در حال ویرایش جحفه

جحفه منطقه‌ای کهن در 189 کیلومتری [[مکه]] و یکی از میقات‌های مهم [[حج]] و [[عمره]] برای مغربیان، ساکنان [[شام]] و [[مصر]] و نیز کسانی است که از آن‌جا عبور می‌کنند.<ref>شرح تبصرة المتعلمین، ج3، ص373.</ref><ref>العروة الوثقی، ج4، ص634.</ref>

این شهر در 9 کیلومتری [[غدیرخم]] و نزدیک ساحل [[دریای سرخ]] قرار دارد و امروزه کسانی که از [[جده]] به سوی [[مکه]] می‌­روند، در این منطقه [[محرم|مُحرِم]] می‌شوند. (تصویر شماره 38)

جحفه به دلیل موقعیت دینی (میقات بودن) و تاریخی و اقتصادی‌اش (در مسیر تجارت قرار داشتن) از اهمیتی به‌سزا برخوردار بود. این شهر در گذشته مَهْیَعه نام داشت. مهیعه از ریشه «ه ـ ی ـ ع» به معنای مکان پهناور است.<ref>معجم البلدان، ج5، ص235.</ref><ref>لسان العرب، ج8، ص379.</ref> شاید به دلیل قرار گرفتن این شهر در سرزمینی گسترده میان غدیرخم و دریای سرخ بدین نام خوانده شده است.

به گزارش منابع، جحفه در دوران جاهلی، سکونت‌گاه عرب‌های بنی‌عبیل از فرزندان عوص بن ارم بن سام بن نوح<ref>تاریخ طبری، ج1، ص144.</ref><ref>مروج الذهب، ج2، ص127.</ref><ref>تاریخ ابن خلدون، ج2، ق1، ص21.</ref> بود که در پی درگیری با ساکنان [[یثرب]] ناچار به ترک آن شدند و در مهیعه سکونت گزیدند.<ref>المحبر، ص385.</ref><ref>الطبقات، ج1، ص38.</ref><ref>فتح الباری، ج3، ص305.</ref> سیلابی سخت این شهر را ویران کرد و از این رو، آن را جحفه نامیدند.<ref>المعارف، ص357.</ref><ref>انساب الاشراف، ج1، ص6.</ref><ref>معجم البلدان، ج2، ص111.</ref> البته این شهر بعدها دیگر بار آباد شد و گسترش یافت. (← ادامه مقاله) در روایاتی از [[پیامبر]] (صلی‌الله‌علیه‌‌و‌آله‌وسلّم) و [[امام صادق]] (علیه‌السّلام) هر دو واژه «مهیعه» و «جحفه» برای این منطقه به کار رفته است.<ref>الکافی، ج4، ص318-319.</ref><ref>معجم ما استعجم، ج2، ص368.</ref><ref>معجم ما استعجم، ج2، ص370.</ref><ref>بحار الانوار، ج96، ص128.</ref>

گزارش‌ها از آبادانی جحفه در سده‌های نخستین اسلامی حکایت دارند. مقدسی (م. 380ق.)  جحفه را از شهرهای [[حجاز]] برشمرده و آن را شهری آباد و دارای دژ و چشمه‌ها و چاه­‌های آب خوانده و از سکونت فرزندان جعفر در آن گزارش داده است.<ref>احسن التقاسیم، ص69.</ref><ref>احسن التقاسیم، ص77.</ref> وی در بیان ویژگی‌های شهرهای گوناگون، جحفه را مرکز فاسقان شمرده<ref>احسن التقاسیم، ص33.</ref> و از تب‌خیز بودن این شهر گزارش داده و دعای پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌‌و‌آله‌وسلّم) برای انتقال تب [[مدینه]] به این‌جا را آورده است.<ref>احسن التقاسیم، ص78.</ref> بکری جغرافیدان معروف‌ اندلسی (م. 487ق.)  از گستردگی و آبادانی آن یاد کرده و از دو [[مسجد]] در این شهر به نام مسجدالنبی در سمت مدینه و مسجد الائمه در سمت مکه نام برده است.<ref>معجم ما استعجم، ج2، ص368.</ref> از آن جا که مسجد این شهر را دارای منبر شمرده‌اند، <ref>معجم ما استعجم، ج2، ص368.</ref><ref>معجم البلدان، ج2، ص111.</ref> به نظر می­‌رسد که مکان [[نماز جمعه]] بوده است.

جحفه در سده‌های نخستین اسلامی نیز همچنان اهمیت خود را حفظ کرد. جحفه از مهم‌ترین سکونت‌گاه‌های دائم میان مکه و مدینه بوده و منابع از سکونت بنی‌عامر<ref>المسالک و الممالک، ص20.</ref> و بنی‌سلیم<ref>البلدان، ص152.</ref> در این منطقه گزارش داده‌اند. نزدیکی جحفه به ساحل دریای سرخ بر اهمیت آن افزود و آن جا را به مرکز داد و ستد کالا به سرزمین‌های پیرامون تبدیل کرد.<ref>نزهة المشتاق، ج1، ص137.</ref>

جحفه پس از [[سده]] پنجم ق. به تدریج اهمیت خود را از دست داد و رو به ویرانی نهاد؛ به‌گونه‌ای که [[یاقوت حموی]] در سده هفتم ق. (م. 626ق.)  با اشاره به آبادانی گذشته جحفه، از خرابی آن یاد می­‌کند<ref>معجم البلدان، ج2، ص111.</ref> و [[ابوالفداء]] در اواخر سده هشتم ق. از ویرانی و غیر مسکونی شدن آن گزارش می‌دهد.<ref>تقویم البلدان، ص85.</ref> به گزارش برخی سفر‌نامه‌نویسان، در اواخر سده نهم ق. این منطقه حتی کارکرد دینی خود را نیز از دست داد؛ به‌گونه‌ای که برخی از [[احرام]] حاجیان در رابغ* نزدیک جحفه گزارش می‌دهند.<ref>رحلة القلصادی، ص135.</ref> در سده‌های بعد، به‌ویژه در دوران معاصر، جحفه دیگر بار جایگاه دینی خود را بازیافت؛ اگر چه آبادانی و رونق پیشین آن تکرار نشد و تنها ویرانه‌های کهن از آن دیده می­‌شود.<ref>نک: میقات حج، ش7، ص168، «میقات جحفه. </ref>

امروزه در این منطقه مسجدی بزرگ بنا شده و تاسیسات بهداشتی نیز کنار آن ساخته شده است. در این سرزمین، قبایلی از زبید زندگی می­‌کنند. نیز در این منطقه و در حدود 4 کیلومتری مسجد کنونی، آثار قصر علیا از بناهای عصر عباسی دیده می‌شود و کنار آن آثار یک بازار کهن و راه سنگ‌فرش وجود دارد.<ref>میقات حج، ش7، ص169.</ref>

==جحفه در دوران نبوی==

جحفه در دوران نبوی شاهد برخی رخدادهای مهم بود که از مهم‌ترین موارد آن‌ها می‌توان به شماری از سرایای پیامبر همچون سریه عبیدة بن حارث (ماه هشتم ق.) <ref>التنبیه و الاشراف، ص201.</ref><ref>الطبقات، ج2، ص4.</ref><ref>انساب الاشراف، ج1، ص371.</ref> به رابغ نزدیک جحفه و نیز سریه خرار به فرماندهی [[سعد بن ابی‌وقاص]] (ماه نهم ق.) اشاره کرد.<ref>تاریخ یعقوبی، ج2، ص69.</ref><ref>التنبیه و الاشراف، ص201.</ref><ref>البدایة و النهایه، ج3، ص234.</ref>

هنگام نبرد [[بدر]] که مشرکان قریش از نجات کاروان تجاری آگاه شدند، برخی چون بنی‌زهره از ادامه حرکت برای نبرد خودداری کردند و از جحفه به مکه بازگشتند.<ref>تاریخ طبری، ج2، ص438.</ref><ref>انساب الاشراف، ج1، ص291.</ref> در این منطقه، جهیم بن صلت کشته شدن سران قریش را در این نبرد در خواب دید؛ اما با تمسخر [[ابوجهل]] روبه‌رو شد.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص618.</ref><ref>تاریخ طبری، ج2، ص438.</ref><ref>المنمق، ص338.</ref>

همچنین گزارش‌های تاریخ‌نگاران از استقرار [[رسول خدا]] (صلی‌الله‌علیه‌‌و‌آله‌وسلّم) در این منطقه هنگام رفتن به سوی مکه در رویداد [[حدیبیه]] (6ق.) و نیز احرام برخی از مسلمانان که در [[ذوالحلیفه]] [[محرم]] نشده بودند، حکایت دارند.<ref>المغازی، ج2، ص574.</ref> بر پایه این گزارش‌ها، [[مسلمانان]] در این منطقه با مشکل کم‌آبی روبه‌رو شدند و رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌‌و‌آله‌وسلّم) افرادی را برای فراهم کردن [[آب]] فرستاد؛ اما آن‌ها به دلیل بیم از مکیان با دست خالی بازگشتند و سرانجام پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌‌و‌آله‌وسلّم) [[امام علی]] (علیه‌السّلام) را مامور این کار کرد.<ref>الارشاد، ج1، ص121.</ref><ref>کشف الغمه، ج1، ص210.</ref><ref>ینابیع الموده، ج1، ص367.</ref> گویا در همین مکان، مشرکان از حرکت مسلمانان آگاه شدند.<ref>امتاع الاسماع، ج1، ص279.</ref>

در سال بعد، رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌‌و‌آله‌وسلّم) هنگام رفتن برای [[عمرة القضاء]]* در جحفه محرم شد.<ref>الکافی، ج4، ص251.</ref> هنگام عزیمت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌‌و‌آله‌وسلّم) برای [[فتح مکه]] (8ق.) عباس عموی ایشان در همین منطقه به سپاه مسلمانان پیوست.<ref>البدایة و النهایه، ج4، ص287.</ref>

برخی غدیر را در منطقه جحفه دانسته و از آن با عنوان غدیر الجحفه<ref>کشف الغمه، ج1، ص49.</ref> و از رخداد غدیر با عنوان یوم الجحفه یاد کرده‌اند.<ref>البدایة و النهایه، ج5، ص212.</ref> بعضی نیز بدون تطبیق نمودن غدیر بر جحفه، از نزول [[آیه تبلیغ]] و نیز معرفی امام علی (علیه‌السّلام) به‌عنوان جانشین از سوی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌‌و‌آله‌وسلّم) در این مکان سخن گفته‌اند.<ref>بحار الانوار، ج37، ص130.</ref><ref>اقبال الاعمال، ج2، ص244.</ref><ref>العمده، ص104.</ref> [[قندوزی]] در گزارش خود از این رخداد، به بیان [[حدیث ثقلین]] در این مکان از جانب پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌‌و‌آله‌وسلّم) و نیز معرفی امام علی (علیه‌السّلام) به‌عنوان جانشین خود اشاره می‌کند.<ref>ینابیع الموده، ج1، ص104.</ref><ref>ینابیع الموده، ج1، ص125.</ref>

==منابع==

* احسن التقاسیم: المقدسی البشاری (م. 380ق.) ، قاهره، مکتبة مدبولی، 1411ق؛

* الارشاد: المفید (م. 413ق.) ، بیروت، دار المفید، 1414ق؛

* الاغانی: ابوالفرج الاصفهانی (م. 356ق.) ، به کوشش علی مهنّا و سمیر جابر، بیروت، دار الفکر؛

* اقبال الاعمال: ابن طاوس (م. 664ق.) ، به کوشش القیومی، قم، دفتر تبلیغات، 1418ق؛

* امتاع الاسماع: المقریزی (م. 845ق.) ، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1420ق؛

* انساب الاشراف: البلاذری (م. 279ق.) ، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دار الفکر، 1417ق؛

* بحار الانوار: المجلسی (م. 1110ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق؛

* البدایة و النهایه: ابن کثیر (م. 774ق.) ، بیروت، مکتبة المعارف؛

* البلدان: احمد الیعقوبی (م. 292ق.) ، به کوشش صناوی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1422ق؛

* تاریخ ابن خلدون: ابن خلدون (م. 808ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1391ق؛

* تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک): الطبری (م. 310ق.) ، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛

* تاریخ الیعقوبی: احمد بن یعقوب (م. 292ق.) ، بیروت، دار صادر، 1415ق؛

* تقویم البلدان: اسماعیل ابوالفداء (م. 732ق.) ، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، 2007م؛

* التنبیه و الاشراف: المسعودی (م. 345ق.) ، بیروت، دار صعب؛

* الجامع للشرائع: یحیی بن سعید الحلی (م. 690ق.) ، به کوشش گروهی از فضلا، قم، سید الشهداء، 1405ق؛

* جواهر الکلام: النجفی (م. 1266ق.) ، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛

* حاشیة شرائع الاسلام: الشهید الثانی (م. 965ق.) ، قم، دفتر تبلیغات، 1422ق؛

* رحلة القلصادی: علی القلصادی الاندلسی (م. 891ق.) ، به کوشش ابوالاجفان، بیروت، دار ابن حزم، 1432ق؛

* الروضة البهیة فی شرح اللمعه: الشهید الثانی (م. 965ق.) ، به کوشش کلانتر، قم، مکتبة الداوری، 1410ق؛

* السیرة النبویه: ابن هشام (م. 213ق./218ق.) ، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، دار المعرفه؛

* الطبقات الکبری: ابن سعد (م. 230ق.) ، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق؛

* العروة الوثقی: سید محمد کاظم یزدی (م. 1337ق.) ، قم، النشر الاسلامی، 1420ق؛

* عمدة عیون صحاح الاخبار: ابن البطریق (م. 600ق.) ، قم، نشر اسلامی، 1407ق؛

* فتح الباری: ابن حجر العسقلانی (م. 852ق.) ، بیروت، دار المعرفه؛

* الکافی: الکلینی (م. 329ق.) ، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1375ش؛

* کشف الغمه: علی بن عیسی الاربلی (م. 693ق.) ، بیروت، دار الاضواء، 1405ق؛

* لسان العرب: ابن منظور (م. 711ق.) ، قم، ادب الحوزه، 1405ق؛

* مختلف الشیعه: العلامة الحلی (م. 726ق.) ، قم، النشر الاسلامی، 1412ق؛

* مروج الذهب: المسعودی (م. 346ق.) ، به کوشش اسعد داغر، قم، دار الهجره، 1409ق؛

* مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام: الشهید الثانی (م. 965ق.) ، قم، معارف اسلامی، 1416ق؛

* المعارف: ابن قتیبه (م. 276ق.) ، به کوشش ثروت عکاشه، قم، الرضی، 1373ش؛

* معجم احادیث المهدی: علی الکورانی، قم، المعارف الاسلامیه، 1411ق؛

* معجم البلدان: یاقوت الحموی (م. 626ق.) ، بیروت، دار صادر، 1995م؛

* معجم ما استعجم: عبدالله البکری (م. 487ق.) ، به کوشش السقاء، بیروت، عالم الکتب، 1403ق؛

* المغازی: الواقدی (م. 207ق.) ، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، 1409ق؛

* المنمق: ابن حبیب (م. 245ق.) ، به کوشش احمد فاروق، بیروت، عالم الکتب، 1405ق؛

* مواهب الجلیل: الحطاب الرعینی (م. 954ق.) ، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1416ق؛

* میقات حج (فصلنامه): تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت؛

* نزهة المشتاق: محمد الادریسی (م. 560ق.) ، بیروت، عالم الکتب، 1409ق؛

* النهایه: الطوسی (م. 460ق.) ، بیروت، دار الکتاب العربی، 1400ق؛

* وسائل الشیعه: الحر العاملی (م. 1104ق.) ، قم، آل البیت، 1412ق؛

* ینابیع الموده: القندوزی (م. 1294ق.) ، به کوشش الحسینی، تهران، اسوه، 1416ق.