در حال ویرایش تحقیق النصرة (کتاب)

{{جعبه اطلاعات کتاب
| عنوان =تحقیق النصرة 
| عنوان اصلی =تحقیق النصرة بتلخیص معالم دار الهجره
| تصویر =054d2b7781db58.JPG
| اندازه تصویر =
| توضیح_تصویر =
| نویسنده =زین‌الدین ابوبکر بن حسین قرشی عَبشمی مراغی مصری
| برگرداننده =
| ویراستار =
| به تصحیح =[[محمد عبدالجواد اصمعی]]
| تحقیق =
| به کوشش =
| تاریخ نگارش =(766 ق.)
| تصویرگر =
| طراح جلد =
| موضوع =تاریخ محلی
| سبک =
| زبان =عربی
| تعداد جلد =1
| صفحه =
| قطع =
| ناشر =مکتبة الثقافة المدینة المنورة
| وبسایت ناشر =
| محل انتشارات =مدینه
| تاریخ نشر =(1401 ق.)
| ترجمه به =
| مجموعه =
| شابک =
}}
'''تحقیق النصرة بتلخیص معالم دار الهجره''' اثری در [[تاریخ محلی]] [[مدینه]]، نوشته زین الدین [[ابوبکر بن حسین مراغی]] است. این کتاب که از منابع تاریخ مدینه به شمار می‌رود، به‌منظور تلخیص و تکمیل منابع قبلی در سال ۷۶۶ قمری نوشته‌شده است. نویسنده در این اثر، اقوال تاریخ‌نگاران گذشته را نقل کرده و مطالب آنان را با دیده‌های خود تطبیق داده است. محتوای کتاب در یک مقدمه، چهار باب و فصول متعدد تنظیم‌شده است که آگاهی‌هایی را پیرامون [[شهر مدینه]]، [[مسجدالنبی(ص)]] و توسعه‌های آن، [[مرقد نبوی]]، [[بقاع بقیع]]، اماکن، وادی‌ها، مسجدها، چاه‌ها و نکاتی در باب [[توسل]] و [[شفاعت]] و [[زیارت پیامبر(ص)]] به دست می‌دهد.

==نویسنده==
[[ابوبکر بن حسین مراغی|زین‌الدین ابوبکر بن حسین قرشی عَبشمی مراغی مصری]]<ref>. الضوء اللامع، ج 11، ص 28. معجم المؤلفین، ج 3، ص 60.</ref> مشهور به زین‌الدین مراغی یا عثمانی، از فقیهان [[شافعی]] و مورخان مدینه است که نام او را عبدالله نیز نوشته‌اند.<ref>. المدینة المنوره، ش 1، ص 98، ابوبکر المراغی و کتابه تحقیق النصره.</ref> او به سال (727 ق.) در قاهره زاده شد و رشد کرد و سپس به [[حجاز]] آمد و حدود 50 سال مجاور مدینه گشت<ref>. نک: المدینة المنوره، ش 1، ص 104.</ref> و از دانشورانی چون [[ابن سبع]] در (757 ق.) [[صحیح بخاری]] و از [[بدر بن فرحون]] کتاب [[الانباء المبینه]] [[قاسم ابن عساکر]] در تاریخ مدینه را فراگرفت. برخی دیگر از مشایخ مراغی عبارت‌اند از [[عفیف‌الدین مطری]] و [[عزالدین ابن جماعه کنانی]].<ref>تحقیق النصرة، ص 11-12.</ref> [[ابوالعباس ابن شحنه]] نیز به او [[اجازه حدیث]] داده است.<ref>. شذرات الذهب، ج 9، ص 177.</ref> از شاگردان او می‌توان از [[ابن حجر عسقلانی]]، [[احمد بن محمد مطری]] و [[عبدالرحمن مدنی شافعی]] یادکرد.<ref>. المدینة المنوره، ش 1، ص 102-103.</ref> 

مراغی [[قضاوت]] مدینه و [[امامت جماعت]] مسجدالنبی(ص) را پس از [[بهاء محمد بن محب زرندی]] در (809 ق.) عهده‌دار شد و پس از یک سال و نیم به دلیل اختلاف با [[جماز بن نصیر]]، حاکم مدینه، از این منصب کناره گرفت.<ref>. الضوء اللامع، ج 11، ص 28. الاعلام، ج 2، ص 63.</ref> وی دو سال نیز در [[مکه]] به سر برد و سپس به مدینه بازگشت و در (816 ق.) همان‌جا وفات یافت و در بقیع دفن شد.<ref>. الاعلام، ج 2، ص 63. معجم المؤلفین، ج 3، ص 60. المدینة المنوره، ش 1، ص 106.</ref> فرزند مراغی، [[محمد بن ابوبکر]] (775-859 ق.) مشهور به [[محمد بن ابوبکر|ابن مراغی]]، فقیه و محدث و صاحب آثار علمی متعدد بوده است.<ref>. هدیة العارفین، ج 2، ص 200. الاعلام، ج 6، ص 58.</ref> 

زین‌الدین مراغی در حوزه [[حدیث]] و [[تاریخ]] و [[فقه]]، آثار گوناگون ازجمله [[روائح الزهر فی السیرة النبویه]] و [[مرشد الناسک الی معرفة المناسک]]<ref>. المدینة المنوره، ش 1، ص 103، ابوبکر المراغی و کتابه تحقیق النصره.</ref> دارد.

==معرفی کتاب==
کتاب تحقیق النصره در تداوم سنت [[تاریخ‌نگاری مدینه]] و باهدف تلخیص و تکمیل و افزایش مباحث [[الدرة الثمینة فی اخبار المدینه]] اثر [[ابن نجار]] (م. 643 ق.) در سال ۷۶۶ قمری نگارش یافته است. پیش از مراغی، مطری (م. 741 ق.) در کتاب [[التعریف بما آنست الهجرة من معالم دار الهجره]] همین کار را انجام داده و به تلخیص و تکمیل کتاب ابن نجار پرداخته بود؛ اما به نظر مراغی، کتاب مطری وافی به مقصود نبوده؛ زیرا نتوانسته بود تمام نکات و گزارش‌ها و اهداف کتاب الدرة الثمینة فی اخبار المدینه اثر ابن نجار را با حفظ ایجاز و اختصار مطرح نماید.<ref>تحقیق النصرة، ص 94</ref> برای رفع این نقصان، مراغی کوشیده است تا گزارش‌های این دو کتاب را با حذف سلسله سند راویان و گاه جابه‌جا کردن گزارش‌ها، سامان دهد و با افزودن آگاهی‌های تکمیلی، ارزش کتابش را نسبت به دو اثر پیشین، تثبیت کند.<ref>تحقیق النصرة، ص 94-95</ref> افزون بر این، وی به تصحیح خطاها و گزارش‌های نادرست کتب پیشین پرداخته است. <ref>تحفة النصرة، ص 36-37</ref> 

===استفاده از منابع مفقود===
[[سخاوی]] اهمیت تحقیق النصره و عنایت عالمان و مورخان به این کتاب را یادآوری کرده است.<ref>. الضوء اللامع، ج 11، ص 29.</ref> از وجوه اهمیت تحقیق النصره، حفظ و نقل گزارش‌های کتاب‌های پیشین است که بیشتر آن‌ها ازدست‌رفته‌اند. مراغی منقولاتی گسترده از کتاب [[اخبار دار الهجره]] [[رزین بن معاویه عبدری|رُزَین بن معاویه عَبدری]] (م. 525 ق.) آورده است.<ref>تحفة النصرة ص 131، 145، 169، 171</ref> بسیاری از مباحث کتاب عبدری، از طریق همین نقل‌های مراغی قابل‌بازسازی است. پیش از تحقیق النصره، در منابع تاریخ مدینه، به کتاب عبدری نپرداخته‌اند. همچنین گزارش‌های بسیار از [[اخبار المدینه]] [[ابن زباله]](م. حدود 200 ق.) در کتاب مراغی به چشم می‌خورد.<ref>تحفة النصرة ص 105-121، 136، 143، 145، 176</ref> نیز یکی از مصادر و منابع تحقیق النصره، کتاب اخبار المدینه [[یحیی بن حسن علوی]] (م. 277 ق.) است.<ref>تحفة النصرة ص 171، 176</ref> 26 گزارش که از این کتاب آمده، از دسترسی نویسنده به اصل کتاب حکایت دارد؛ درحالی‌که ابن نجار در الدرة الثمینه تنها چند نقل کوتاه از کتاب علوی آورده است.

===اهمیت کتاب===
توجه مورخان مدینه از جمله [[سمهودی]] (م. 911 ق.) و نقل گسترده گزارش‌های تحقیق النصره، نشانه اهمیت این کتاب است. گوشه‌هایی از کتاب مراغی درباره مسجدالنبی(ص)، شکل و تصویر [[قبور سه‌گانه]]، [[مسجد قبا]]، [[وادی مهزور|وادی مَهزور]]، توسل و موضوعات دیگر مورد توجه سمهودی قرارگرفته و وی آن‌ها را نقل کرده است.<ref>. وفاء الوفاء، ج 2، ص 52، 57، 116، 253. ج 4، ص 57، 313، 358.</ref> برخی دانشوران [[شیعه]] در موضوعاتی که باانگیزه‌ها و آموزه‌های شیعه پیوند دارد، مانند بحث از [[باب علی]] (از ابواب مسجدالنبی(ص)) و توسل، به کتاب تحقیق النصره استناد کرده‌اند.<ref>. شرح احقاق الحق، ج 5، ص 584. الانتصار، ج 5، ص 321.</ref> 

===روش نویسنده===
روش مراغی، جمع میان نقل و مشاهده است. او در وصف هر موضوع، از گزارش‌های منابع پیشین بهره می‌گیرد و دیده‌های خویش را نیز می‌افزاید. دقت در نقل گزارش‌ها و اندازه‌گیری‌ها، از ویژگی‌های روش تاریخ‌نگاری مراغی است. <ref>تحفة النصرة ص 170-171</ref> از ویژگی‌های مراغی، افزودن مبحث کلامی «توسل» به این کتاب، به‌تناسب بحث از زیارت نبوی است.<ref>تحقیق النصرة، ص 416-432</ref>
==محتوای کتاب==
کتاب در یک مقدمه، چهار باب و فصول متعدد تنظیم‌شده‌اند. در مقدمه، طی سه فصل نخست، روایاتی درباره جایگاه و فضیلت مدینه از منابع حدیث اهل سنت مانند [[صحیح بخاری]] و [[صحیح مسلم]] نقل‌شده است.<ref>تحقیق النصرة، ص 96-121</ref> در فصل دوم، گزارشی کوتاه از نام‌های مدینه مانند [[مدینه|عذرا]]<ref>تحقیق النصرة، ص 123</ref> ، مُطَیّبه و طیّبه<ref>تحقیق النصرة، ص 124</ref> ، [[یثرب]]<ref>تحقیق النصرة، ص 124-130</ref> و نیز اشاره‌ای به قبیله‌ها و تیره‌های [[اوس]] و [[خزرج]]<ref>تحقیق النصرة، ص 130-132</ref> آمده است. در فصل بعد، به فضیلت‌ها و اهمیت مسجدالنبی(ص) و روضه شریفه در احادیث اسلامی اشاره گشته است.<ref>تحقیق النصرة، ص 133-146</ref>

در باب اول، طی هفت فصل، گزارش‌های متعدد از تاریخ [[بیعت عقبه]] و اسلام آوردن گروهی [[انصار]] و نام‌های بیعت‌کنندگان و نقیبان<ref>تحقیق النصرة، ص 149-157</ref> ، [[هجرت پیامبر(ص)]] به مدینه<ref>تحقیق النصرة، ص 158</ref> ، ورود پیامبر به [[قبا]]، فضیلت [[مسجد قبا]]<ref>تحقیق النصرة، ص 164-175</ref>، ساخت مسجدالنبی(ص) در عهد نبوی، محل مصلای رسول خدا و گسترش‌های دوران خلفای بعد<ref>تحقیق النصرة، ص 176-203</ref> آمده است. مراغی در وصف مکان‌های مدینه، افزون بر استناد به اخبار تاریخی، از دیده‌های خود نیز بهره گرفته و ازجمله، درباره [[مسجد ضرار]] آورده است: «امروزه نشانه‌ای از آن وجود ندارد و ابن نجار جای آن را به‌اشتباه نشان داده است.»<ref>تحقیق النصرة، ص 132</ref>

=== وصف مسجدالنبی ===
مراغی درباره مسجدالنبی(ص)، دانسته‌های خود از معماری، مساحت‌ها، نوع سنگ‌ها و آجرهای به‌کاررفته در آن و تغییر خانه‌های پیرامون مسجد، ازجمله خانه [[همسران پیامبر(ص)]] را یادکرده است.<ref>تحقیق النصرة، ص 204-224</ref> او پس از ارزیابی وصف ابن نجار از حدود مسجدالنبی(ص) می‌گوید: «اکنون از بِلاط مسجد خبری نیست و نیز دو تیر چوبی که از سمت [[شام]] در صحن مسجد نصب‌شده بود، ازمیان‌رفته است.»<ref>تحقیق النصرة، ص 221</ref> 

بخشی از کتاب به استوانه‌های مسجدالنبی(ص) و دیده‌های مراغی از [[استوانه مخلقه|استوانه مُخَلَقه]]<ref>تحقیق النصرة، ص 225</ref> ، [[استوانه عایشه]]<ref>تحقیق النصرة، ص 226</ref> ، [[استوانه توبه]]<ref>تحقیق النصرة، ص 228</ref> ، [[استوانه امام علی(ع)]]<ref>تحقیق النصرة، ص 232</ref> و داستان [[ستون حنانه]] که از فراق پیامبر(ص) فریاد و زاری می‌کرد<ref>تحقیق النصرة، ص 232</ref> اختصاص‌یافته است. [[جذع]] (شاخه) این ستون در سوی راست مصلای نبوی بوده است. مراغی نکاتی دیگر نیز درباره این شاخه آورده و یادکرده که در زمان او، این شاخه در انبار حرم نبوی نگهداری می‌شده است.<ref>تحقیق النصرة، ص 240-241</ref> 

[[منبر پیامبر(ص)]] و تاریخ تعمیرهای آن در گزارشی کوتاه آمده است.<ref>تحقیق النصرة، ص 244-253</ref> مراغی درباره [[حریق مسجدالنبی(ص)]] و تلاش حاکمان مصر در تعمیر مسجد، گزارشی مفصل آورده<ref>تحقیق النصرة، ص 253-262</ref> و به محل تهجد پیامبر(ص) در مسجد اشاره‌کرده است.<ref>تحقیق النصرة، ص 263-264</ref>

فصل پنجم از باب اول درباره پنجره‌ها و باب‌های مسجدالنبی(ص) است.<ref>تحقیق النصرة، ص 265-282</ref> مسجد در روزگار پیامبر سه در داشته<ref>تحقیق النصرة، ص 269</ref> که ازاین‌قرار بوده‌اند: [[باب النبی(ص)]]، [[باب علی(ع)]] و [[باب عثمان]].<ref>تحقیق النصرة، ص 269-272</ref> این درها تا عهد ولید مروانی به 20 عدد رسیده است. در گزارش ابن زباله (م. ‌حدود 200 ق.) که در زمره واپسین گزارش‌ها از وضع مسجدالنبی(ص) در سده‌های نخستین است، به 24 در اشاره‌شده است.<ref>تحقیق النصرة، ص 270</ref>

گزارش‌های مراغی در فصل ششم درباره [[مرقد نبوی(ص)]]، ازاین‌جهت مهم است که تاریخ [[گنبد مرقد نبوی(ص)]] در دیگر منابع به‌دقت گزارش نشده است. به نظر مراغی، مرقد نبوی تا زمان [[ملک منصور قلاوون صالحی]] که در (678 ق.) گنبدی بر آن بنا کرد، تنها دیواری آجری بلندتر از سطح دیوار مسجد داشت.<ref>تحقیق النصرة، ص 283</ref> مراغی آگاهی‌های بیشتری از گنبد و معماری آن به دست نداده است. وی از تلاش [[عمر بن عبدالعزیز]] در بنای دیوار (حائط) و نیز پوشش (حائز) محافظ قبور سه‌گانه، گزارشی کوتاه آورده است.<ref>تحقیق النصرة، ص 285-288</ref> او پیشتر آورده است که عمر بن عبدالعزیز مرقد نبوی(ص) را پنج گوشه ساخت؛ به‌گونه‌ای که هنگام نماز، [[استقبال]] به‌سوی قبر نبوی(ص) محقق نشود.<ref>تحقیق النصرة، ص 213-214</ref>

فصل هفتم به آداب و مستحبات، [[تَخلیق]] (خوشبو کردن) و [[تَحصیب]] مسجدالنبی(ص) (تسطیح سنگریزه‌های صحن) اختصاص دارد.<ref>تحقیق النصرة، ص 293-304</ref> 

===زیارت و شفاعت===
مباحثی درباره [[رحلت پیامبر(ص)]] و [[شیخین]]<ref>تحقیق النصرة، ص 307-367</ref> ، آداب زیارت مرقد نبوی(ص) و ادله مشروعیت آن<ref>تحقیق النصرة، ص 368-451</ref> ، بقاع بقیع و فضیلت زیارت بقیع<ref>تحقیق النصرة، ص 452-463</ref> و مقبره [[بنی‌سلمه]] در غرب مدینه<ref>تحقیق النصرة، ص 464</ref> در باب دوم آمده است. گزارش مراغی از گنبدهای [[ائمه بقیع]] که به همت [[ناصر بن مستضیء عباسی]] ساخته‌شده، چشمگیر است.<ref>تحقیق النصرة، ص 459</ref> او در مبحث مشروعیت زیارت پیامبر(ص) به اجماع مسلمانان و ادله دیگر استناد می‌کند<ref>تحقیق النصرة، ص 368-392</ref> و یکی از شاخه‌های این موضوع را به مبحث توسل و [[شفاعت]] اختصاص می‌دهد<ref>تحقیق النصرة، ص 416-432</ref> و با روش نقلی و عقلی، ادله و مبانی مشروعیت و جواز توسل به پیامبر(ص) خواه در هنگام حیات و خواه پس از وفات ایشان را به میان می‌آورد. یکی از شاخه‌های این بحث ازنظر مراغی، اثبات [[حیات برزخی]]<ref>تحقیق النصرة، ص 433-451</ref> است. این موضوع از مباحث نوآورانه این اثر در قیاس با دیگر آثار تاریخی مدینه است که به نظر می‌رسد به دنبال آرا و شبهات [[ابن تیمیه]] طرح‌شده است. 

===احد و سور مدینه===
باب سوم حاوی نکاتی درباره [[کوه احد]]<ref>تحقیق النصرة، ص 469-472</ref> ، قبور [[شهدای احد]] و بقعه [[حمزه]]<ref>تحقیق النصرة، ص 472-479</ref> و نیز مساجد معروف مدینه است.<ref>تحقیق النصرة، ص 480-499</ref> گزارش مراغی از سور مدینه (دیوارهای پیرامون شهر) و تعمیر آن به همت [[عضد الدوله بویهی]] و ماجرای نقب زدن از زیر مرقد نبوی(ص) به دست دو مسیحی اَندَلُسی و کشف آن با خواب [[محمود زنگی]] و نیز ساختن حصار مرقد نبوی(ص) در (557 ق.) و نوسازی آن در (751 ق.) به همت ملک ناصر حسن بن محمد قلاوون مملوکی، از آگاهی‌های جدیدی است که در الدرة الثمینه نیامده است.<ref>تحقیق النصرة، ص 502-505</ref>

=== مسجد ذوالحلیفه ===

یکی از آگاهی‌های نویسنده درباره مساجد تاریخی مدینه<ref>تحقیق النصرة، ص 526-545</ref> ، گزارشی از [[مسجد ذوالحلیفه]] است که در چهار یا شش میلی مدینه قرار داشته و املاک [[بنی‌جشم|بنی‌جُشَم]] در آن جای دارد و امروزه به [[آبارعلی]] معروف است.<ref>تحقیق النصرة، ص 526</ref> مراغی از مساجدی که ابن زباله در اخبار المدینه و بخاری در الصحیح از آن‌ها یادکرده‌اند، سخن گفته و افزوده که اکنون از این مساجد اثری باقی نیست و محلشان ناشناخته است.<ref>تحقیق النصرة، ص 532</ref> نیز گزارشی از چاه‌های مدینه که در عهد مؤلف نشانه‌ای از آن‌ها یافت می‌شده، ارائه گشته است.<ref>تحقیق النصرة، ص 546-574</ref> 
[[پرونده:تحقیق النصره چاپ مصر صفحه اول.png|250px|بندانگشتی|صفحه اول چاپ مصر]]
===وادی‌های مدینه===
باب چهارم به وادی‌های مدینه مانند [[وادی عقیق]]، [[وادی جفاف|وادی جِفاف]]<ref>تحقیق النصرة، ص 577-598</ref> ، [[صدقات]] و [[موقوفات نبوی(ص)]] در مدینه<ref>تحقیق النصرة، ص 592-594</ref> ، [[خندق]]<ref>تحقیق النصرة، ص 599-604</ref> ، حدود و خصائص حرم مدنی<ref>تحقیق النصرة، ص 605-626</ref> ، فضیلت [[مرگ در مدینه]]<ref>تحقیق النصرة، ص 627-628</ref> و اشعاری در ترغیب آمدن به مدینه<ref>تحقیق النصرة، ص 629-632</ref> پرداخته است. گزارش مراغی از رویداد [[نار الحجاز]] یا فوران گدازه‌های آتش‌فشانی، با این‌که گزارش آن را از دیگر مورخان برگرفته، اهمیت دارد.<ref>تحقیق النصرة، ص 595-597</ref> 

==نسخه‌ها و چاپ‌ها==
این کتاب در سال (1374 ق.) بر پایه نسخه‌ای کتابت شده به سال (766 ق.)<ref>. کشف الظنون، ج 1، ص 378.</ref> که در دار الکتب المصریه نگهداری می‌شود، در مصر به چاپ رسید.<ref>. الاعلام، ج 8، ص 294</ref> [[محمد عبدالجواد اصمعی]] در (1401 ق.) کتاب را بر پایه آن نسخه تصحیح و در المکتبة العلمیه مدینه چاپ کرد و گزارشی از گسترش مسجدالنبی(ص) در دوره آل سعود بر کتاب افزود.<ref>تحقیق النصرة، ص 214-219</ref> تحقیق و تصحیحی دیگر نیز به کوشش ابو یعقوب نشات بن کمال مصری صورت گرفته که در دار الفلاح للبحث العلمی و تحقیق التراث مصر به سال (1430 ق.) با مقدمه‌ای 63 صفحه‌ای درباره زندگی و آثار مراغی و نسخ خطی کتاب چاپ‌شده است.<ref>تحقیق النصرة، ص 72-79</ref> مصحح تعلیقه‌ها و توضیحاتی نیز در برخی صفحات کتاب آورده و با برخی عقاید مراغی مخالفت ورزیده و در صفحات آغازین کتاب، درباره مشروعیت زیارت مرقد نبوی(ص) و جواز سفر زیارتی، به طرح ادله و اقوال و نقد موضع مراغی پرداخته است.<ref>تحقیق النصرة، ص 73-87</ref>

==پانویس==
{{پانویس}}

==منابع==
{{منابع}}

{{دانشنامه
| آدرس = http://phz.hajj.ir/422/7505
| عنوان = تحقیق النصرة بتلخیص معالم دار الهجره
| نویسنده = علی احمدی میرآقا}}

* '''الاعلام''': الزرکلی (م. 1396 ق.)، بیروت، دار العلم للملایین، (1997 م)؛

* '''الانتصار اهم مناظرات الشیعة فی شبکات الانترنت''': العاملی، بیروت، دار السیره، (1421 ق)؛

* '''شذرات الذهب''': عبدالحی بن العماد (م. 1089 ق.)، به کوشش الارنؤوط، بیروت، دار ابن کثیر، (1406 ق)؛

* '''شرح احقاق الحق''': سید شهاب الدین المرعشی النجفی، قم، مکتبة النجفی؛

* '''الضوء اللامع''': شمس الدین السخاوی (م. 902 ق.)، بیروت، دار مکتبة الحیاة؛

* '''کشف الظنون''': حاجی خلیفه (م. 1067 ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، (1413 ق)؛

* '''المدینة المنوره (فصلنامه)''': عبدالله عبدالرحیم عسیلان؛

* '''معجم المؤلفین''': عمر کحّاله، بیروت، دار احیاء التراث العربی ـ مکتبة المثنی؛

* '''وفاء الوفاء''': السمهودی (م. 911 ق.)، به کوشش خالد عبدالغنی، بیروت، دار الکتب العلمیه، (2006 م)؛

* '''هدیة العارفین''': اسماعیل پاشا (م. 1339 ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
{{پایان}}
{{کتاب‌شناسی مدینه}}

[[رده:تاریخ محلی عربی]]
[[رده:کتاب‌‌های ابوبکر مراغی]]
[[رده:کتاب‌های تاریخ مدینه]]
[[رده:کتاب‌های قرن هشتم قمری]]