| نسخهٔ فعلی |
متن شما |
| خط ۱: |
خط ۱: |
| {{جعبه اطلاعات بنای تاریخی
| | حِجر اسماعیل؛ مدفن حضرت اسماعیل در جوار کعبه |
| | عنوان =
| | |
| | تصویر = حجر اسماعیل.jpg
| | حِجر اسماعیل بر محوطه نیم دایره‌ای شکل در جهت شمال غربی کعبه روبروی ناودان کعبه اطلاق می-شود.<ref>التاریخ القویم، ج2، ص569.</ref> این محوطه با دیواری به ارتفاع ۱٫۳۲ متر و پهنای ۱٫۵۲متر مشخص شده است. فاصله دیوار یاد شده از ناودان طلا حدود ۶٬۸۰ متر است و محدوده‌ای به طول ۸٫۴۴ متر میان رکن عراقی وشامی (غربی) را دربرگرفته است.<ref>مرآه الحرمین، ج1، ص266؛ التاریخ القویم، ج2، ص576.</ref> |
| | اندازه تصویر =
| |
| | پیوند تصویر =
| |
| | توضیح تصویر = حجر اسماعیل(ع) از نمای بالا
| |
| | بنيانگذار =
| |
| | تأسیس =
| |
| | کاربری =
| |
| | مکان = [[مکه]]، [[مسجد الحرام]]، جوار [[کعبه]]
| |
| | نام‌های دیگر =
| |
| | وقایع مرتبط =
| |
| | ظرفیت =
| |
| | مساحت = فاصله دیوار حجر اسماعیل از ناودان طلا، نزدیک به ۶/۸۰ متر و محدوده‌ای به طول ۸٫۴۴ متر میان رکن عراقی و رکن شامی را دربرگرفته است.
| |
| | وضعیت =
| |
| | امکانات =
| |
| | شماره ثبت =
| |
| | معمار =
| |
| | سبک =
| |
| | بازسازی =
| |
| | وبگاه =
| |
| }}
| |
| '''حِجر اسماعیل''' محوطه نیم‌دایره‌ای شکل در جوار [[کعبه]] است، که بر اساس روایت‌های اسلامی، مکان دفن [[حضرت اسماعیل(ع)]]، [[هاجر]] و برخی پیامبران است.
| |
|
| |
|
| طبق برخی احادیث، بخشی از حجر اسماعیل جزو کعبه بوده است؛ از این رو به باور فقیهان [[شیعه]] و بیشتر فقیهان [[اهل سنت]] باید هنگام [[طواف]]، حجر اسماعیل داخل طواف قرار بگیرد.
| | بر اساس روایت‌های دینی تاریخچه ایجاد حجر به زمان ساخت کعبه به دست حضرت ابراهیم برمی‌گردد. نقل‌های متفاوت و گاه ناهمگونی درباره سبب ساخت حجر وجود دارد، برخی از گزارش‌ها از پناه گرفتن اسماعیل از آفتاب سوزان در این قسمت خبر داده،<ref>تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ص117.</ref> و شاید در همین راستا حجر را خانه وی معرفی می‌کنند،<ref>الکافی، ج4، ص210.</ref> این در حالیست که برخی از روایت‌ها ساخت اولیه حجر را به حضرت ابراهیم و با هدف محافظت از گوسفندان اسماعیل بیان کرده‌اند.<ref>اخبار مکه، ج1، ص64- 65؛ وسائل الشیعه، ج13، ص355.</ref> |
|
| |
|
| ==معرفی==
| | روایت‌های اسلامی از تدفین برخی از انبیای الهی در حجر بدون اشاره به نام ایشان خبر داده‌اند. بر اساس این گزارش‌ها جنازه اسماعیل، مادرش هاجر و برخی از دختران وی در این مکان دفن شده‌اند.<ref>الکافی، ج4، ص210؛ السیره النبویه، ج1، ص5.</ref> |
| حِجر اسماعیل بر محوطه نیم دایره‌ای شکل در سوی شمال غربی [[کعبه]]، روبروی [[ناودان کعبه|ناودان طلا]] گفته می‌شود.<ref>التاریخ القویم، ج2، ص569.</ref>
| |
|
| |
|
| حجر اسماعیل، با دیواری به ارتفاع ۱٫۳۲ متر و پهنای ۱٫۵۲ متر مشخص شده است. فاصله این دیوار از ناودان طلا نزدیک به ۶/۸۰ متر است و محدوده‌ای به طول ۸٫۴۴ متر میان [[رکن عراقی]] و [[رکن شامی]](رکن غربی) را دربرگرفته است.<ref>مرآه الحرمین، ج1، ص266؛ التاریخ القویم، ج2، ص576.</ref>[[پرونده:کعبه و حجر اسماعیل (قدیمی).jpg|جایگزین=|بندانگشتی|تصویری قدیمی از [[کعبه]] و حجر اسماعیل.]] | | حجر هماره مورد توجه مکیان بوده و خبرهایی از جلوس عبدالمطلب در حجر،<ref>الطبقات الکبری، ج1، ص82.</ref> نزاع‌های لفظی میان پیامبر(ص) و مشرکان قریش در این مکان،<ref>السیره النبویه، ج1، ص289- 290.</ref> و نیز اجتماع آنان برای تصمیم‌گیری بر ترور آن حضرت<ref>المغازی، ج1، ص125.</ref> وجود دارد. تعدد رؤیاهای منتسب به بزرگانی همچون عبدالمطلب،<ref>السیره النبویه، ج1، ص142؛ البدایه و النهایه، ج2، ص244.</ref> و پیامبر<ref>سعد السعود، ص100؛ بحار الانوار، ج18، ص317.</ref> نشان از مناسب بودن این مکان برای استراحت پس از انجام عبادت دارد. |
|
| |
|
| == تاریخ ==
| | گزارش‌های مربوط به تعیین حجر به عنوان نقطه آغازین معراج پیامبر(ص)،<ref>سعد السعود، ص100؛ بحار الانوار، ج18، ص317.</ref> برگزاری برخی از سخنرانی‌های آن حضرت،<ref>تفسیر القمی، ج1، ص379.</ref> حضور ائمه شیعه در مناسبت‌های مختلف، و دعا و مناجات ایشان در این مکان<ref>تفسیر العیاشی، ج2، ص337؛ الغیبه، ص259؛ بصائر الدرجات، ص373.</ref> نشان از مکانت فوق‌العاده حجر نزد بزرگان دین دارد. |
| بر پایه روایت‌های دینی، تاریخچه ایجاد حِجر به زمان ساخت [[کعبه]] به دست [[حضرت ابراهیم(ع)]] برمی‌گردد. نقل‌های متفاوت و گاه ناهمگونی درباره سبب ساخت حجر وجود دارد؛ برخی از گزارش‌ها، از پناه گرفتن [[حضرت اسماعیل(ع)]] از آفتاب سوزان در این قسمت خبر داده،<ref>تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ص117.</ref> و شاید در همین راستا حجر را خانه او معرفی می‌کنند،<ref>الکافی، ج4، ص210.</ref> این در حالی است که برخی از روایت‌ها، ساخت نخستینِ حجر را به حضرت ابراهیم(ع) و با هدف محافظت از گوسفندان اسماعیل(ع) بیان کرده‌اند.<ref>اخبار مکه، ج1، ص64- 65؛ وسائل الشیعه، ج13، ص355.</ref>
| |
|
| |
|
| === دفن پیامبران در حجر ===
| | برخی با استناد به حدیثی منسوب به پیامبر(ص) خطاب به عایشه<ref>صحیح ابن خزیمه، ج2، ص1413؛ صحیح مسلم، ج2، ص968.</ref> بر این باورند که قسمتی از حجر کنونی اسماعیل جزو کعبه بوده که به جهت ناتوانی مالی قریش در بازسازی کعبه در سال پنجم پیش از بعثت، در حجر داخل شده<ref>التاریخ القویم، ج2، ص573.</ref> و حتی نامگذاری حجر را متناسب با سنگچین مشخص کننده قسمت باقیمانده از کعبه و منع افراد از ورود به آن دانسته-اند.<ref>معجم البلدان، ج2، ص221.</ref> |
| روایت‌های اسلامی از دفن شدن برخی از پیامبران در حجر بدون اشاره به نام آنها خبر داده‌اند. بر اساس این گزارش‌ها بدن اسماعیل، مادرش [[هاجر]] و برخی از دختران او در این مکان دفن شده‌اند.<ref>الکافی، ج4، ص210؛ السیره النبویه، ج1، ص5.</ref>
| |
|
| |
|
| === اهمیت حجر اسماعیل نزد مکیان و مسلمانان ===
| | عبدالله‌بن زبیر در سال۶۴ق در بازسازی کعبه، قسمت یاد شده را به کعبه ملحق کرد، ولی حجاج‌بن یوسف پس از کسب اجازه از عبدالملک بن مروان (حک: ۶۵–۸۶ق) در سال۷۴ق بنای کعبه را به شکل قبلی آن بازگرداند.<ref>الاعلاق النفیسه، ص30؛ اخبار مکه، ج1، ص214.</ref> مساحت حجر از آن زمان تاکنون بدون تغییر مانده است. |
| حجر اسماعیل هماره مورد توجه [[اهل حرم|مردم مکه]] بوده و خبرهایی از جلوس [[عبدالمطلب]] در حجر اسماعیل،<ref>الطبقات الکبری، ج1، ص82.</ref> نزاع‌های لفظی میان [[حضرت محمد(ص)]] و مشرکان [[قریش]] در این مکان،<ref>السیره النبویه، ج1، ص289- 290.</ref> و نیز اجتماع مشرکان برای تصمیم‌گیری بر ترور او<ref>المغازی، ج1، ص125.</ref> وجود دارد. تعدد رؤیاهای منتسب به بزرگانی مانند عبدالمطلب،<ref>السیره النبویه، ج1، ص142؛ البدایه و النهایه، ج2، ص244.</ref> و پیامبر(ص) در حجر اسماعیل<ref>سعد السعود، ص100؛ بحار الانوار، ج18، ص317.</ref> نشان از مناسب بودن این مکان برای استراحت پس از انجام عبادت دارد.
| |
|
| |
|
| گزارش‌های مربوط به تعیین حجر اسماعیل به عنوان نقطه آغازین [[معراج]] پیامبر(ص)،<ref>سعد السعود، ص100؛ بحار الانوار، ج18، ص317.</ref> برگزاری برخی از سخنرانی‌های او،<ref>تفسیر القمی، ج1، ص379.</ref> حضور [[امامان شیعه]] در مناسبت‌های مختلف، و [[دعا]] و [[مناجات]] آنان در این مکان<ref>تفسیر العیاشی، ج2، ص337؛ الغیبه، ص259؛ بصائر الدرجات، ص373.</ref> نشان از جایگاه برجسته حجر اسماعیل نزد بزرگان دین دارد.
| | منابع از سنگفرش حجر به سال ۱۴۰ق به فرمان منصور عباسی (حک: ۱۳۶–۱۵۸ق)<ref>اخبار مکه، ج1، ص313؛ منائح الکرم، ج2، ص92.</ref> و بازسازی آن به سال ۱۶۴ق به دستور مهدی عباسی (حک: ۱۵۸–۱۶۹ق)<ref>اخبار مکه، ج1، ص313- 314؛ التاریخ القویم، ج2، ص579.</ref> خبر داده‌اند. بازسازی‌های دیگری در سال‌های ۱۰۴۰ و ۱۲۶۰ و۱۲۸۳ق در دوره سلاطین عثمانی انجام شد.<ref>التاریخ القویم، ج2، ص579.</ref> |
|
| |
|
| === بازسازی‌های حجر اسماعیل در طول تاریخ ===
| | به سال ۸۵۲ق سلطان چقمق چرکسی (حک:۸۴۲–۸۵۷ق) برای اولین بار جامه‌ای برای پوشاندن حجر اسماعیل به همراه جامه کعبه ارسال کرد، که در سال بعد مورد استفاده قرار گرفت.<ref>التاریخ القویم، ج2، ص578.</ref> |
| برخی با استناد به حدیثی منسوب به [[حضرت محمد(ص)]] خطاب به [[عایشه]]<ref>صحیح ابن خزیمه، ج2، ص1413؛ صحیح مسلم، ج2، ص968.</ref> بر این باورند که بخشی از حجر کنونی اسماعیل، جزو کعبه بوده که به جهت ناتوانی مالی [[قریش]] در بازسازی کعبه در سال پنجم پیش از [[بعثت]]، در حجر داخل شده است.<ref>التاریخ القویم، ج2، ص573.</ref> آنها حتی نامگذاری حجر را متناسب با سنگچین مشخص‌کننده قسمت باقیمانده از کعبه و برای منع افراد از ورود به آن دانسته‌اند.<ref>معجم البلدان، ج2، ص221.</ref>
| |
|
| |
|
| [[عبدالله بن زبیر]] در سال ۶۴ق. در [[بازسازی کعبه (ابن زبیر)|بازسازی کعبه]]، قسمت یاد شده را به کعبه ملحق کرد، ولی [[حجاج بن یوسف]] پس از کسب اجازه از عبدالملک بن مروان (حکومت ۶۵–۸۶ق) در سال۷۴ق. بنای کعبه را به شکل پیشین آن بازگرداند.<ref>الاعلاق النفیسه، ص30؛ اخبار مکه، ج1، ص214.</ref> مساحت حجر از آن زمان تاکنون بدون تغییر مانده است.
| | کیفیت طواف و همچنین خواندن نمازهای واجب و مستحب در حجر، مورد اختلاف فقهای شیعه و سنی قرار گرفته و ریشه این اختلاف به تفاوت دیدگاه ایشان در احتساب یا عدم احتساب حجر به عنوان بخشی از کعبه می-باشد.<ref>نک: حجر اسماعیل، ص42- 61؛ نک: میقات الحج، ج8، ص111 «حجر اسماعیل».</ref> |
|
| |
|
| منابع از سنگفرش حجر در سال ۱۴۰ق. به فرمان منصور [[بنی‌عباس|عباسی]] (حکومت ۱۳۶–۱۵۸ق)<ref>اخبار مکه، ج1، ص313؛ منائح الکرم، ج2، ص92.</ref> و بازسازی آن در سال ۱۶۴ق. به دستور مهدی عباسی (حک: ۱۵۸–۱۶۹ق)<ref>اخبار مکه، ج1، ص313- 314؛ التاریخ القویم، ج2، ص579.</ref> خبر داده‌اند. بازسازی‌های دیگری در سال‌های ۱۰۴۰ و ۱۲۶۰ و۱۲۸۳ق. در دوره سلاطین [[عثمانی]] انجام شد.<ref>التاریخ القویم، ج2، ص579.</ref>
| | علمای امامیه به اتفاق آراء حجر را داخل در طواف قرار داده و در صورت ورود به حجر در حال طواف، حکم به اعاده آن داده‌اند.<ref>الخلاف، ج2، ص 324؛ مجمع الفائده و البرهان، ج7، ص79.</ref> فقهای اهل سنت نیز طواف را در بیرون حجر جایز دانسته‌اند و تنها ابوحنیفه ورود به آن را مخل طواف نمی‌داند.<ref>الام، ج2، ص193؛ الهدایه، ص190.</ref> |
|
| |
|
| ==حکم طواف در حجر اسماعیل==
| |
| چگونگی [[طواف]] و همچنین خواندن نمازهای واجب و مستحب در حجر اسماعیل، مورد اختلاف فقیهان [[شیعه]] و [[اهل سنت|اهل‌سنت]] قرار گرفته و ریشه این اختلاف، به تفاوت دیدگاه آنان در به‌شمار آوردن یا نیاوردن حجر اسماعیل به عنوان بخشی از [[کعبه]] است.<ref>نک: حجر اسماعیل، ص42- 61؛ نک: میقات الحج، ج8، ص111 «حجر اسماعیل».</ref>
| |
|
| |
|
| عالمان شیعه به اتفاق آرا، حجر اسماعیل را داخل در طواف قرار داده و در صورت ورود به حجر اسماعیل در حال طواف، حکم به اعاده و تکرار آن داده‌اند.<ref>الخلاف، ج2، ص 324؛ مجمع الفائده و البرهان، ج7، ص79.</ref> فقیهان اهل‌سنت نیز، طواف را در بیرون حجر جایز دانسته‌اند و تنها به باور [[ابوحنیفه]]، ورود به حجر درستیِ طواف را به هم نمی‌زند.<ref>الام، ج2، ص193؛ الهدایه، ص190.</ref>
| |
| ==پانویس== | | ==پانویس== |
| {{پانویس}} | | {{پانویس}} |
| خط ۶۲: |
خط ۳۴: |
| | نویسنده = ابوالفضل ربانی | | | نویسنده = ابوالفضل ربانی |
| }} | | }} |
| *'''اخبار مکه و ما جاء فيها من الآثار'''، محمد بن عبدالله الازرقي( -248ق.)، به کوشش رشدي الصالح ملحس، بيروت، دارالاندلس، 1416ق. | | * اخبار مکه و ما جاء فيها من الآثار، محمد بن عبدالله الازرقي( -248ق.)، به کوشش رشدي الصالح ملحس، بيروت، دارالاندلس، 1416ق. |
| *'''الاعلاق النفيسه'''، احمد بن عمر بن رسته (قرن3.ق)، بيروت، دار صادر، 1892م. | | * الاعلاق النفيسه: احمد بن عمر بن رسته (قرن3.ق)، بيروت، دار صادر، 1892م. |
| *'''الام'''، محمد بن ادريس الشافعي ( -204.ق)، بيروت، دارالفکر، 1403ق. | | * الام: محمد بن ادريس الشافعي ( -204.ق)، بيروت، دارالفکر، 1403ق. |
| *'''بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار'''، محمد باقر المجلسي (1037-1110ق.)، تصحيح محمد باقر بهبودي و سيد ابراهيم ميانجي و سيد محمد مهدي موسوي خرسان، بيروت، داراحياء التراث العربي و موسسه الوفاء، 1403ق. | | * بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، محمد باقر المجلسي (1037-1110ق.)، تصحيح محمد باقر بهبودي و سيد ابراهيم ميانجي و سيد محمد مهدي موسوي خرسان، بيروت، داراحياء التراث العربي و موسسه الوفاء، 1403ق. |
| *'''البدايه و النهايه في التاريخ'''، اسماعيل بن عمر بن کثير (700-774ق.)، به کوشش علي شيري، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1408ق. | | * البدايه و النهايه في التاريخ، اسماعيل بن عمر بن کثير (700-774ق.)، به کوشش علي شيري، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1408ق. |
| *'''بصائر الدرجات في علوم آل محمد'''، محمد بن الحسن الصفار ( -290ق.)، به کوشش محسن کوچه باغي تبريزي، تهران، اعلمي، 1404ق. | | * بصائر الدرجات في علوم آل محمد: محمد بن الحسن الصفار ( -290ق.)، به کوشش محسن کوچه باغي تبريزي، تهران، اعلمي، 1404ق. |
| *'''التاريخ القويم لمکه و بيت الله الکريم'''، محمد طاهر الکردي، تصحيح عبدالملک بن عبدالله بن دهيش، بيروت، دار خضر، 1420ق. | | * التاريخ القويم لمکه و بيت الله الکريم: محمد طاهر الکردي، تصحيح عبدالملک بن عبدالله بن دهيش، بيروت، دار خضر، 1420ق. |
| *'''تاريخ و آثار اسلامي مکه و مدينه'''، اصغر قائدان، تهران، انتشارات مشعر، 1386ش. | | * تاريخ و آثار اسلامي مکه و مدينه: اصغر قائدان، تهران، انتشارات مشعر، 1386ش. |
| *'''تفسير القمي'''، علي بن ابراهيم قمي ( -307ق.)، به کوشش سيد طيب موسوي جزائري، قم، انتشارات دارالکتاب، 1404ق. | | * تفسير القمي، علي بن ابراهيم قمي ( -307ق.)، به کوشش سيد طيب موسوي جزائري، قم، انتشارات دارالکتاب، 1404ق. |
| *'''تفسير العياشي'''، محمد بن مسعود العياشي ( -320.ق)، تحقيق رسولي محلاتي، تهران، مکتبة العلمية الاسلاميه، 1380ق. | | * تفسير العياشي: محمد بن مسعود العياشي ( -320.ق)، تحقيق رسولي محلاتي، تهران، مکتبة العلمية الاسلاميه، 1380ق. |
| *'''حجر اسماعيل'''، محمد امين پور اميني، تهران، انتشارات مشعر، 1388ش. | | * حجر اسماعيل: محمد امين پور اميني، تهران، انتشارات مشعر، 1388ش. |
| *'''الخلاف في الاحکام'''، محمد بن حسن الطوسي (385-460ق.)، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1407ق. | | * الخلاف في الاحکام، محمد بن حسن الطوسي (385-460ق.)، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1407ق. |
| *'''سعد السعود للنفوس'''، سيد بن طاوس (589-664ق.)، قم، انتشارات شريف الرضي، 1363ش. | | * سعد السعود للنفوس، سيد بن طاوس (589-664ق.)، قم، انتشارات شريف الرضي، 1363ش. |
| *'''السيرة النبوية'''، عبدالملک بن هشام ( -8- 213.ق)، تحقيق محمد محي الدين عبدالحميد، قاهره، مکتبة محمد علي صبيح، 1383ق. | | * السيرة النبوية: عبدالملک بن هشام ( -8- 213.ق)، تحقيق محمد محي الدين عبدالحميد، قاهره، مکتبة محمد علي صبيح، 1383ق. |
| *'''صحيح ابن خزيمه'''، محمد بن خزيمه ( -311.ق)، تحقيق محمد مصطفي الاعظمي، بيروت، المکتب الاسلامي، 1424ق. | | * صحيح ابن خزيمه: محمد بن خزيمه ( -311.ق)، تحقيق محمد مصطفي الاعظمي، بيروت، المکتب الاسلامي، 1424ق. |
| *'''صحيح مسلم بشرح النووي (ال‍م‍ن‍ه‍اج في شرح صحيح مسلم بن ال‍ح‍ج‍اج)'''، يحيي بن شرف النووي (631-676ق.)، بيروت، دار احياء التراث العربي. | | * صحيح مسلم بشرح النووي (ال‍م‍ن‍ه‍اج في شرح صحيح مسلم بن ال‍ح‍ج‍اج)، يحيي بن شرف النووي (631-676ق.)، بيروت، دار احياء التراث العربي. |
| *'''الطبقات الکبري'''، محمد بن سعد ( -230ق.)، بيروت، دارالصادر، 1409ق. | | * الطبقات الکبري، محمد بن سعد ( -230ق.)، بيروت، دارالصادر، 1409ق. |
| *'''الغيبه'''، محمد بن حسن الطوسي (385-460ق.)، به کوشش عباد الله تهراني و علي احمد ناصح، قم، انتشارات المعارف الاسلاميه، 1411ق. | | * الغيبه، محمد بن حسن الطوسي (385-460ق.)، به کوشش عباد الله تهراني و علي احمد ناصح، قم، انتشارات المعارف الاسلاميه، 1411ق. |
| *'''الکافي'''، محمد بن يعقوب کليني ( -329ق.)، به کوشش علي اکبر غفاري، تهران، انتشارات دارالکتب اسلاميه، 1375ش. | | * الکافي، محمد بن يعقوب کليني ( -329ق.)، به کوشش علي اکبر غفاري، تهران، انتشارات دارالکتب اسلاميه، 1375ش. |
| *'''مجمع الفائده و البرهان في شرح ارشاد الاذهان'''، مقدس اردبيلي احمد بن محمد ( -993ق.)، به کوشش مجتبي عراقي و حسين يزدي و علي پناه اشتهاردي (1296-1387ش.)، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1403ق. | | * مجمع الفائده و البرهان في شرح ارشاد الاذهان، مقدس اردبيلي احمد بن محمد ( -993ق.)، به کوشش مجتبي عراقي و حسين يزدي و علي پناه اشتهاردي (1296-1387ش.)، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1403ق. |
| *'''مرآة الحرمين'''، ابراهيم رفعت پاشا ( -1353.ق)، تهران، انتشارات مشعر. | | * مرآة الحرمين، ابراهيم رفعت پاشا ( -1353.ق)، تهران، انتشارات مشعر. |
| *'''معجم البلدان'''، ياقوت بن عبدالله الحموي ( -626.ق)، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1399ق. | | * معجم البلدان، ياقوت بن عبدالله الحموي ( -626.ق)، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1399ق. |
| *'''المغازي'''، محمد بن عمر الواقدي ( -207ق.)، به کوشش مارسدن جونس، بيروت، موسسه الاعلمي، 1409ق. | | * المغازي، محمد بن عمر الواقدي ( -207ق.)، به کوشش مارسدن جونس، بيروت، موسسه الاعلمي، 1409ق. |
| *'''المناقب'''، موفق بن احمد خوارزمي (484-568ق.)، به کوشش مالک محمودي، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1411ق. | | * المناقب، موفق بن احمد خوارزمي (484-568ق.)، به کوشش مالک محمودي، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1411ق. |
| *'''منائح الکرم في اخبار مکه و البيت و ولاه الحرم'''، علي بن تاج الدين السنجاري ( -1125ق.)، تحقيق جميل عبدالله محمد المصري، مکه، جامعه ام القري، 1419ق. | | * منائح الکرم في اخبار مکه و البيت و ولاه الحرم: علي بن تاج الدين السنجاري ( -1125ق.)، تحقيق جميل عبدالله محمد المصري، مکه، جامعه ام القري، 1419ق. |
| *'''ميقات حج (فصلنامه)'''، تهران، حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت. | | * ميقات حج (فصلنامه): تهران، حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت. |
| *'''وسائل الشيعه (تفصيل وسائل الشيعه الي تحصيل مسائل الشريعه)'''، محمد بن الحسن الحر العاملي (1033-1104ق.)، به کوشش عبدالرحيم رباني شيرازي، بيروت، داراحياء التراث العربي، 1403ق. | | * وسائل الشيعه (تفصيل وسائل الشيعه الي تحصيل مسائل الشريعه)، محمد بن الحسن الحر العاملي (1033-1104ق.)، به کوشش عبدالرحيم رباني شيرازي، بيروت، داراحياء التراث العربي، 1403ق. |
| *'''الهدايه علي مذهب الامام احمد'''، ابوالخطاب الکلوذاني، تحقيق عبداللطيف هميم و ماهر ياسين الفحل، مؤسسة غراس، 1425ق. | | * الهدايه علي مذهب الامام احمد: ابوالخطاب الکلوذاني، تحقيق عبداللطيف هميم و ماهر ياسين الفحل، مؤسسة غراس، 1425ق. |
| {{پایان}}
| |
| | |
| [[رده:مسجدالحرام]]
| |
| | |
| [[ar: حجر إسماعيل]]
| |
| [[en: Hijr ismaʿil]]
| |
