در حال ویرایش تحفة الحرمین (نابی)

| نویسنده        =یوسف نابی

| به تصحیح        =مندرس جوشقون

| موضوع          =سفرنامه

تحفة‌الحرمین (نابی)، سفرنامه حج ترکی، نوشته [[یوسف نابی]] شاعر ترک‌زبان سده یازدهم ق است.

این اثر سفرنامه‌ای ادبی است که با نثری دشوار و آمیخته به شعر، سفر یوسف نابی شاعر ترک‌زبان به سال (1079 ق.) را گزارش می‌کند. این اثر از نمونه‌های برجسته [[ادبیات]] دوره عثمانی است و اهمیت آن بیش از آن‌که وامدار آگاهی‌های تاریخی یا جغرافیایی باشد، رهاورد ارزش ادبی آن است. تحفة‌الحرمین بعدها سرمشق نویسندگان دیگری همچون [[نایب‌الصدر شیرازی]] و... شد و آثار شبیه به آن تألیف گردید. نویسنده‌ی این اثر به خاطر ارتباطاتی که با حکام عثمانی داشت توانست امتیازاتی از آنان برای سفر خود بگیرید به‌عنوان‌مثال هزینه‌ی سفرش را یکی از آن حاکمان تقبل کرد. وی در کتابش مسیر رفت خود که از شهرهایی در کشورهای [[ترکیه]]، [[لبنان]]، [[سوریه]] و [[عراق]] می‌گذشت را توصیف می کند ولی [[منازل حج]] را به‌صورت کامل معرفی نمی‌کند. حتی در مورد [[مکه]] و [[مدینه]] هم آگاهی‌های جغرافیایی کمی را ارائه می‌دهد. او بعد از اتمام [[مناسک حج]] عازم مدینه می‌شود و در آنجا به زیارت مکان‌های مقدس و قبور بزرگان مدفون در مدینه رفته و درنهایت به همراه کاروانی از [[شام]] به کشورش بازمی‌گردد در مورد مسیر بازگشت هم به توضیح چند کلمه بسنده می‌کند. این کتاب را وزارت فرهنگ ترکیه در سال (2009 م.) منتشر کرد.

یوسف نابی از شاعران بزرگ دوره عثمانی (1052-1124 ق./ 1642-1713 م.) در شهر اورفا در جنوب شرقی ترکیه زاده شد و بعدها در دوران حکومت [[سلطان محمد چهارم]] (حک: 1648-1687 م.) از زادگاه خود به [[استانبول]] آمد. وی با [[مصطفی پاشا]] از بزرگان [[حکومت عثمانی]] آشنایی داشت و از حمایت او برخوردار بود. از او آثاری منظوم به ترکی و فارسی مانند دیوان اشعار ترکی و دیوانچه فارسی به‌جای مانده است.<ref>. عثمانلی مولفلری، ج 2، ص 448-450.</ref>

تحفة‌الحرمین سفرنامه‌ای ادبی است که مطالب جغرافیایی آن گسترده نیست.<ref>. تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص 519.</ref>گزارش‌های نابی از منازل سفر و شهرهای میان راه و حتی آداب و رسم‌های مردم، رنگی ادبی و شاعرانه دارد و بازتاب احساسات شاعرانه او است. هدف از نگارش این کتاب، برانگیختن مردم به سفر [[حج]] و یادآوری زیبایی و [[معنویت]] حج برای کسانی است که پیش‌تر به حج رفته‌اند. <ref>تحفة‌الحرمین، ص 163</ref>

نثر کتاب همواره با آرایه‌های ادبی و مضمون‌سازی‌ها و عبارت‌‌پردازی‌های شاعرانه دشوار و دیریاب آمیخته است. اشعار کوتاه و بلند فراوان در متن کتاب آمده که بسیاری از آن‌ها فارسی است. با این‌که نابی به زبان فارسی نیز شعر می‌سروده، بسیاری از اشعار فارسی کتاب برگرفته از منظومه‌های شاعران فارسی سرا همچون جامی و به‌ویژه منظومه [[فتوح الحرمین]] سروده شاعر ایرانی [[محیی الدین لاری]] در بزرگداشت حج و [[حرمین]] است.<ref>. فتوح الحرمین، ص 32، 71-72، 80.</ref> (برای نمونه به این صفحات رجوع شود. <ref>تحفة‌الحرمین، ص 251، 300، 324</ref>) نثر کتاب آمیخته به واژگان و تعابیر و جمله‌های فارسی است. (برای نمونه به این صفحات رجوع شود. <ref>تحفة‌الحرمین، ص 248-249، 251</ref>)

کتاب تحفة‌الحرمین سرمشق برخی از آثار پسین ازجمله [[نهجة المنازل]] نوشته [[محمد ادیب]] بوده است. این اثر در میان نویسندگان فارسی‌زبان نیز شناخته‌شده است. تحفة‌الحرمین [[رافع]] که به زبان فارسی نگاشته شده، ترجمه‌ای از سفرنامه نابی است.<ref>مقالات تاریخی، دفتر 13، ص 162-165</ref>شواهدی بر تأثیرپذیری نایب‌الصدر شیرازی از این اثر در نگارش سفرنامه‌اش با عنوان تحفة‌الحرمین نیز در دست است. <ref>تحفة‌الحرمین، ص 105، 108</ref>

یوسف نابی از مصطفی پاشا رخصت سفر گرفت و با میانجیگری او، قصیده‌ای در وصف حرمین که با تصاویر برخی از بناهای حرمین همراه بود، به شاه تقدیم کرد. بدین ترتیب، سلطان عثمانی هزینه‌های سفر وی را بر عهده گرفت و نامه‌ای برای رعایت حال او به حکمران [[مصر]] [[عبدالرحمن پاشا]] نوشت. <ref>تحفة‌الحرمین، ص 58</ref>

یوسف نابی با کاروانی کوچک سفر خود را از استانبول آغاز کرد. او با کاروان استانبول به حج نرفت؛ زیرا مسیری که پیمود و نیز مدت اقامتش در شهرهای مسیر، بیش از زمان اقامت کاروان حج رسمی بود. <ref>تحفة‌الحرمین، ص 55</ref> نابی در سفرنامه خود به شرح کامل منازل حج نپرداخته؛ اما سفرنامه او یکسره از آگاهی‌های تاریخی و جغرافیایی خالی نیست. وی در هر شهر به زیارت مکان‌های زیارتی رفته و گاهی به مناسبت، از اوضاع سیاسی یا رخدادهای تاریخی سخن رانده است.

او سفر خویش را از اسکودار آغاز کرد و با گذر از ازنیک، اسکی شهر، آق شهر و لادیک به [[قونیه]] رسید و در آنجا به زیارت قبر جلال‌الدین مولوی رفت و از کتابخانه شهر دیدار کرد. <ref>تحفة‌الحرمین، ص 165-175</ref> در ادامه مسیر، با گذر از ارگلی به [[انطاکیه]] رسید و قبر حبیب نجار را زیارت کرد. <ref>تحفة‌الحرمین، ص 175</ref> سپس به [[حلب]] رفت و در آنجا قبر زکریای پیامبر را زیارت نمود. <ref>تحفة‌الحرمین، ص 176</ref> آنگاه از راه رود فرات به زادگاهش اورفا سفر کرد و 50 روز در آنجا ماند. <ref>تحفة‌الحرمین، ص 64، 177</ref> سپس به حلب بازگشت و ازآنجا به [[حمص]] رفت و در آنجا قبر بایزید بسطامی را زیارت کرد. <ref>تحفة‌الحرمین، ص 187</ref> مقصد پسین وی [[دمشق]] بود. او در سفرنامه خود، از جامع اموی و صالحیه شام گزارش‌هایی آورده است. <ref>تحفة‌الحرمین، ص 201-205</ref>

نابی از دمشق به [[قدس]] رفت و مدتی کوتاه در آن شهر ماند و سپس راهی [[قاهره]] شد. <ref>تحفة‌الحرمین، ص 219</ref> با گذر از عسقلان، [[غزه]]، عریش، [[صحرای سینا]] و صالحیه به قاهره رسید. <ref>تحفة‌الحرمین، ص 233</ref> در قاهره، با استقبال عبدالرحمن پاشا روبه‌رو شد و این آغازی بر دوستی دیرین آنان بود. جمعیت قاهره تعجب نابی را برانگیخته است. او از فراوانی مساجد و رقابت چراکسه و کردها بر سر ساخت مسجد گزارش داده است. <ref>تحفة‌الحرمین، ص 237-238</ref> در قاهره از جامع الازهر، جامع ابن طولون، راس‌الحسین و اهرام مصر دیدار کرد. <ref>تحفة‌الحرمین، ص 238-244</ref> سرانجام در (بیستم شوال 1089 ق.) به کاروان حج مصر پیوست و از راه حج مصریان که از منازلی مانند صحرای تیه، طور سینا، عقبه، [[بدر]]، [[حنین]] و رابغ می‌گذشت، به مکه رسید. <ref>تحفة‌الحرمین، ص 248-255</ref>

نابی با زبانی شاعرانه برخی از مناظر و رخدادهای اجتماعی را گزارش کرده است. برای نمونه، یکجا به شرح قهوه‌خانه‌های شام پرداخته <ref>تحفة‌الحرمین، ص 195</ref> و جای دیگر از جشن بزرگی در دمشق که به مناسبت فتح قلعه چهرین به دست لشکر عثمانی برپاشده بود، گزارشی به دست داده است. <ref>تحفة‌الحرمین، ص 207</ref>آگاهی‌های جغرافیایی و تاریخی سفرنامه درباره مکه و مدینه بسیار ‌اندک است. نابی در مکه و مدینه بیشتر به بیان احساسات معنوی و مدح و بزرگداشت مکان‌های مذهبی مکه و مدینه پرداخته است.

وی پس از گزاردن مناسک حج برای رفتن به مدینه با کاروان شام همراه شد و در اول محرم سال (1090 ق.) به مدینه رسید. <ref>تحفة‌الحرمین، ص 68</ref> درباره مدینه، افزون بر بزرگداشت [[مسجدالنبی(ص)]]، از [[بقیع]] و [[قبرهای عباس(ع)]] و [[امام حسن(ع)]] و [[امام زین‌العابدین(ع)]] و [[امام جعفر صادق(ع)]] و [[امام محمدباقر(ع)]] و [[عقیل]] و [[خواجه محمدپارسا]] سخن گفته و به وصف [[احد]]، [[مسجد ذوقبلتین]] و [[مسجد قبا]] پرداخته است. <ref>تحفة‌الحرمین، ص 336-346</ref>

وی راه بازگشت خود را در چند کلمه خلاصه کرده و گمان می‌رود با کاروان شام به وطن بازگشته است. <ref>تحفة‌الحرمین، ص 355</ref>

| آدرس = http://phz.hajj.ir/422/7516

*'''تاریخ نوشته‌های جغرافیایی'''، کراچکوفسکی، ترجمه‌ی ابوالقاسم پاینده، تهران، علمی و فرهنگی، 1379 ش؛

[[رده:آثار یوسف نابی]]