیلت زیارت ایشان <ref>تحفة الحرمین، ص 219</ref>، درهای مسجدالنبی(ص) <ref>تحفة الحرمین، ص 215</ref>، ضریح پیامبر و ترتیب قبر خلفای اول و دوم <ref>تحفة الحرمین، ص 216</ref> و خادمان یا [[اغوات]] مسجدالنبی(ص) که به گفته او 90 تن بوده‌اند. <ref>تحفة الحرمین، ص 226</ref> | پاره‌ای از دیگر موضوعات این بخش عبارت‌اند از: [[دروازه‌های مدینه]]<ref>تحفة الحرمین، ص 214</ref>، [[مسجدالنبی(ص)]] و بازسازی‌ها و گسترش‌های تاریخی آن از هنگام ساخت تا گسترش [[مهدی خلیفه عباسی]] <ref>تحفة الحرمین، ص 223-224</ref>، احادیثی از پیامبر(ص) درباره فضیلت زیارت ایشان <ref>تحفة الحرمین، ص 219</ref>، درهای مسجدالنبی(ص) <ref>تحفة الحرمین، ص 215</ref>، ضریح پیامبر و ترتیب قبر خلفای اول و دوم <ref>تحفة الحرمین، ص 216</ref> و خادمان یا [[اغوات]] مسجدالنبی(ص) که به گفته او 90 تن بوده‌اند. <ref>تحفة الحرمین، ص 226</ref> | ||
====قبرستان بقیع==== | ====قبرستان بقیع==== | ||
گزارش سفرنامه درباره بقیع، شخصیت‌های دینی مدفون در آن و گنبدهای قبور، آگاهی‌های ارزشمندی در بردارد. قادری فصلی را با عنوان «در بیان گنبدهای جنة البقیع» بدین موضوع اختصاص داده و از وجود گنبد بر قبر [[ابراهیم]] فرزند پیامبر، [[عباس بن عبدالمطلب]]، چهار امام شیعیان، [[نافع قاری]] مشهور و برخی دیگر گزارش داده است. <ref>تحفة الحرمین، ص 230-231</ref> مرقد چند شخصیت دینی دیگر در بیرون بقیع، ازجمله [[صفیه]] عمه پیامبر، [[فاطمه بنت اسد]] و [[اسماعیل بن جعفر]] در چند بیت یادشده است. قادری از وجود گنبدهایی بر این قبرها گزارش داده؛ اما به‌تفصیل در این زمینه سخن نگفته است. <ref>تحفة الحرمین، ص 231</ref> | گزارش سفرنامه درباره بقیع، شخصیت‌های دینی مدفون در آن و گنبدهای قبور، آگاهی‌های ارزشمندی در بردارد. قادری فصلی را با عنوان «در بیان گنبدهای جنة البقیع» بدین موضوع اختصاص داده و از وجود گنبد بر قبر [[ابراهیم]] فرزند پیامبر، [[عباس بن عبدالمطلب]]، چهار امام شیعیان، [[نافع قاری]] مشهور و برخی دیگر گزارش داده است. <ref>تحفة الحرمین، ص 230-231</ref> مرقد چند شخصیت دینی دیگر در بیرون بقیع، ازجمله [[صفیه]] عمه پیامبر، [[فاطمه بنت اسد]] و [[اسماعیل بن جعفر]] در چند بیت یادشده است. قادری از وجود گنبدهایی بر این قبرها گزارش داده؛ اما به‌تفصیل در این زمینه سخن نگفته است. <ref>تحفة الحرمین، ص 231</ref> | ||
==نسخه‌های موجود و چاپ‌شده از این کتاب== | ==نسخه‌های موجود و چاپ‌شده از این کتاب== | ||
از این سفرنامه، نسخه‌ای در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران به شماره 6049 نگهداری می‌شود و [[رسول جعفریان]] آن را با یک مقدمه در 71 صفحه در مجموعه پنجاه سفرنامه حج قاجاری (ج 1) چاپ کرده که مبنای مقاله حاضر است.<ref>. نک: پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج 1، ص 169-241</ref> | |||
ابراهیم احمدیان | |||
==پانویس== | |||
{{پانویس}} | |||
==منبع== | |||
'''*پنجاه سفرنامه حج قاجاری'''، به کوشش رسول جعفریان، تهران، نشر علم، 1389 ش؛ | '''*پنجاه سفرنامه حج قاجاری'''، به کوشش رسول جعفریان، تهران، نشر علم، 1389 ش؛ | ||
| خط ۸۸: | خط ۱۲۵: | ||
'''*میقات حج (فصلنامه)'''، تهران، حوزه نمایندگی ولی‌فقیه در امور حج و زیارت. | '''*میقات حج (فصلنامه)'''، تهران، حوزه نمایندگی ولی‌فقیه در امور حج و زیارت. | ||
[[رده: | [[رده:مقاله‌های در دست ویرایش]] | ||