در حال ویرایش توسل

'''توسل'''، به معنای واسطه قرار دادن امور خیر و افراد صالح مقرب درگاه الاهی برای بر آورده شدن درخواست و اجابت دعاست. در آیاتی از [[قرآن کریم]] به موضوع توسل و  وسیله قرار دادن پرداخته شده است.

تا پیش از [[ابن‌تیمیه]] در کتاب‌های کلامی یا حدیثی و یا در ضمن ردیه‌ها، بابی با نام توسل یافت نمی‌شد ولی بعد از ابن‌تیمیه و نگرش‌ها و دیدگاه‌های جدیدی که درباره توسل مطرح کرد و بخشی از توسل را مساوی شرک دانست، عموم دانشمندان مذاهب اسلامی به مقابله با او پرداختند و ردیه‌هایی متعدد در این زمینه نگاشته‌اند و از این‌رو به قلم‌زنی‌ها و نگارش‌ها در این زمینه پرداخته شد و به خاطر سلطه وهابیت بر مکان‌های مقدس اسلامی در دوره اخیر و سختگیری آنان بر زائران شیعی و ایرانی برای توسل به مزارهای مقدس، انگیزه‌ای ویژه برای نقد دیدگاه [[وهابیت]] در موضوع توسل گشته است.

==معنای توسل==

«توسل» از ریشه «و ـ س ـ ل» معنای رغبت، طلب<ref>معجم مقاییس اللغه، ج6، ص110، «وسل. </ref> و نزدیکی<ref>الصحاح، ج5، ص1841، «وسل. </ref> است که شماری از واژه‌شناسان آن را هم‌خانواده «سال» در اشتقاق کبیر دانسته‌اند.<ref>معجم الفروق اللغویه، ص572.</ref>

توسل از باب تفعل و توسیل از باب تفعیل، به معنای درخواست نزدیک شدن به کسی یا گرفتن چیزی از او با دستاویز کردن واسطه‌ای است. این واسطه را «وسیله» می‌گویند.<ref>الصحاح، ج5، ص1841؛ النهایه، ج5، ص185، «وسل. </ref> وسیله، خود، باید از قرب، منزلت و درجه‌ای نزد کسی که مقصود این رفتار است، برخوردار باشد.<ref>القاموس المحیط، ج4، ص64، «وسل. </ref> از این‌رو، وسیله در این معانی نیز به‌کار رفته است.<ref>لسان العرب، ج11، ص724، «وسل. </ref> به دیگر سخن، وسیله گاه در معنای راه رسیدن به هدف و گاه خود آن هدف به‌کار می‌رود.<ref>النهایه، ج5، ص185.</ref> کاربردهای فعلی تـوسل بـا حـرف اضافه «بـ» و «الی» متعدی می‌شوند که پس از اولی، واسطه تـوسل (شخص مقدس) و پس از دومی، مخاطب توسل ([[خداوند]]) می‌آید.<ref>عمدة القاری، ج5، ص121؛ التوسل، ص100.</ref>

==در قرآن==

در قرآن از میان مشتقات این ریشه تنها دو بار واژه «وسیله» به‌کار رفته است. در آیه 35 [[سوره مائده]]، به مؤمنان سفارش شده که از خدا پروا نمایند و به سوی او وسیله جویند: {{قلم رنگ|سبز|اتَّقُواْ اللهَ وَابْتَغُواْ اِلَیهِ الْوَسِیلَةَ}} عموم مفسران، وسیله را در این آیه، به تقرب به سوی خدا یا برانگیختن محبت او با انجام کارهای نیک تفسیر کرده‌اند.<ref>جامع البیان، ج6، ص308-309؛ مجمع البیان، ج3، ص326-327؛ کشف الاسرار، ج3، ص121-122.</ref>

[[فخر رازی]] (م. 606ق.) در توضیح رابطه همنشینی میان «تقوا» و «وسیله» آن دو را به ترتیب شامل پرهیز از نافرمانی‌ها و گردن نهادن به دستورات خداوند شمرده و از برخی اصطلاحات اخلاق و تصوف، مانند تخلیه و تحلیه، و محو و صحو بهره برده است.<ref>التفسیر الکبیر، ج11، ص137.</ref>

آیه دوم به نقد این باور برخی مشرکان عرب می‌پردازد که بت‌ها را واسطه نزدیکی به خدا می‌شمردند. ([[سوره اسراء]]، 57) در آیات دیگر، از تعبیر «شفیع» و «شفعاء» برای اشاره به این باور [[مشرکان]] استفاده شده است. (برای نمونه: [[سوره یونس]]، 3، 18؛ [[سوره انعام]]، 94) در تفسیری دیگر، این آیه درباره پیامبران و صالحان دانسته شده که برای نزدیکی به خدا، کارهای نیک را واسطه قرار می‌دهند. پس دیگران که از آن مقام برخوردار نیستند، به بندگی و طاعت سزاوارتر هستند.<ref>مجمع البیان، ج6، ص262.</ref>

افزون بر آیه نخست پیش گفته که واژه «وسیله» در آن شامل هر کار نیک از جمله توسل جستن به نیکان دانسته شده، <ref>نک: المیزان، ج5، ص333.</ref> آیاتی دیگر نیز در قرآن گویای مطلوبیت توسل است. از جمله، در آیه‌ای از ستمکاران به خویشتن خواسته می‌شود که افزون بر استغفار نزد پیامبر روند و از او بخواهند که برایشان از خداوند طلب آمرزش کند: {{قلم رنگ|سبز|وَلَوْ اَنَّهُمْ اِذ ظَّلَمُواْ اَنفُسَهُمْ جَآؤُوکَ فَاسْتَغْفَرُواْ اللهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُواْ اللهَ تَوَّابًا رَّحِیمًا}} ([[سوره نساء]]، 64) رفتن نزد [[پیامبر(ص)]] و درخواست از ایشان برای طلب استغفار از خداوند، مصداق آشکار توسل به شمار رفته است.<ref>مجمع البیان، ج3، ص105؛ نک: دائرة المعارف قرآن کریم، ج9، ص173-183، «توسل. </ref>

==دیدگاه ابن‌تیمیه==

تا پیش از [[ابن‌تیمیه]] (م. 728ق.) توسل وارد میدان بحث و گفت‌وگوی جدی علمی نشده بود و بابی با نام توسل در کتاب‌های کلامی یا حدیثی و یا در ضمن ردیه‌ها یافت نمی‌گشت.

توسل به دستاویزها برای رسیدن به اهداف مادّی یا معنوی، امری مطلوب و حتی ضروری از دیدگاه فطری و عقلایی به شمار می‌رود که در اصل مشروعیت و جواز آن، تردیدی وجود نداشته است.

ابن‌تیمیه و پیروان وی، موسوم به سلفیه، به‌طور جدی به نقد توسل پرداخته و گونه‌هایی از آن را نامشروع، بدعت و همراه [[شرک]] دانسته‌اند. آنان توسل را یا به واسطه اعمال و رفتار نیک افراد می‌دانند و یا به معنای واسطه نهادن شخصی دیگر که در این صورت، نقش آن شخص تنها در حد دعای خیری است که به درگاه خدا انجام می‌دهد و یا آن شخص، خود، واسطه میان خدا و بندگان قرار می‌گیرد. البته توسل به این شخص نیز دو حالت دارد؛ گاه در زمان حیات او و گاه پس از مرگ وی صورت می‌گیرد.

ابن‌تیمیه در رساله‌ای با عنوان قاعدة جلیلة فی التوسل و الوسیله بر پایه همین تقسیم‌بندی، از دو‌گونه توسل مشروع و نامشروع یاد می‌کند.<ref>نک: قاعدة جلیله، ص87، 123-127؛ نک: دقائق التفسیر، ج2، ص47-48.</ref> گونه اول آن است که [[ایمان]] و رفتار صالح، واسطه تقرب به خدا قرار گیرد یا آن‌که کسی از پیامبر(ص) یا هر بنده دیگر در هنگام زندگانی وی و در حال حضورش درخواست دعای خیر کند. این نیز تنها در صورتی ممکن است که آن فرد خود اهل ایمان باشد؛ وگرنه، دعای پیامبر(ص) و دیگران برای غیر مؤمنان سودی ندارد. نیز سوگند دادن خدا به پیامبر(ص) و واسطه نهادن مقام و منزلت پیامبر(ص) در طلب حاجت از خدا، [[بدعت]] و نامشروع شمرده شده است. پس توسل به ذات پیامبر(ص) و دیگران در هیچ حال جایز نیست و بدعت شمرده می‌شود. درخواست دعای خیر از ایشان نیز تنها هنگام زندگانی رسول خدا(ص) و به‌طور مستقیم و رودررو، در زمره سنت [[صحابه]] بوده و جز این، بدعت قلمداد می‌گردد.<ref>نک: تحفة الاحوذی، ج10، ص25-28؛ المنار، ج6، ص370-377؛ ج11، ص6-7.</ref> ابن‌تیمیه بر مبنای این نگرش، به نقد و تاویل روایاتی پرداخته که از توسل اصحاب پیامبر(ص) به ایشان حکایت می‌کنند و در همه موارد می‌کوشد که توسل را تنها به همان دو معنای مشروع نخست بازگرداند.

این نگرش سخت‌گیرانه را شماری از پیروان ابن‌تیمیه پذیرفته و آیات و روایاتی را در اثبات آن برشمرده‌اند<ref>نک: التوسل المشروع و التوسل الممنوع.</ref>  اما بسیاری همفکران سلفی وی به نقد آن پرداخته و مواردی چون واسطه نهادن مقام و منزلت پیامبر(ص) نزد خدا را جایز و مشروع شمرده‌اند.<ref>نک: روح المعانی، ج6، ص187-188.</ref> نیز [[ابوالعباس خطیب]] و [[شوکانی]]، از سلفیان پسین، در اثبات جواز [[شفاعت]] جستن از پیامبر(ص) و توسل به او، به روایات متعدد تمسک کرده‌اند و آن روایات را صحیح شمرده‌اند.<ref>وسیلة الاسلام بالنبی، ص32، 65؛ تحفة الاحوذی، ج10، ص25؛ رفع المناره، ص32، 42.</ref>

[[ابن‌عبدالسلام]] نیز به رغم پذیرش کلی دیدگاه ابن‌تیمیه، توسل به پیامبر(ص) را به جهت وجود روایات معتبر در این زمینه، از شمول حرمت توسل استثنا کرده است.<ref>قواعد الاحکام، ص104؛ نک: الدر النضید، ص7؛ تحفة الاحوذی، ج10، ص25؛ وفاء الوفاء، ج4، ص196.</ref> برخی نیز با تلاش در تحلیل دیدگاه ابن‌تیمیه، به بیان تفاوت آن با دیدگاه وهابیان پرداخته و مشروعیت توسل از دیدگاه وی را به اثبات رسانده‌اند.<ref>نک: البدایة و النهایه، ج14، ص50-51؛ البشارة و الاتحاف، ص50؛ ارغام المبتدع، ص3.</ref>

==انکار نگرش ابن‌تیمیه==

نگرش ابن‌تیمیه در نقد توسل را عموم دانشمندان مذاهب اسلامی انکار نموده و ردیه‌های متعدد در این زمینه نگاشته‌اند.<ref>نک: شفاء السقام، ص245-320؛ وفاء الوفاء، ج4، ص193-199؛ نک: شواهد الحق، ص137-142.</ref> بیشتر این ردیه‌ها به تحلیل ماهیت رفتار افراد در توسل به صالحان و نیکان و رد اتهام شرک پرداخته‌اند و به آیه 35 سوره مائده، و نیز آیاتی که از استغفار پیامبر برای مؤمنان یاد می‌کند (برای نمونه: سوره یوسف، 97-98؛ [[سوره منافقون]]، 5) و روایاتی که از توسل صحابه به پیامبر(ص) در زندگانی و پس از مرگ ایشان حکایت دارند، <ref>نک: المعجم الصغیر، ج1، ص3؛ مجمع الزوائد، ج2، ص279.</ref> استناد می‌کنند. برای نمونه، مردی نابینا به سفارش پیامبر(ص) با توسل به ایشان بینایی خود را بازیافت.<ref>مجموع الفتاوی، ج1، ص105؛ وفاء الوفاء، ج4، ص194؛ ارغام المبتدع، ص17.</ref> همچنین بر پایه دعایی از پیامبر(ص) ، توسل به مقام و منزلت صالحان روا شمرده شده است.<ref>نک: مسند احمد، ج3، ص21؛ سنن ابن‌ماجه، ج1، ص256.</ref>

گاه نیز از توسل افراد متعدد به پیامبر(ص) با تعابیری چون «بحق نبیک» در حضور یا غیاب ایشان یاد شده است. عدم نهی پیامبر(ص) از این کار و انجام آن از سوی چهره‌های پذیرفته اهل سنت، دلیلی دیگر بر اعتبار این رفتار به شمار می‌رود.<ref>نک: حلیة الاولیاء، ج3، ص121؛ المعجم الکبیر، ج24، ص351.</ref> توسل به [[پیامبران]] نیز در روایات گزارش شده است<ref>شفاء السقام، ص393؛ تحفة الاحوذی، ج1، ص25.</ref> چنان‌که خود پیامبر(ص) هنگام دفن [[فاطمه بنت اسد]]، با توسل به پیامبران پیشین برای او آمرزش خواست.<ref>نک: وفاء الوفاء، ج3، ص87-88؛ ج4، ص195.</ref>

===سیره اصحاب و تابعین و صالحان===

در سیره اصحاب پیامبر(ص) و [[تابعین]] و صالحان نیز موارد متعدد از توسل به چشم می‌خورد که بر پسندیده بودن این رفتار نزد ایشان دلالت دارد.<ref>الغدیر، ج5، ص142-146؛ معالم‌المدرستین، ج1، ص38-39.</ref> برای نمونه، [[عمر بن خطاب|عمر]] در مراسم طلب باران، به عموی پیامبر(ص)، [[عباس بن عبدالمطلب]]، توسل جست.<ref>صحیح البخاری، ج2، ص16؛ فتح الباری، ج2، ص411-412؛ وفاء الوفاء، ج4، ص196.</ref>

در گزارشی، از توسل مردی عرب به ابوبکر یاد شده است.<ref>الغدیر، ج7، ص239-240؛ مستدرک سفینة البحار، ج9، ص244.</ref> [[بلال بن حارث]] برای طلب باران به رسول خدا(ص) متوسل گشت.<ref>وفاء الوفاء، ج4، ص195.</ref> [[مالک بن انس]] در گفت‌وگو با [[منصور دوانیقی]]، چگونگی زیارت پیامبر(ص) و توسل به ایشان را به او آموخت.<ref>وفاء الوفاء، ج4، ص196-197؛ شفاء السقام، ص163؛ البشارة و الاتحاف، ص51.</ref> در برخی اشعار شافعی، به صراحت از خاندان پیامبر(ص) به عنوان وسیله تقرب به خداوند یاد شده است.<ref>الصواعق المحرقه، ص180.</ref> نیز از توسل امام [[احمد حنبل]] به [[امام شافعی]] و توسل مردم مغرب به امام مالک می‌توان یاد کرد.<ref>الغدیر، ج5، ص194.</ref>

===توسل در دوره پیش از اسلام===

در منابع روایی تفسیری، به نمونه‌های متعدد از توسل در دوره پیش از [[اسلام]] اشاره شده که پیامبران و چهره‌های معتبر دیگر انجام داده‌اند.<ref>شفاء السقام، ص296-297؛ الفصول المهمه، ج1، ص24.</ref> از آن جمله، تلقی کلمات در آیه 37 [[سوره بقره]]، به آشنایی وی با پیامبر(ص) و اهل بیت او و توسل به ایشان تفسیر شده که پس از آن، [[توبه]] وی پذیرفته شد.<ref>التبیان، ج1، ص169؛ تفسیر ثعلبی، ج1، ص184؛ الدر المنثور، ج1، ص59-60.</ref> نیز توسل [[حضرت نوح(ع)]]، [[حضرت ابراهیم(ع)]]، [[حضرت موسی(ع)]] و فرزندان [[حضرت یعقوب(ع)]] به پیامبر(ص) و توسل [[حضرت یوسف(ع)]] به حرمت پدرانش و اهل حرم<ref>مستدرک سفینة البحار، ج2، ص301-302.</ref> گزارش شده است. عبدالمطلب و ابوطالب نیز در دو رخداد جدا‌گانه، هنگام استسقاء، پیامبر(ص) را به عنوان وسیله به درگاه خداوند یاد کردند و به ایشان توسل جستند.<ref>فتح الباری، ج2، ص412؛ السیرة الحلبیه، ج1، ص189-191؛ ج3، ص268ـ270؛ شرح نهج البلاغه، ج14، ص80.</ref>

این روایات به رغم تردید برخی از سلفیان معاصر چون [[رشید رضا]] در درستی آن‌ها، از تواتر معنوی برخوردارند و اعتبار شرعی اصل‌ اندیشه توسل را به اثبات می‌رسانند.<ref>التوسل، ص85؛ آیین وهابیت، ص147-149.</ref> از این‌رو، دانشوران مذاهب اسلامی پس از ابن‌تیمیه به نقد مفصل‌ اندیشه وی در این موضوع پرداخته‌اند. برای نمونه، [[سبکی شافعی]] (م. 746ق.) بابی جدا‌گانه را در کتاب [[شفاء السقام]] به موضوع توسل به پیامبر(ص) اختصاص داده و از رواج و اعتبار فراگیر آن تا پیش از ابن‌تیمیه یاد کرده و وی را نخستین کسی دانسته که در درستی این امر تردید ورزیده است.<ref>شفاء السقام، ص294-296؛ حاشیة رد المحتار، ج6، ص716؛ فیض القدیر، ج2، ص170.</ref> آن‌گاه در اثبات درستی توسل به پیامبر(ص)، به ذکر شماری گسترده از روایات پرداخته و آن‌ها را در تقسیمی مبتکرانه در سه بخش پیش از رسول خدا، در مدت زندگی ایشان و پس از وفات ایشان دسته‌بندی کرده است.<ref>شفاء السقام، ص161-168.</ref> در تقسیم دیگر از جهت مفهومی، توسل به معنای طلب حاجت از خداوند با واسطه نهادن شخصی مبارک یا طلب دعا از فردی محترم و یا درخواست از پیامبر(ص) برای شفاعت نزد خداوند جهت برآورده شدن حاجت، تقسیم شده و در هر بخش نیز به احادیثی استناد گشته است.<ref>شفاء السقام، ص163، 169، 174.</ref>

افزون بر این همه، از دیدگاه تحلیل مفهومی می‌توان گفت که ماهیت توسل با زنده و مرده بودن تفاوت نمی‌یابد و لازمه پذیرش توسل به زنده، پذیرفتن توسل به مرده نیز هست. حداکثر می‌توان گفت که توسل به مرده بی‌فایده است، نه آن‌که موجب شرک باشد. بسیاری از فقیهان [[اهل‌سنت]] نه تنها توسل به صالحان و نیکان را جایز شمرده‌اند<ref>مواهب الجلیل، ج4، ص406؛ حاشیة رد المحتار، ج6، ص716؛ الانصاف، ج2، ص456.</ref> بلکه برخی آن را مستحب هم دانسته‌اند.<ref>الانصاف، ج2، ص456.</ref>

==توسل در سده‌های اخیر==

گفت‌وگو درباره توسل در سده‌های اخیر در پرتو رشد [[وهابیت]]، بیش از گذشته مورد توجه قرار گرفت و بازار ردیه‌نویسی از هر دو سو بسیار گرم شد.<ref>نک: کشف الارتیاب، ص241-344؛ نک: دعاوی المناوئین، ص241-277.</ref> در این میان، سلطه وهابیت بر مکان‌های مقدس اسلامی در دوره اخیر و سختگیری آنان بر زائران شیعی و ایرانی برای توسل به مزارهای مقدس، انگیزه‌ای ویژه برای نقد دیدگاه وهابیت در موضوع توسل گشته است. در مجموع منابع نقد وهابیت، بحث توسل از عناوین اصلی است که در آن به اثبات نادرستی دیدگاه وهابیان پرداخته شده است.<ref>نک: «الصواعق الالهیه. </ref><ref>نک: التوسل بالنبی و جهلة الوهابیین؛ نک: الرد علی الوهابیه.</ref>

==پیوند به بیرون==

* [http://lib.eshia.ir/23019/1/4040 موسسه دائرة المعارف الاسلامی، دانشنامه جهان اسلام، مقاله توسل]
* [http://lib.eshia.ir/23022/16/6175 مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه بزرگ اسلامی، مقاله توسل]

==پانویس==
{{پانویس}}

==منابع==
{{منابع}}
{{دانشنامه
 | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/7447/%d8%aa%d9%88%d8%b3%d9%84
 | عنوان = توسل
 | نویسنده = علی معموری
}}

* '''آیین وهابیت''': سبحانی، قم، انتشارات اسلامی، 1364ش.

* '''ارغام المبتدع الغبی بجواز التوسل بالنبی(ص) ''': الحافظ بن الصدیق المغربی، به کوشش السقاف، عمان، دار الامام النووی، 1412ق.

* '''الانصاف فی معرفة الراجح من الخلاف''': المرداوی (م. 885ق.)، به کوشش محمد حامد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1377ق.

* '''البدایة و النهایه''': ابن‌کثیر (م. 774ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1408ق.

* '''البشارة و الاتحاف''': حسن بن علی السقاف، اردن، دار الامام النووی، 1413ق.

* '''التبیان''': الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

* '''تحفة الاحوذی''': المبارک فوری (م. 1353ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1410ق.

* '''التفسیر الکبیر''': الفخر الرازی (م. 606ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1421ق.

* '''تفسیر ثعلبی (الکشف و البیان)''': الثعلبی (م. 427ق.)، به کوشش ابن‌عاشور، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1422ق.

* '''التوسل المشروع و التوسل الممنوع''': محمد رشید بن علی رضا، مصر، وزارة الاوقاف السعودیه.

* '''التوسل بالنبی(ص) و جهلة الوهابیین''': ابوحامد بن مرزوق، استانبول، مکتبة اشیق، 1396ق.

* '''التوسل''': السبحانی، بیروت، الدار الاسلامیه، 1412ق.

* '''جامع البیان''': الطبری (م. 310ق.)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دار الفکر، 1415ق.

* '''حاشیة رد المحتار''': ابن‌عابدین (م. 1252ق.)، بیروت، دار الفکر، 1415ق.

* '''حلیة الاولیاء''': ابونعیم الاصفهانی (م. 430ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی، 1405ق.

* '''دائرة المعارف قرآن کریم''': مرکز فرهنگ و معارف قرآن، قم، بوستان کتاب، 1386ش.

* '''الدر المنثور''': السیوطی (م. 911ق.)، بیروت، دار المعرفه، 1365ق.

* '''دعاوی المناوئین لدعوة الشیخ محمد بن عبدالوهاب''': عبدالعزیز بن محمد، ریاض، دار الوطن، 1412ق.

* '''دقائق التفسیر''': ابن‌التیمیه (م. 728ق.)، به کوشش محمد السید، دمشق، مؤسسة علوم القرآن، 1404ق.

* '''الرد علی الوهابیه''': محمد جواد البلاغی (م. 1328ق.)، به کوشش الحکیم، قم، آل البیت.

* '''رفع المناره''': محمود سعید ممدوح، عمان، دار الامام النووی، 1416ق.

* '''روح المعانی''': الآلوسی (م. 1270ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

* '''سنن ابن‌ماجه''': ابن‌ماجه (م. 275ق.)، به کوشش محمد فؤاد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1395ق.

* '''السیرة الحلبیه''': الحلبی (م. 1044ق.)، بیروت، دار المعرفه، 1400ق.

* '''شرح نهج البلاغه''': ابن‌ابی‌الحدید (م. 656ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الکتب العربیه، 1378ق.

* '''شفاء السقام''': تقی الدین السبکی (م. 756ق.)، به کوشش الحسینی الجلالی، 1419ق.

* '''شواهد الحق''': یوسف النبهانی (م. 1350ق.) .

* '''الصحاح''': الجوهری (م. 393ق.)، به کوشش العطار، بیروت، دار العلم للملایین، 1407ق.

* '''صحیح البخاری''': البخاری (م. 256ق.)، بیروت، دار الفکر، 1401ق.

* '''الصواعق الالهیه''': سلیمان بن عبدالوهاب النجدی، مرکز الابحاث العقائدیه.

* '''الصواعق المحرقه''': احمد بن حجر الهیتمی (م. 974ق.)، به کوشش عبدالرحمن و کامل محمد، لبنان، الرساله، 1417ق.

* '''عمدة القاری''': العینی (م. 855ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

* '''الغدیر''': الامینی (م. 1390ق.)، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1366ش.

* '''فتح الباری''': ابن‌حجر العسقلانی (م. 852ق.)، بیروت، دار المعرفه.

* '''الفصول المهمة فی اصول الائمه''': الحر العاملی (م. 1104ق.)، به کوشش قائینی، قم، معارف اسلامی امام رضا7، 1418ق.

* '''فیض القدیر''': المناوی (م. 1031ق.)، به کوشش احمد عبدالسلام، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق.

* '''قاعدة جلیلة فی التوسل و الوسیله''': ابن‌تیمیه (م. 728ق.)، به کوشش عمیر المدخلی، عجمان، مکتبة الفرقان، 1422ق.

* '''القاموس المحیط''': الفیروزآبادی (م. 817ق.)، بیروت، دار العلم.

* '''قواعد الاحکام''': العلامة الحلی (م. 726ق.)، قم، النشر الاسلامی، 1413ق.

* '''کشف الارتیاب''': سید محسن الامین (م. 1371ق.)، به کوشش امین، مکتبة الحریس، 1382ق.

* '''کشف الاسرار''': میبدی (م. 520ق.)، به کوشش حکمت، تهران، امیر کبیر، 1361ش.

* '''لسان العرب''': ابن‌منظور (م. 711ق.)، قم، ادب الحوزه، 1405ق.

* '''مجمع البیان''': الطبرسی (م. 548ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، 1415ق.

* '''مجمع الزوائد''': الهیثمی (م. 807ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی، 1402ق.

* '''مجموع الفتاوی''': ابن‌تیمیه (م. 728ق.)، به کوشش عبدالرحمن، مکتبة ابن‌تیمیه.

* '''مستدرک سفینة البحار''': علی نمازی شاهرودی (م. 1405ق.)، به کوشش نمازی، قم، نشر اسلامی، 1419ق.

* '''مسند احمد''': احمد بن حنبل (م. 241ق.)، بیروت، دار صادر.

* '''المعجم الصغیر''': الطبرانی (م. 360ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه.

* '''معجم الفروق اللغویه''': ابوهلال العسکری (م. 395ق.)، قم، انتشارات اسلامی، 1412ق.

* '''المعجم الکبیر''': الطبرانی (م. 360ق.)، به کوشش حمدی عبدالمجید، دار احیاء التراث العربی، 1405ق.

* '''معجم مقاییس اللغه''': ابن‌فارس (م. 395ق.)، به کوشش عبدالسلام، قم، دفتر تبلیغات، 1404ق.

* '''المنار''': رشید رضا (م. 1354ق.)، مصر، الهیئة المصریه، 1990م.

* '''مواهب الرحمن''': سید عبدالاعلی السبزواری، دفتر آیة الله سبزواری، 1414ق.

* '''المیزان''': الطباطبائی (م. 1402ق.)، بیروت، اعلمی، 1393ق.

* '''النهایه''': مبارک ابن‌اثیر (م. 606ق.)، به کوشش الزاوی و الطناحی، قم، اسماعیلیان، 1367ش.

* '''وسیلة الاسلام بالنبی(ص) ''': احمد بن الخطیب ابن‌قنفذ (م. 810ق.)، به کوشش المحامی، بیروت، دار الغرب الاسلامی، 1404ق.

* '''وفاء الوفاء''': السمهودی (م. 911ق.)، به کوشش خالد عبدالغنی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 2006م.

{{پایان}}

{{اصطلاحات کلامی}}

[[رده:اصطلاحات کلامی]]
[[رده:اصطلاحات قرآنی]]
[[رده:اصطلاحات فقهی]]