در حال ویرایش حج تمتع

{{اقسام حج عمودی}}
'''حج تمتّع'''، از اقسام سه‌گانه [[حج]] بوده و به معنای حجّی است که حج‌گزار ابتدا برای [[مناسک]] [[عمره تمتع|عمرهٔ تمتّع]]، [[احرام|مُحرم]] می‌شود و پس از خروج از احرام، دوباره برای حج احرام می‌بندد. مهم‌ترین تفاوت آن با [[حج قران|حج قِران]] و [[حج افراد|حج افِراد]]، امکان جداسازی میان عمره و حج است.

به اجماع فقیهان [[شیعه]]، این گونه حج به عنوان [[حجة الاسلام]] بر [[آفاقی|آفاقیان]] واجب است. فقیهان [[اهل سنت]]، ادای این حج را بر آفاقیان جائز دانسته‌اند. به باور بیشتر فقیهان شیعه، حج تمتع برای [[اهل حرم]] کفایت از حجة الاسلام نمی‌کند و میان فقیهان اهل سنت در این باره اختلاف است.

حج تمتع، از دو بخش عمره و حج تشکیل شده و عمره باید پیش از حج ادا شود. عمره تمتع، از بخش‌های [[احرام]]، [[طواف]] و نماز آن، [[سعی]] و [[تقصیر]] تشکیل شده و به نظر فقیهان شیعه و برخی فقیهان اهل سنت پس از تقصیر، محرّماتِ احرام بر احرام‌گزار حلال می‌شود. بخش حج، از احرام، [[وقوف در عرفات]]، [[وقوف در مشعر]]، مناسک منا، [[طواف زیارت]] و نماز آن، [[سعی]]، [[طواف نساء]] و نماز آن، [[بیتوته]] در منا و [[رمی جمرات]] تشکیل شده است.

حج تمتع، تنها حجی است که قرآن به آن تصریح کرده و در برخی روایات شیعه، برابر با هزار حج دانسته شده است. [[حنبلی|حنبلیان]] و [[مذهب شافعی|شافعیان]] نیز، این گونه حج را با فضیلت‌ترین گونه حج دانسته‌اند.

حج تمتع، در سال دهم هجری، در [[حجة الوداع]] توسط [[حضرت محمد(ص)‌]] تشریع شد. [[عمر بن خطاب]] خلیفه دوم، در دوران خلافت خود این گونه حج را ممنوع کرد. این ممنوعت در دوره [[عثمان بن عفان]] خلیفه سوم و [[معاویه بن ابی سفیان|معاویة بن ابی‌سفیان]] نیز ادامه داشت. افرادی مانند [[امام علی(ع)]]، [[عبدالله بن عمر بن خطاب|عبدالله بن عمر]]، [[عایشه]] و [[عبدالله بن عباس]] با این ممنوعیت مخالفت کردند. به تدریج، بویژه در دوره [[بنی‌عباس|عباسیان]] ادای حج تمتع آزاد شد.

==واژه==
واژه «تمتّع»، به معنای برخوردار شدن و بهره بردن است <ref>الصحاح، ج3، ص1282؛ النهایه، ج4، ص392 «متع»</ref>. اصطلاح فقهی «حج تمتّع»، به معنای [[حج|حجی]] است که در آن حج‌گزار ابتدا برای [[مناسک]] عمره تمتّع [[احرام|مُحرم]] می‌شود و پس از خروج از احرام، دوباره برای حج احرام می‌بندد.<ref>بدایة المجتهد، ج1، ص267؛ کشف الرموز، ج1، ص336؛ مغنی المحتاج، ج1، ص514.</ref> 

به این نوع از حج، تمتّع گفته می‌شود؛ زیرا ادا کننده آن در فاصله زمانی میان حج و عمره می‌تواند کارهایی را که در حال احرام حرام بوده، انجام داده و بهره‌مند شود.<ref>مستند الشیعه، ج11، ص208؛ الشرح الکبیر، ابوالبرکات، ج2، ص29؛ بدایة المجتهد، ج1، ص267.</ref> از آنجا که ارتباط میان این عمره و حج تمتّع، به گونه‌ای است که مانند یک عمل شمرده می‌شوند، گویا این تمتّع و بهره‌مندی، در میانه حج روی داده است.<ref>الروضة البهیه، ج2، ص204؛ ریاض المسائل، ج6، ص101؛ شرح نبراس الهدی، ص263.</ref> برخی فقیهان، وجه نامگذاری این نوع حج به تمتّع را، انجام یافتن حج و عمره در یک سفر و بی‌نیازی از سفرهای متعدد دانسته‌اند.<ref>الشرح الکبیر، ابوالبرکات، ج2، ص29؛ بدایة المجتهد، ج1، ص267.</ref> با این تحلیل، [[حج قران|حج قِران]] از دیدگاه [[اهل سنت]] به معنای حجی که در آن احرام به حج و عمره در یک زمان صورت می‌گیرد، از مصداق‌های حج تمتّع به شمار می‌رود.<ref>التمهید، ج8، ص354؛ بحر المحیط، ج2، ص86؛ مجموع الفتاوی، ج26، ص271.</ref> شماری دیگر، وجه نامیده شدن آن به حج تمتّع را، بهره بردن احرام‌گزار از ثواب عمره در ماه‌های حج، که در عصر [[جاهلیت|جاهلی]] امری ناپسند شمرده می‌شد دانسته‌اند.<ref>البنایه، ج4، ص300، 314.</ref>{{یادداشت|برای آگاهی بیشتر روی [[حج جاهلی]] تلیک کنید!}}

واژه تمتّع، برگرفته از آیه {{آیه|فَمن تمتّع بِالعُمرة إلی الحجّ...
}}{{یادداشت|پس هر كه با پايان بردن عمرi تمتّع به سوى حج تمتّع رود، آنچه از قربانى ميسر است [قربانى كند] و...}}<ref name=":2">سوره بقره(۲)، آیه ۱۹۶؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۳۰.</ref> است و گاهی این نوع حج در احادیث<ref>مسند الامام احمد بن حنبل، ج1، ص52؛ صحیح البخاری، ج2، ص153؛ الکافی، ج3، ص32 و ج5، ص364.</ref> و به دنبال آن در منابع فقهی، «متعة الحج» نامیده شده<ref>بدایة المجتهد، ج1، ص268؛ اصباح الشیعه، ص131؛ جواهر الکلام، ج2، ص237.</ref> و انجام‌دهنده آن مُتمتّع خوانده شده است.<ref>الحاوی الکبیر، ج4، ص49؛ المعتبر، ج2، ص791.</ref> 

==برتری==
قرآن، از میان اقسام سه‌گانه حج{{یادداشت|[[حج افراد|افراد]]، [[حج قران|قِران]] و تمتع.}} تنها به حج تمتّع تصریح کرده است{{یادداشت|{{آیه|فَمن تمتّع بِالعُمرة إلی الحجّ...}}
پس هر كه با پايان بردن عمرi تمتّع به سوى حج تمتّع رود، آنچه از قربانى ميسر است [قربانى كند] و...}}<ref name=":2" /> که نشانه‌ای بر اهمیت ویژه این گونه حج دانسته‌اند.<ref>الکافی، ج4، ص292؛ الشرح الکبیر، ابن قدامه، ج3، ص234.</ref> بر پایه روایتی، [[امام باقر(ع)]] تمتّع را برترین نوع حج شمرده<ref>الکافی، ج4، ص291.</ref> و در روایتی از [[امام صادق(ع)|امام صادق(ع)]] و امام باقر(ع)، یک حج تمتع برابر با هزار حج دانسته شده است.<ref>الکافی، ج4، ص292؛ تهذیب، ج5، ص29.</ref> شماری از [[اهل سنت]]، با توجه به تعریف گسترده‌ای که از حج تمتّع دارند،{{یادداشت|که شامل حج‌گزارانی که قربانی به همراه می‌برند نیز می‌شود.}} حج [[حضرت محمد(ص)]] در [[حجة الوداع]] را، حج تمتّع دانسته‌اند؛<ref>الحاوی الکبیر، ج4، ص43؛ الشرح الکبیر، ابن قدامه، ج2، ص235.</ref> هر چند به نظر فقیهان [[شیعه]]، این حج به سبب همراه داشتن [[قربانی]]، [[حج قران|حج قِران]] بوده است.<ref>الکافی، ج4، ص249؛ الخلاف، ج2، ص268.</ref>

به باور فقیهان شیعه، به استناد روایات<ref>الکافی، ج4، ص291ـ292؛ تهذیب، ج5، ص29.</ref> در مواردی که مکلّف میان انواع سه‌گانه حج{{یادداشت|[[حج افراد|افراد]]، [[حج قران|قِران]] و تمتع.}} دارای اختیار است،{{یادداشت|مانند حج مستحب.}} حج تمتّع بر دیگر انواع حج برتری دارد.<ref>ذخیرة المعاد، ج2، ص556؛ لوامع صاحبقرانی، ج7، ص481؛ جواهر الکلام، ج18، ص48.</ref> میان فقهای مذاهب اهل سنت، [[حنبلی|حنبلیان]]<ref>الشرح الکبیر، ابن قدامه، ج3، ص232.</ref> و برخی [[امام شافعی|شافعیان]]<ref>المجموع، ج7، ص150؛ مغنی المحتاج، ج1، ص514.</ref> حج تمتّع را با فضیلت‌ترین نوع حج دانسته‌اند. البته برخی از آنان این برتری را وابسته به آن شمرده‌اند که حج‌گزار همراه خود قربانی نیاورده باشد.<ref>اختلاف الائمه العلماء، ج1، ص271؛ مجموعة الفتاوی، ج26، ص35؛ فقه السنه، ج1، ص657.</ref>

==تاریخچه==

===تشریع توسط پیامبر(ص)===
اعراب در [[جاهلیت]]، [[حج]] و [[عمره]] را جدا از هم و با فاصله‌ زمانی انجام می‌دادند و جمع کردن حج و عمره را ممنوع می‌پنداشتند؛<ref>نک: صحیح البخاری، ج2، ص152؛ المغنی، ج3، ص237.</ref> تا اینکه در سال دهم هجری، حج تمتع توسط [[حضرت محمد(ص)]] تشریع شد.<ref>سنن ابی داود، ج1، ص425ـ426.</ref> بر پایه روایات، حکمت تشریع آن، تخفیفی از طرف خداوند برای حاجیان و جلوگیری از طولانی شدن [[احرام]] و در نتیجه فساد آن بوده است.<ref>علل الشرائع، ج1، ص274.</ref> پذیرش حج تمتع از طرف اعراب دشوار بود؛ تا جایی که با ایستادگی در برابر حضرت محمد(ص)، او را به خشم آوردند.<ref>نک: مسند الامام احمد بن حنبل، ج4، ص286؛ صحیح مسلم، ج4، ص33ـ34؛ علل الشرائع، ج2، ص414.</ref> برخی منابع از مخالفت [[عمر بن خطاب]] با حج تمتّع در زمان پیامبر(ص) گزارش داده‌اند.<ref>الارشاد، ج1، ص174؛ اثبات الهداه، ج1، ص250؛ لوامع صاحبقرانی، ج7، ص202.</ref>

حج تمتّع برای نخستین بار، در حجة الوداع{{یادداشت|در سال تشریع آن.}} توسط حضرت محمد(ص) و اصحاب او ادا شد. این نوع حج، چند سال پس از درگذشت او نیز، انجام می‌شد. 

===تحریم توسط عُمر===
[[عمر بن خطاب]] در دوران خلافت خود، ضمن اعتراف به جائز بودن حج تمتّع در زمان حضرت محمد(ص)، آن را ممنوع شمرد و در این باره سختگیری کرد<ref>مسند الامام احمد بن حنبل، ج1، ص52؛ السنن الکبری، ج7، ص206؛ بحار الانوار، ج30، ص629.</ref> و مخالفان را کیفر می‌داد؛<ref>صحیح مسلم، النووی، ج8، ص169؛ فتح الباری، ج3، ص332.</ref> تا آنجا که برخی از [[صحابه|صحابیان]] درباره این موضوع سکوت کرده و به دیگران سفارش می‌کردند در زمان حیاتشان، سخنی مبنی بر جواز حج تمتّع از آنها نقل نشود.<ref>نک: صحیح مسلم، ج4، ص48؛ البدایة و النهایه، ج5، ص159.</ref> برخی، این منع را از بدعت‌های عُمر شمرده‌اند.<ref name=":0">نهج الحق، ص284.</ref>

دلایلی که عُمر برای ممنوعیت حج تمتّع اقامه می‌کرد، چنین بود:‌ 

#ناخوشایند بودن [[آمیزش]] و [[التذاذ جنسی|تمتّعات جنسی]] در فاصله زمانی عمره و حج،
#رواج یافتن زیارت [[کعبه]] و ادای عمره در طول سال با سفرهای جداگانه و در نتیجه رشد اقتصادی مکیان.<ref>مسند الامام احمد بن حنبل، ج1، ص50؛ صحیح مسلم، ج4، ص46؛ السنن الکبری، ج5، ص21؛ کنز العمال، ج5، ص164.</ref>

برخی فقیهان، فرمان عمر درباره ترک حج تمتّع و انجام جداگانه عمره را مصداق اتمام عمره در آیه {{قلم رنگ|سبز|﴿وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ﴾}}{{یادداشت|حج وعمره را برای خدا به پایان برید.}}<ref name=":02">سوره آل عمران، آیه ۹۷؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۶۲.</ref> به شمار آورده‌اند.<ref>المجموع، ج7، ص158.</ref> در پاسخ گفته شده، مراد از اتمام حج به تصریح شماری از مفسران،<ref>التبیان، ج2، ص154؛ التفسیر الکبیر، ج5، ص296-297.</ref> انجام کامل عمل است، بویژه آنکه در مقابل فرض [[احصار و صد|احصار]] ذکر شده است. گذشته از این که، استناد به آیه در کلام عمر مطرح نشده است.<ref>الاضواء علی عقائد الشیعه، ص486.</ref> 

شماری از اهل سنت، گفته‌اند که با توجه به برتر بودن [[حج افراد|حج اِفراد]] از تمتّع، نهی عمر تنزیهی بوده و هدف وی ترغیب مردم به حج اِفراد بوده است.<ref>صحیح مسلم، النووی، ج8، ص169.</ref> برخی دیگر گفته‌اند که مراد عمر، ممنوعیت عدول از حج افراد به عمره تمتّع بوده است.<ref>صحیح مسلم، النووی، ج8، ص169؛ تفسیر قرطبی، ج2، ص392.</ref> بر پایه نظری دیگر، به استناد برخی روایات<ref>الجمع بین الصحیحین، ج1، ص271.</ref> حج تمتّع ویژه [[صحابه]] است.<ref>نک: عمده القاری، ج9، ص189.</ref> برخی نیز این گفته‌ها را توجیهات خوانده و با سخن صریح عمر و نیز رویه عملی او در این باره ناسازگار شمرده و نقد کرده‌اند.<ref>نک: عمده القاری، ج9، ص189؛ زاد المعاد، ج1، ص178؛ بحار الانوار، ج30، ص632ـ633.</ref> 

===مخالفان تحریم===
در منابع شیعه<ref>الکافی، ج4، ص292؛ تهذیب، ج5، ص26ـ29.</ref> و اهل سنت، تحریم حج تمتّع خلاف نص قرآن و سنت حضرت محمد(ص)<ref>صحیح مسلم، ج4، ص47؛ صحیح البخاری، ج2، ص151-153؛ تفسیر قرطبی، ج2، ص388.</ref> و عمل صحابه<ref>صحیح مسلم، ج4، ص49؛ سنن النسائی، ج5، ص151؛ الشرح الکبیر، ابن قدامه، ج3، ص238.</ref> خوانده شده و حتی برخی از اهل سنت، نهی عمر را نامعتبر دانسته‌اند.<ref>الشرح الکبیر، ابن قدامه، ج3، ص238.</ref> به رغم سکوت یا انعطاف برخی از صحابیان پیامبر(ص) در برابر تحریم حج تمتّع، شماری از آنان به صراحت با آن مخالفت کردند و حتی در مقام عمل این ممنوعیت را مراعات نکردند، برخی از آن افراد عبارتند از:

#'''[[امام علی(ع)]]''':<ref>الموطا، ج1، ص336؛ صحیح البخاری، ج2، ص151؛ سنن النسائی، ج5، ص152.</ref> وی در برابر اعتراض [[عثمان بن عفان]] به سبب ادای حج تمتّع، تصریح کرد که نمی‌توان سخن فرستاده خدا را به خاطر دیگران رها کرد.<ref>مسند الامام احمد بن حنبل، ج2، ص95؛ السنن الکبری، ج5، ص21.</ref>
#'''[[عبدالله بن عمر بن خطاب|عبدالله بن عمر]]''': فرزند عمر بن خطاب، در موارد متعدد بر جواز حج تمتّع تأکید کرده و با تصریح به مستند قرآنی آن و سیره نبوی، نهی پدرش را نادرست و بدون مستند شمرده است.<ref>السنن الکبری، ج5، ص21؛ تفسیر قرطبی، ج2، ص388.</ref>
#'''[[عایشه]]''': او در پاسخ به نهی [[معاویه بن ابی سفیان|معاویه]] از ادای حج تمتّع، به غلامان و نزدیکان خود دستور داد که حج تمتّع به جا آورند. وی خطاب به معاویه تأکید کرد که رفتار او مطابق واقعیت است.<ref>نک: الشرح الکبیر، ابن قدامه، ج3، ص238.</ref>
#'''[[عبدالله بن عباس]]''': ابن عباس نیز همواره بر اینکه این نوع حج را همراه با حضرت محمد(ص) و [[مهاجرین|مهاجران]] و [[انصار]] انجام داده، تأکید داشت<ref>مسند الامام احمد بن حنبل، ج1، ص337.</ref> و در پاسخ به پرسش شخصی از او در این باره آن را جایز شمرد.<ref>مسند الامام احمد بن حنبل، ج6، ص348؛ صحیح مسلم، ج4، ص55.</ref>
#'''[[ابی بن کعب]]''': وی در مخالفت با ممانعت عمر از حج تمتع به او گفت که با توجه به نزول آیه درباره آن و نیز سیره حضرت محمد(ص) وی حق این کار را ندارد.<ref>الدر المنثور، ج1، ص216؛ مجمع الزوائد، ج5، ص128.</ref>
#'''سعد بن ابی وقاص''': او در پاسخ به پرسش درباره حج تمتّع گفت که آن هنگام که نهی‌کننده از حج تمتّع کافر به شمار می‌رفت، ما با حضرت محمد(ص) این نوع حج را انجام می‌دادیم.<ref>مسند الامام احمد بن حنبل، ج1، ص181؛ صحیح مسلم، ج4، ص47؛ البدایة و النهایه، ج5، ص145.</ref>
#'''عمران بن حصین''': او با تصریح به اینکه حضرت محمد(ص) میان حج و عمره جمع کرد{{یادداشت|در قالب حج تمتّع.}} و پس از آن آیه‌ای در نسخ آن نازل نشده، تحریم حج تمتّع را تنها دیدگاه شخصی عمر می‌دانست.<ref>صحیح البخاری، ج2، ص153؛ صحیح مسلم، ج4، ص48.</ref>

همچنین بر پایه احادیث شیعه، [[امامان(ع)]] به صراحت اعلام کرده‌اند که در ادای حج تمتّع [[تقیه]] را روا نمی‌دارند و آن را انجام می‌دهند.<ref>الکافی، ج3، ص32؛ من لایحضره الفقیه، ج1، ص48؛ الاستبصار، ج2، ص151.</ref>

===دوره عثمان===
پس از عمر بن خطاب، [[عثمان بن عفان]] خلیفه سوم و [[معاویه بن ابی سفیان|معاویه بن ابی‌سفیان]] نیز، مردم را از حج به گونه تمتّع بازمی‌داشتند<ref name=":1">صحیح البخاری، ج2، ص151؛ صحیح مسلم، ج4، ص46؛ المحلی، ج7، ص107.</ref> و گاه بر آن سختگیری می‌کردند.<ref name=":3">نک: معالم المدرستین، ج2، ص210 ـ211.</ref> 

===دوره عباسیان===
به تدریج، بویژه در دوره [[بنی‌عباس|عباسیان]]، ظاهراً به استناد نظر [[عبدالله بن عباس|ابن عباس]]، این منع برچیده شد و حج تمتّع آزاد گردید.<ref name=":4">معالم المدرستین، ج2، ص222ـ223.</ref>

==حکم==
به نظر بسیاری از فقیهان [[شیعه]]<ref>الحدائق، ج14، ص320؛ مستند الشیعه، ج11، ص215؛ بحار الانوار، ج30، ص603.</ref> و [[اهل سنت]]،<ref>المجموع، ج7، ص153؛ البحر الرائق، ج2، ص626.</ref> آیه {{آیه|فَمن تمتّع بِالعُمرة إلی الحجّ...}}{{یادداشت|پس هر كه با پايان بردن عمرi تمتّع به سوى حج تمتّع رود، آنچه از قربانى ميسر است [قربانى كند] و...}}<ref name=":2" /> بر مشروعیت حج تمتّع دلالت دارد و بر این مشروعیت ادعای اجماع مسلمانان نیز شده است؛<ref>المغنی، ج3، ص237؛ عمده القاری، ج9، ص198.</ref> ولی درباره اینکه در حق چه کسانی واجب یا جائز است اختلاف نظر است.

===برای آفاقیان===
به اجماع فقیهان [[شیعة العراق و بناء الوطن (کتاب)|شیعه]]، آنچه به عنوان [[حجة الاسلام]] بر [[آفاقی|آفاقیان]] واجب است، حج تمتّع است.<ref>المعتبر، ج2، ص783؛ ذخیرة المعاد، ج2، ص550؛ ریاض المسائل، ج6، ص101.</ref> مستند آنان در این باره، آیه {{آیه|فَمَن تَمَتَّعَ بِٱلۡعُمۡرَةِ إِلَى ٱلۡحَجِّ... ذَٰلِكَ لِمَن لَّمۡ يَكُنۡ أَهۡلُهُۥ حَاضِرِي ٱلۡمَسۡجِدِ ٱلۡحَرَامِ}} {{یادداشت|هركه از عمرۀ تمتع به حجّ درآيد پس آنچه از قربانى ميسّر است... اين حكم براى كسى است كه خاندانش نزديك مسجد الحرام نباشند.}}<ref name=":22">سوره بقره(۲)، آیه ۱۹۶؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۳۰.</ref> است که حج تمتّع را ویژه غیر حاضران در محدوده [[مکه]] دانسته است. مستند دیگر آنان روایات پرشمار<ref>وسائل الشیعه، ج11، ص239ـ245.</ref> است.<ref>فقه الرضا، ص215؛ المقنع، ص215؛ جواهر الکلام، ج18، ص5.</ref> پاره‌ای از منابع، وجوب تمتّع را بر آفاقی از ضروریات فقه شیعه شمرده‌اند.<ref>جواهر الکلام، ج18، ص5.</ref> مستند برخی فقها بر این حکم، بخشی دیگر از آیه پیش‌گفته {{یادداشت|{{آیه|وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ}}
حج وعمره را برای خدا به پایان برید.}}<ref name=":02" /> است.<ref>الانتصار، ص239ـ240؛ منتهی المطلب، ج10، ص121.</ref> 

فقیهان [[اهل سنت]]، درباره اینکه حج آفاقیان می‌تواند حج تمتّع باشد، اتفاق نظر دارند.<ref name=":5" />

===برای اهل حرم===
در فقه شیعه، درباره جواز حج تمتّع برای [[اهل حرم]] اختلاف نظر است و شمار اندکی از شیعیان به کفایت آن از حجة الاسلام قائل شده‌اند.<ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص306؛ الجامع للشرائع، ص179.</ref> احادیثی نیز، بر این نظر دلالت دارد؛<ref>علل الشرائع، ج2، ص411.</ref> ولی به نظر بیشتر فقیهان شیعه، وظیفه این افراد تنها با ادای [[حج قران|حج قِران]] یا [[حج افراد|حج اِفراد]] ساقط می‌شود.<ref>السرائر، ج1، ص520؛ ریاض المسائل، ج6، ص121؛ مستند الشیعه، ج13، ص101.</ref> 

فقیهان اهل سنت، درباره اینکه اهل حرم هم می‌توانند حجة الاسلام خود را به گونه حج تمتّع به جا آورند یا نه، اختلاف دارند.<ref name=":5">تفسیر قرطبی، ج2، ص391؛ بدایة المجتهد، ج1، ص267.</ref> حنفیان به استناد آیه {{آیه|فَمَن تَمَتَّعَ بِٱلۡعُمۡرَةِ إِلَى ٱلۡحَجِّ فَمَا ٱسۡتَيۡسَرَ مِنَ ٱلۡهَدۡي... ذَٰلِكَ لِمَن لَّمۡ يَكُنۡ أَهۡلُهُۥ حَاضِرِي ٱلۡمَسۡجِدِ ٱلۡحَرَامِ
}}{{یادداشت|هركه از عمرۀ تمتع به حجّ درآيد پس آنچه از قربانى ميسّر است... اين حكم براى كسى است كه خاندانش نزديك مسجد الحرام نباشند.}}<ref name=":22" /> حج تمتّع را برای [[اهل حرم|اهل مکه]] و ساکنان میان شهر مکه و [[میقات|میقات‌ها]] مُجزی نمی‌دانند<ref>بدائع الصنائع، ج2، ص169ـ172؛ البحر الرائق، ج2، ص640.</ref> و به احادیثی هم استناد جسته‌اند.<ref>صحیح البخاری، ج2، ص153ـ154؛ السنن الکبری، ج5، ص23.</ref> [[مالک بن انس]] مؤسس مذهب [[مذهب مالکی|مالکی]] نیز، حج تمتّع را برای مکیان مکروه دانسته است.<ref>بدایة المجتهد، ج1، ص267.</ref> در مقابل، دیگر فقهای اهل سنت، حج‌گزاران اعم از مکی و غیر مکی را در انتخاب هر یک از انواع سه‌گانه حج مخیّر شمرده‌اند.<ref>المغنی، ج3، ص503؛ اختلاف الائمه العلماء، ج1، ص270.</ref> آنان ضمیر «ذلک» را در آیه پیش‌گفته، اشاره به حکم وجوب [[قربانی]] دانسته‌اند نه انجام دادن حج تمتّع؛ و بر این پایه گفته‌اند که وجوب قربانی بر مُتمتّع وابسته به آن است که او اهل مکه و اطراف آن نباشد.<ref>فتح الباری، ج3، ص346.</ref> نقدها بر این نظر چنین است: 

#«ذلک» اسم اشاره دور است و به اصل حکم حج تمتّع بازمی‌گردد که نسبت به موضوع وجوب قربانی دورتر است.
#برای بیان وجوب، غالباً کلمه «علی» به کار می‌رود نه حرف جر «لام» که در این آیه به کار رفته است و از آن تنها جواز ادای تمتّع برای [[آفاقی|غیر مکیان]] استنباط می‌شود نه وجوب چیزی بر آنان.<ref>البحر الرائق، ج2، ص640.</ref>
#احادیثی از [[امامان(ع)|امامان]] شیعه مراد از آیه را عدم تشریع حج تمتّع برای اهل مکه ذکر کرده‌اند.<ref>تهذیب، ج5، ص32ـ33.</ref>

==چگونگی==
حج تمتّع، از دو بخش عمره و حج تشکیل شده است.  

===عمره تمتع===
عمره تمتّع، از بخش‌های زیر تشکیل می‌شود: 

#[[احرام]] بستن از [[میقات]] در یکی از ماه‌های حج،{{یادداشت|شوال، ذی قعده و [[ذی حجه]].}}
#[[طواف]] و نماز آن،
#[[سعی]]،
#تقصیر.

پس از تقصیر، به نظر فقیهان [[شیعه]]<ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص363؛ کشف اللثام، ج6، ص30؛ المعتمد، ج5، ص119.</ref> و برخی فقیهان [[اهل سنت]]<ref>الحاوی الکبیر، ج4، ص64؛ المجموع، ج7، ص171.</ref> انجام دادن محرمات احرام بر احرام‌گزار حلال می‌شود. البته برخی از اهل سنت، [[تحلل]] از احرام عمره را تنها برای آنان که [[قربانی]] همراه ندارند قائلند و در غیر این صورت بر آنند که مُحرم با تقصیر از احرام خارج نمی‌شود.<ref>بدائع الصنائع، ج2، ص168؛ مجموعة الفتاوی، ج26، ص56؛ المغنی، ج3، ص512.</ref>

به نظر مشهور فقیهان شیعه، تراشیدن سر در عمره تمتّع و نیز در فاصله زمانی میان حج تمتّع و عمره، حرام و گاه موجب ثبوت کفاره است.<ref>هدایة الامه، ج5، ص354؛ جواهر الکلام، ج20، ص450ـ455.</ref> به تصریح برخی از آنان، انجام عمره مفرده نیز،‌ در این فاصله زمانی جایز نیست.<ref>المعتمد، ج3، ص205؛ التهذیب فی المناسک، ج3، ص126؛ تفصیل الشریعه، ج2، ص216، 245.</ref> از دیدگاه آنان، مستحب است متمتّع در این فاصله، شبیه احرام‌گزاران شده و از پوشیدن لباس دوخته دوری کند.<ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص363؛ اشارة السبق، ص133؛ الحدائق، ج16، ص304.</ref>

===حج تمتع===
بر پایه فقه شیعه، حج تمتّع مرکب از این مناسک است: 

#[[احرام]] بستن از [[مکه]] در روز [[ترویه]] یا در زمانی که [[وقوف در عرفات]] را در روز [[عرفه]] درک کند،
#[[وقوف در عرفات]] در روز عرفه،
#[[وقوف در مشعر الحرام]] در شب [[عید قربان]]،
#انجام دادن مناسک [[منا]] ([[رمی جمره]] عقبه، [[قربانی]] و [[حلق]] یا تقصیر) در روز عید قربان،
#[[طواف زیارت]] و نماز آن،
#[[سعی]] میان [[صفا و مروه]]،
#[[طواف نساء]] و نماز آن،
#[[بیتوته]] در منا در شب‌های یازدهم، دوازدهم و در پاره‌ای موارد شب سیزدهم [[ذی‌حجه]]،
#[[رمی جمرات]] سه‌گانه در روزهای یازدهم و دوازدهم و در پاره‌ای موارد روز سیزدهم ذی‌حجه.<ref>شرائع الاسلام، ج1، ص211ـ 212؛ تحریر الاحکام، ج1، ص557؛ جواهر الکلام، ج18، ص3ـ4.</ref>

در فقه اهل سنت نیز، مناسک حج تمتّع همین گونه است؛<ref>تحفه الفقها، ج1، ص381؛ المجموع، ج7، ص266.</ref> با این تفاوت که آنان طواف نساء را واجب نمی‌دانند و به جای آن طواف وداع را از مناسک واجب یا مستحب شمرده‌اند.<ref>التنبیه، ج1، ص80؛ المجموع، ج8، ص265ـ266.</ref>

به نظر مشهور فقیهان شیعه، حج‌گزار در حج تمتّع چه [[آفاقی]] باشد چه نباشد، لازم است قربانی کند؛<ref>تحریر الاحکام، ج1، ص619ـ620؛ شرائع الاسلام، ج1، ص234.</ref> ولی شمار اندکی از شیعیان<ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص308؛ الجامع للشرائع، ص179.</ref> و فقیهان اهل سنت<ref>الحاوی الکبیر، ج4، ص50؛ المغنی، ج3، ص501ـ502؛ ارشاد السالک، ج1، ص43.</ref> قربانی کردن را بر مُتمتّعی که [[اهل حرم|اهل مکه]] باشد، واجب نمی‌دانند. از جمله اسباب این اختلاف نظر، اختلاف درباره مشار الیه «ذلک» در  آیه {{آیه|فَمَن تَمَتَّعَ بِٱلۡعُمۡرَةِ إِلَى ٱلۡحَجِّ فَمَا ٱسۡتَيۡسَرَ مِنَ ٱلۡهَدۡي... ذَٰلِكَ لِمَن لَّمۡ يَكُنۡ أَهۡلُهُۥ حَاضِرِي ٱلۡمَسۡجِدِ ٱلۡحَرَامِ
}}{{یادداشت|هركه از عمرۀ تمتع به حجّ درآيد پس آنچه از قربانى ميسّر است... اين حكم براى كسى است كه خاندانش نزديك مسجد الحرام نباشند.}}<ref name=":22" /> است، که به رای گروه دوم به وجوب قربانی اشاره دارد.<ref>التنقیح الرائع، ج1، ص435؛ الحاوی الکبیر، ج4، ص50.</ref> به باور برخی از فقیهان شیعه<ref>الموتلف، ج1، ص361 و نک: الحدائق، ج14، ص361.</ref> و شماری از اهل سنت<ref>الاقناع، ص242؛ الشرح الکبیر، ابن قدامه، ج3، ص221.</ref> در حج تمتّع، بر احرام‌گزاری که از میقات احرام بسته باشد، قربانی واجب نیست.

==شرائط==
فقیهان [[شیعه]] و [[اهل سنت]] برای تحقق و صحت حج تمتّع، شروطی را بیان داشته‌اند، که عبارتند از:

'''نیت''' 

بسیاری از فقیهان شیعه، نیت را از شرائط صحت حج تمتّع شمرده‌اند؛ هرچند در تفسیر آن اختلاف نظر دارند.<ref>ذخیرة المعاد، ج2، ص571ـ572؛ الحدائق، ج14، ص351.</ref> برخی فقیهان، مراد از آن را چنین دانسته‌اند که حج‌گزار از آغاز عمره تمتّع، نیت انجام این نوع از مناسک را داشته باشد و دودل نباشد.<ref>العروة الوثقی، ج4، ص610؛ تحریر الوسیله، ج1، ص406.</ref> این شرط برای این است که حج، انواع مختلفی دارد و جز با نیت تعیین نمی‌شود.<ref>معتمد العروه، ج2، ص230؛ الحج فی الشریعه، ج2، ص361.</ref> افزون بر این، در روایات نیز لزوم نیت تمتّع مطرح شده است.<ref>تهذیب، ج5، ص80، 86؛ مستند الشیعه، ج11، ص242.</ref> برخی از فقیهان اهل سنت نیز، نیت تمتّع را در ابتدا یا اثنای عمره تمتّع، شرط دانسته‌اند.<ref>الانصاف، ج3، ص442؛ فتح العزیز، ج7، ص127.</ref>

'''به جا آوردن عمره تمتّع در ماه‌های حج''' 

به نظر فقیهان شیعه، چنانچه عمره یا بخشی از آن در غیر ماه‌های حج{{یادداشت|شوال، ذی قعده، [[ذی حجه]].}} انجام شود، حج تمتّع صحیح نخواهد بود.<ref>مستند الشیعه، ج11، ص244؛ العروة الوثقی، ج4، ص612.</ref> در این باره افزون بر اجماع، به احادیث<ref>من لایحضره الفقیه، ج2، ص448؛ الکافی، ج4، ص487؛ تهذیب، ج5، ص436.</ref> هم استناد شده است.<ref>ذخیرة المعاد، ج2، ص572؛ معتمد العروه، ج2، ص242؛ تفصیل الشریعه، ج2، ص334.</ref> فقهای مذاهب اهل سنت نیز، این شرط را ذکر کرده‌اند.<ref>الانصاف، ج3، ص441؛ بدایة المجتهد، ج1، ص268.</ref> البته به نظر [[حنفی|حنفیان]]، آغاز شدن عمره در ماه‌های حج شرط نیست و ادای چهار شوط از [[طواف]] در ماه‌های حج کافی است.<ref>بدائع الصنائع، ج2، ص168؛ حاشیة رد المحتار، ج2، ص589.</ref> برخی از [[مالکی|مالکیان]] هم، معیار تحقق این شرط را پایان یافتن عمره در ماه‌های حج دانسته‌اند نه آغاز آن.<ref>الکافی فی فقه اهل المدینه، ص149.</ref> برخی از اهل سنت، انجام شدن حج و عمره را در یک ماه، از شروط تمتّع شمرده‌اند.<ref>بدایة المجتهد، ج1، ص268.</ref>

'''ادای حج و عمره در یک سال''' 

بر اساس این شرط، چنانچه عمره تمتّع در ماه‌های حج ادا شود ولی حج در سال بعد انجام شود، حج تمتّع صحیح نیست.<ref>ارشاد الاذهان، ج1، ص314.</ref> به تصریح برخی فقیهان معاصر شیعه، حتی در احرام ماندن عمره‌گزار تا سال بعد، یا اقامت او در مکه در این فاصله زمانی، موجب صحت حج تمتّع او نیست.<ref>المعتمد، ج3، ص245؛ تحریر الوسیله، ج1، ص406.</ref> فقیهان شیعه، مستند این شرط را اجماع دانسته‌اند؛ مستند دیگر آنان، تعابیر احادیث است<ref>مفاتیح الشرائع، ج1، ص306؛ مستند الشیعه، ج11، ص246.</ref> که عمره و حج تمتّع را یک عبادت به شمار آورده‌اند.<ref>ذخیرة المعاد، ج2، ص572؛ الحدائق، ج14، ص356؛ تفصیل الشریعه، ج2، ص338.</ref> شماری از فقهای مذاهب چهارگانه اهل سنت هم، این شرط را ذکر کرده‌اند.<ref>الانصاف، ج3، ص441؛ بدایة المجتهد، ج1، ص268؛ حاشیة رد المحتار، ج2، ص590؛ فتح العزیز، ج7، ص127.</ref> البته حنفیان در این شرط نیز، معیار را ادای عمره و حج در یک سال دانسته‌اند، نه از زمان آغاز عمره تا پایان حج.<ref>الفتاوی الهندیه، ج1، ص238.</ref>

'''احرام بستن از مکه برای حج''' 

به باور همه فقیهان شیعه،<ref>مستند الشیعه، ج11، ص247ـ250.</ref> [[احرام]]ِ حج تمتّع در حال اختیار باید از داخل [[مکه]] و بهتر اینکه از [[مسجدالحرام]] صورت گیرد.<ref>ارشاد الاذهان، ج1، ص314؛ الحدائق، ج14، ص359؛ العروة الوثقی، ج4، ص615.</ref> مستند آنان در این باره افزون بر اجماع، روایات<ref>الکافی، ج4، ص454؛ تهذیب، ج5، ص168.</ref> است.<ref>الحدائق، ج14، ص359؛ مستند الشیعه، ج11، ص247.</ref> البته درباره اینکه مراد از مکه، شهر قدیم مکه است یا شامل مناطق جدید مکه هم می‌شود، اختلاف نظر است.<ref>کشف الغطاء، ج4، ص472.</ref> برخی از فقهای اهل سنت نیز، مُحرم شدن از مکه یا نزدیک آن را از شرط‌های حج تمتّع دانسته‌اند.<ref>فتح العزیز، ج7، ص127؛ الشرح الکبیر، ابن قدامه، ج3، ص239.</ref>

'''ادای حج و عمره توسط یک فرد یا از جانب یک شخص''' 

بر پایه این شرط، اگر برای ادای عمرهٔ تمتّعِ میّتی، یک فرد اجیر شود و برای ادای حج تمتع آن میت، نفری دیگر اجیر شود، کار انجام شده مُجزی نخواهد بود. همچنین است هنگامی که یک شخص، عمره تمتّع را از جانب فردی و حج تمتّعش را از جانب دیگری به جا آورد.<ref>العروة الوثقی، ج4، ص616؛ تحریر الوسیله، ج1، ص407.</ref> مستند این حکم، ارتباط نزدیک میان حج تمتّع و عمره تمتّع است تا آنجا که این دو عمل به منزله یک عمل‌اند.<ref>مستمسک العروه، ج11، ص207؛ التهذیب فی المناسک، ج2، ص46؛ کتاب الحج، ج2، ص146.</ref> به تصریح شماری از اهل سنت نیز، انجام شدن حج و عمره از جانب یک فرد، شرط صحت حج تمتّع است.<ref>بحر المحیط، ج2، ص86؛ فتح العزیز، ج7، ص127.</ref>

'''خارج نشدن از مکه در فاصله میان حج و عمره''' 

به تصریح شماری از فقیهان اهل سنت، باید انجام‌دهنده حج تمتع در فاصله زمانی میان حج و عمره از سفری که موجب شکسته شدن نماز است دوری کند.<ref>المغنی، ج3، ص498؛ الانصاف، ج3، ص441.</ref> برخی، از این شرط با عنوان «لزوم اقامت در مکه» و شماری هم با «لزوم پرهیز از المام» یاد کرده‌اند.<ref>المبسوط، سرخسی، ج4، ص169؛ المحیط البرهانی، ج2، ص467.</ref> مشهور شیعیان نیز، با استناد به احادیث<ref>ـ الکافی، ج4، ص535؛ تهذیب، ج5، ص31.</ref> بیرون رفتن از مکه را پیش از احرامِ حج برای مُتمتّع جایز ندانسته‌اند.<ref>شرائع الاسلام، ج1، ص213؛ ریاض المسائل، ج7، ص216؛ جواهر الکلام، ج18، ص77، 24ـ29.</ref> برخی از آنان خروج را به شرط اطمینان به بازگشت برای احرام به حج جایز دانسته‌اند.<ref>العروة الوثقی، ج4، ص617؛ آراء المراجع فی الحج، ج1، ص159.</ref>

'''تقدم عمره بر حج''' 

به باور برخی فقیهان شیعه<ref>مفاتیح الشرائع، ج1، ص306؛ کشف الغطاء، ج4، ص473.</ref> و اهل سنت<ref>بدایة المجتهد، ج1، ص268؛ فتح الباری، ج3، ص346؛ حاشیة رد المحتار، ج2، ص589.</ref> به استناد احادیث و اجماع<ref>مفاتیح الشرائع، ج1، ص306.</ref> یکی از شرائط صحت تمتّع، مقدم داشتن عمره بر حج است.

'''تحلل از احرام عمره پیش از احرام حج''' 

به تصریح شیعیان<ref>جواهر الکلام، ج18، ص252.</ref> و فقهای اهل سنت<ref>الانصاف، ج3، ص442؛ بدایة المجتهد، ج1، ص268.</ref> یکی از شرائط تحقق حج تمتّع، [[تحلل|بیرون رفتن]] از احرامِ عمره، پیش از احرام بستن به حج است.

'''دیگر شرط‌ها'''

افزون بر این شرط‌ها، شرائط دیگری نیز، مانند عدم افساد حج،<ref>حاشیة رد المحتار، ج2، ص590.</ref> عدم افساد عمره،<ref>حاشیة رد المحتار، ج2، ص590.</ref> احرام بستن برای عمره از [[میقات]] ذکر شده است.<ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص307؛ الانصاف، ج3، ص442.</ref>

==ویژگی‌های==
بر اساس منابع فقهی، حج تمتّع در مقایسه با [[حج قران|حج قِران]] و [[حج افراد|حج اِفراد]] دارای ویژگی‌هایی است، که برخی از آنها چنین است:

'''پیوند حج با عمره'''

در تمتّع، ارتباط عمره و حج به گونه‌ای است که انجام دادن یکی از آن دو به تنهایی نه موضوع حکم وجوب است نه حکم جواز و اگر [[استطاعت]] به یکی از آن دو حاصل شد، حج واجب نمی‌شود؛ بر خلاف [[حج قران|حج قِران]] و [[حج افراد|حج اِفراد]] که با تحقق استطاعت به هر یک از حج یا عمره در یک سال، انجام دادن همان مناسک واجب است؛ به تعبیر دیگر در قِران و اِفراد بر خلاف تمتّع، حج و عمره قابل جداسازی از یکدیگرند.<ref>جواهر الکلام، ج18، ص75؛ المعتمد، ج3، ص213.</ref>

'''پیش‌انداختن عمره بر حج'''

به نظر مشهور و حتی اجماع فقیهان شیعه، در تمتّع باید عمره پیش از حج انجام شود؛ ولی در حج قِران و اِفراد باید حج را بر عمره مقدم داشت.<ref>جواهر الکلام، ج18، ص75؛ المعتمد، ج3، ص276.</ref> بنابراین بر حج‌گزار، در حج تمتّع، ورود به [[مکه]] پیش از [[احرام]]ِ حج، واجب است؛ بر خلاف حج‌گزار در حج قران و افراد، که لازم نیست پیش از [[طواف]] و [[سعی]]، که از آخرین [[مناسک حج]] به شمار می‌رود، وارد مکه شوند.<ref>تذکرة الفقهاء، ج8، ص81.</ref>

'''ادای عمره در ماه‌های حج'''

از شرائط تحقق حج تمتّع آن است که عمره آن در ماه‌های حج‌ گزارده شود؛ برخلاف عمره در قِران و اِفراد. هرچند به نظر برخی فقیهان، به جا آوردن عمره قران و عمره افراد پس از اتمام مناسک حج، واجب فوری است.<ref>مستند الشیعه، ج11، ص243؛ جواهر الکلام، ج18، ص75.</ref>

'''ادای حج و عمره در یک سال'''

حج تمتّع و عمره تمتّع باید در یک سال انجام شوند، اما در حج قِران و اِفراد بر پایه قول مشهور، ادای حج و عمره در یک سال شرط نیست.<ref>جواهر الکلام، ج18، ص75ـ76؛ مهذب الاحکام، ج12، ص346.</ref>

'''میقات‌های احرام'''

[[میقات]] حج تمتّع، مکه است؛ ولی میقات در حج قِران و اِفراد، یکی از میقات‌های پنج‌گانه یا خانه حج‌گزار است. میقات عمره تمتّع برای همه، یکی از میقات‌های پنجگانه یا مکانی است که در حکم میقات است؛ ولی در عمره قران و افراد، میقات [[اهل حرم]] [[ادنی‌الحل|ادنی الحلّ]] و میقات دیگران{{یادداشت|[[اهل حل]].}} یکی از میقات‌های پنج‌گانه یا خانه عمره‌گزار است.<ref>جواهر الکلام، ج18، ص77ـ78؛ مهذب الاحکام، ج12، ص346.</ref>

'''طواف نساء'''

بر پایه فقه شیعه، در حج تمتّع برای مجموع حج و عمره بیش از یک [[طواف نساء]] واجب نیست؛ بر خلاف حج قِران و حج اِفراد که برای هر یک از حج و عمره طواف نساء به صورت جداگانه لازم است.<ref>هدایة الامه، ج5، ص342؛ جواهر الکلام، ج18، ص78؛ مهذب الاحکام، ج12، ص346.</ref>

'''زمان قطع تلبیه'''

به باور فقیهان شیعه، زمان قطع [[تلبیه]] در عمره تمتّع، هنگام مشاهده خانه‌های مکه است؛ ولی در عمره مفرده، اگر احرام‌گزار برای [[احرام]] از مکه بیرون رفته باشد، مستحب است هنگام مشاهده [[کعبه]] و در غیر این صورت هنگام ورود به حرم تلبیه را قطع کند.<ref>جواهر الکلام، ج18، ص78؛ مهذب الاحکام، ج12، ص346.</ref>

'''پیش انداختن و تأخیر برخی مناسک'''

مقدم داشتن [[طواف زیارت]] و [[سعی]] بر [[وقوف در عرفات]] و [[وقوف در مشعر|مشعر]]، در حال اختیار برای مُتمتّع جایز نیست؛ برخلاف حج‌گزار در حج قران و افراد، که بر پایه نظر مشهور فقهای شیعه، جایز است طواف زیارت و سعی را پیش از وقوف انجام دهد.<ref>جواهر الکلام، ج18، ص78؛ مهذب الاحکام، ج12، ص346ـ347.</ref> همچنین در حج افراد و قران، تأخیرانداختن طواف زیارت، سعی و [[طواف نساء]] از [[ایام تشریق]] و انجام دادن آنها در طول [[ذی حجه|ذی‌حجه]] جایز است؛ برخلاف حج تمتّع که به تأخیرانداختن این مناسک در آن، بر حسب اقوال مختلف حرام یا مکروه است. ‏<ref>جواهر الکلام، ج18، ص78؛ مهذب الاحکام، ج12، ص347.</ref>

'''وجوب قربانی'''

به اتفاق فقیهان، از ویژگی‌های حج تمتّع، وجوب [[قربانی]] است؛<ref>بدائع الصنائع، ج2، ص172؛ مهذب الاحکام، ج12، ص347.</ref> ولی در حج اِفراد و نیز حج قِران، جز در صورت [[اشعار و تقلید|اشعار]] یا تقلید، قربانی واجب نیست. البته حج قران بر پایه تعریف بیشتر فقهای اهل سنت، خودْ مصداق حج تمتّع به شمار می‌رود و در نتیجه وجوب قربانی در آن نیز مقرر شده است.<ref>فتح العزیز، ج7، ص126؛ المجموع، ج7، ص190.</ref>

'''چگونگی انعقاد احرام'''

بنا بر فقه شیعه، در تمتّع، [[احرام]] بستن تنها با [[تلبیه]] صورت می‌گیرد؛{{یادداشت|یعنی ادا کردن ذکر مخصوص.}} ولی در حج قران، بنابر قول مشهور، علاوه بر تلبیه با [[اشعار و تقلید]] نیز می‌توان مُحرم شد.<ref>جواهر الکلام، ج18، ص78؛ مهذب الاحکام، ج12، ص346.</ref>

'''طواف مستحب'''

پس از احرامِ حج تمتّع، به جا آوردن طوافِ مستحب به نظر برخی فقیهان شیعه حرام است؛ ولی در حج اِفراد و قِران این کار به اتفاق فقیهان شیعه جایز به شمار می‌رود.<ref>جواهر الکلام، ج18، ص78؛ مهذب الاحکام، ج12، ص346.</ref>

'''عدول'''

بر پایه فقه شیعه، عدول از حج تمتّع به حج اِفراد در غیر حالت اضطرار جایز نیست؛<ref>جواهر الکلام، ج18، ص79؛ مهذب الاحکام، ج12، ص347.</ref> ولی در برخی موارد، عدول از حج افراد به تمتّع جایز بلکه مستحب به شمار رفته است.<ref>نک: جواهر الکلام، ج18، ص71.</ref>

'''چگونگی تحلل'''

نحوه [[تحلل]] در حج تمتّع با [[حج قران|حج قِران]] و [[حج افراد|حج اِفراد]] تفاوت‌هایی دارد. برای نمونه، به نظر مشهور شیعیان، در حج تمتّع حلال شدنِ بوی خوش، پس از ادای [[طواف زیارت]] و [[سعی]] است؛ ولی در حج افراد و قران با [[حلق]] یا تقصیر، کاربرد بوی خوش حلال می‌شود.<ref>جواهر الکلام، ج19، ص257ـ258؛ مهذب الاحکام، ج14، ص345ـ346.</ref> 
==پانویس==
{{پانویس}}

==منابع==
{{منابع}}
{{دانشنامه
 | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/22182
 | عنوان = حج تمتع
 | نویسنده = حمیدرضا خراسانی 
}}
*'''البنایه فی شرح الهدایه لمرغینانی'''، محمود بن احمد البدرالعینی (-۸۵۵ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق.
*'''اثبات الهداه بالنصوص و المعجزات'''، محمد بن الحسن الحر العاملی (۱۰۳۳–۱۱۰۴ق)، مقدمه سید شهاب الدین مرعشی نجفی، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۲۲ق.
*'''اختلاف الائمة العلماء'''، یحیی بن محمد الشیبانی (-۵۶۰ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۳ق.
*'''آراء المراجع فی الحج علی ضوء فتاوی الامام الخمینی فی تحریر الوسیله'''، علی افتخاری گلپایگانی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۵ش.
*'''ارشاد الاذهان الی احکام الایمان'''، حسن بن یوسف حلی (۶۴۸–۷۲۶ق)، تحقیق فارس الحسون، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.
*'''ارشاد السالک الی اشرف المسالک'''، عبدالرحمن بن محمد البغدادی (-۷۳۲ق)، به کوشش ابراهیم حسن، قاهره، مکتبه و مطبعه مصطفی البابی الحلبی و شرکاه، بی‌تا.
*'''الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد'''، شیخ مفید محمد بن محمد بن النعمان (۳۳۶–۴۱۳ق)، تحقیق موسسه آل البیت لاحیاء التراث، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.
*'''الاستبصار فیما اختلف من الاخبار'''، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵–۴۶۰ق)، به کوشش سید حسن موسوی الخرسان، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش.
*'''اشارة السبق الی معرفة الحق'''، علی بن الحسن الحلبی (قرن۶ق)، به کوشش ابراهیم بهادری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۴ق.
*'''اصباح الشیعه بمصباح الشریعه'''، قطب الدین محمد بن الحسین البیهقی (-ق۶ق)، به کوشش ابراهیم ابراهیم البهادری، قم، مؤسسة الامام الصادق ۷، ۱۴۱۶ق.
*'''اضواء علی عقائد الشیعه'''، جعفر سبحانی، قم، موسسه امام صادق، ۱۴۲۱ق.
*'''تفصیل الشریعه فی شرح تحریر الوسیله'''، محمد فاضل لنکرانی، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار.
*'''التهذیب فی مناسک'''، جواد التبریزی (-۱۴۲۷ق)، قم، دارالتفسیر، ۱۴۲۳ق.
*'''الانصاف فی معرفه الراجح من الخلاف علی مذهب الامام احمد بن حنبل'''، علی بن سلیمان المرداوی (-۸۸۵ق)، به کوشش محمد حامد فیقی، بیروت، دار احیاءالتراث العربی، ۱۳۷۷ق.
*'''بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار'''، محمد باقر المجلسی (۱۰۳۷–۱۱۱۰ق)، تصحیح محمد باقر بهبودی و سید ابراهیم میانجی و سید محمد مهدی موسوی خرسان، بیروت، داراحیاء التراث العربی و موسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.
*'''البحر الرائق (شرح کنز الدقائق)'''، زین‌الدین بن ابراهیم بن نجیم (-۹۷۰ق)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
*'''البحر المحیط'''، ابو حیان محمد بن یوسف (-۷۵۴ق)، به کوشش عادل احمد و دیگران، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق.
*'''بدایة المجتهد و نهایه المقتصد'''، محمد بن احمد ابن رشد الاندلسی (-۵۹۵ق)، به کوشش العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
*'''التبیان فی تفسیر القرآن'''، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵–۴۶۰ق)، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۶۳م.
*'''تحریر الاحکام الشرعیه علی مذهب الامامیه'''، حسن بن یوسف حلی (۶۴۸–۷۲۶ق)، چاپ سنگی.
*'''تحفة الفقهاء'''، محمد بن احمد السمرقندی (-۹–۵۳۵ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
*'''تذکرة الفقهاء'''، حسن بن یوسف حلی (۶۴۸–۷۲۶ق)، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۴–۱۴۲۳ق.
*'''ترجمه قرآن (انصاریان)'''، حسین انصاریان، اسوه، قم، ۱۳۸۳ش.
*'''التفسیر الکبیر'''، محمد بن عمر الفخر الرازی (-۶۰۶ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ق.
*'''تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن)'''، محمد بن احمد القرطبی (-۶۷۱ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق. خسرو ۱۳۶۴ش.
*'''التمهید لما فی الموطا من المعانی و الاسانید'''، یوسف بن عبدالله ابن عبدالبر (-۴۶۳ق)، به کوشش مصطفی بن احمد العلوی و محمد عبدالکبیر البکری، مغرب، وزاره الاوقاف و الشؤون الاسلامیه، ۱۳۸۷ق.
*'''التنبیه فی الفقه الشافعی'''، ابراهیم‌بن علی الشیرازی (-۴۷۶ق)، عالم الکتب.
*'''التنقیح الرائع لمختصر الشرائع'''، مقداد بن عبدالله السیوری، به کوشش عبداللطیف حسینی کوه کمری، قم، انتشارات کتابخانه بزرگ حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
*'''تهذیب الاحکام فی شرح المقنعه للشیخ المفید'''، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵–۴۶۰ق)، به کوشش سید حسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.
*'''الجمع بین الصحیحین البخاری و مسلم'''، محمدبن فتوح الازدی (-۴۸۸ق)، تحقیق علی حسین البواب، بیروت، دار ابن حزم، ۱۴۲۳ق.
*'''جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام'''، محمد حسین نجفی (-۱۲۶۶ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
*'''حاشیة رد المحتار ع‍ل‍ی الدر ال‍م‍خ‍ت‍ار'''، ش‍رح ال‍ت‍ن‍وی‍ر الاب‍ص‍ار ف‍ی ف‍ق‍ه م‍ذه‍ب الام‍ام اب‍ی‌ح‍ن‍ی‍ف‍ه ال‍ن‍ع‍م‍ان، محمد امین ابن عابدین (-۱۲۵۲ق)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
*'''الحاوی الکبیر فی فقه مذهب الامام الشافعی'''، علی بن محمد الماوردی (-۴۵۰ق)، به کوشش علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
*'''الحجّ فی الشریعه الإسلامیه الغراء'''، جعفر السبحانی، قم، مؤسسه الامام الصادق ۷، ۱۴۲۴ق.
*'''الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره'''، یوسف بن احمد البحرانی (-۱۱۸۶ق)، تحقیق محمد تقی ایروانی و علی آخوندی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش.
*'''الخلاف فی الاحکام'''، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵–۴۶۰ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۷ق.
*'''الدر المنثور فی التفسیر بالماثور و هو مختصر تفسیر ترجمان القرآن'''، عبدالرحمن بن ابی‌بکر السیوطی (۸۴۹–۹۱۱ق)، بیروت، دارالمعرفه، ۱۳۶۵ق.
*'''ذخیرة المعاد'''، محمد باقر السبزواری (-۱۰۹۰ق)، آل البیت،.
*'''الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه'''، زین الدین بن علی، شهید ثانی (۹۱۱–۹۶۶ق)، تحقیق سید محمد کلانتر، قم، انتشارات مکتبه داوری، ۱۴۱۰ق.
*'''ریاض المسائل فی بیان احکام الشرع بالدلائل'''، سید علی طباطبائی (-۱۲۳۱ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.
*'''زاد المعاد'''، محمد باقر المجلسی (۱۰۳۷–۱۱۱۰ق)، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۲۳ق.
*'''سنن ابی داود'''، ابو داود سلیمان بن الاشعث (-۲۷۵ق)، به کوشش سعید اللحام، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۰ق.
*'''السنن الکبری'''، احمد بن الحسین البیهقی (-۴۵۸ق)، بیروت، دارالفکر.
*'''سنن النسائی'''، احمد بن علی النسائی (۲۱۵–۳۰۳ق)، تحقیق صدقی جمیل العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۳۴۸ق.
*'''شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام'''، جعفر بن حسن محقق حلی (۶۰۲–۶۷۶ق)، به کوشش عبدالحسین محمد علی بقال، قم، انتشارات اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.
*'''الشرح الکبیر'''، عبدالرحمن بن قدامه (-۶۸۲ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه.
*'''الشرح الکبیر'''، احمد بن محمد الدردیر (-۱۲۰۱ق)، مصر، دار احیاء الکتب العربیه.
*'''شرح نبراس الهدی'''، هادی السبزواری (-۱۲۸۹ق)، قم، بیدار، ۱۴۲۱ق.
*'''الصحاح (تاج اللغه وصحاح العربیه)'''، اسماعیل بن حماد الجوهری (-۳۹۳ق)، به کوشش احمد عبدالغفور العطار، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۴۰۷ق.
*'''صحیح البخاری'''، محمد بن اسماعیل البخاری (-۲۵۶ق)، به کوشش عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق.
*'''صحیح مسلم بشرح النووی (ال‍م‍ن‍ه‍اج ف‍ی ش‍رح ص‍ح‍ی‍ح م‍س‍ل‍م ب‍ن ال‍ح‍ج‍اج)'''، یحیی بن شرف النووی (۶۳۱–۶۷۶ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۷ق.
*'''صحیح مسلم'''، مسلم بن حجاج نیشابوری (۲۰۶–۲۶۱ق)، تصحیح محمد فواد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ق.
*'''علل الشرائع و الاحکام'''، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱–۳۸۱ق)، به کوشش سید محمد صادق بحرالعلوم، نجف، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ق.
*'''عمدة القاری'''، محمود بن احمد البدرالعینی (-۸۵۵ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی
*'''الفتاوی الهندیه فی مذهب الامام الاعظم ابی حنیفه النعمان'''، گروهی از علما زیر نظر نظام الدین بلخی، بیروت، دارالفکر، ۱۳۱۰ق.
*'''فتح الباری ش‍رح ص‍ح‍ی‍ح الام‍ام اب‍ی‌عبدالله م‍ح‍م‍د ب‍ن اس‍م‍اع‍ی‍ل ال‍ب‍خ‍اری'''، ابن حجر العسقلانی (۷۷۳–۸۵۲ق)، شرح عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، تحقیق محمد فواد عبدالباقی و محب الدین خطیب، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
*'''فتح العزیز'''، عبدالکریم بن محمد الرافعی (-۶۲۳ق)، دارالفکر.
*'''فقه الرضا'''، علی بن بابویه (-۳۲۹ق)، مشهد، المؤتمر العالمی للامام الرضا۷، ۱۴۰۶ق.
*'''الکافی'''، محمد بن یعقوب کلینی (-۳۲۹ق)، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.
*'''کشف الرموز'''، حسن بن ابی‌طالب الآبی (-۶۹۰ق)، به کوشش اشتهاردی و یزدی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۸ق.
*'''کنز العمال'''، المتقی الهندی (-۹۷۵ق)، به کوشش السقاء، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق.
*'''الکافی فی فقه اهل المدینه'''، یوسف بن عبدالله ابن عبدالبر (۳۶۸–۴۶۳ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۷ق.
*'''کتاب الحج'''، سید حسین طباطبایی قمی، قم، چاپخانه باقری، ۱۴۱۵ق.
*'''کشف الغطاء عن مبهمات الشریعه الغراء'''، جعفر کاشف الغطاء، تحقیق التبریزیان و دیگران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۲۲ق.
*'''المبسوط'''، محمد بن احمد بن سهل السرخسی (-۴۸۳ق)، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
*'''مجمع الزوائد و منبع الفوائد'''، علی بن ابی‌بکر الهیثمی (-۸۰۷ق)، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۲ق.
*'''مجموع الفتاوی ابن تیمیه'''، احمد بن عبدالحلیم ابن تیمیه (-۷۲۸ق)، به کوشش عبدالرحمن بن محمد بن قاسم، قاهره، مکتبه ابن تیمیه، بی‌تا.
*'''المجموع شرح المهذب'''، یحیی بن شرف النووی (۶۳۱–۶۷۶ق)، بیروت، دارالفکر.
*'''المحلی بالآثار'''، علی بن احمد بن حزم (۳۸۴–۴۵۶ق)، به کوشش احمد شاکر، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۸ق.
*'''المحیط البرهانی فی فقه النعمانی'''، برهان‌الدین محمودبن احمد الحنفی (-۶۱۶ق)، به کوشش عبدالکریم الجندی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق.
*'''مستمسک العروة الوثقی'''، سید محسن حکیم (-۱۳۹۰ق)، قم، انتشارات کتابخانه بزرگ حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
*'''مستند الشیعه فی احکام الشریعه'''، احمد بن محمدمهدی النراقی (۱۱۸۵–۱۲۴۵ق)، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.
*'''مسند الامام احمد بن حنبل'''، احمد بن حنبل (-۲۴۱ق)، بیروت، دارالصادر، بی‌تا.
*'''معالم المدرستین'''، مرتضی العسکری (-۱۳۸۶ش)، بیروت، النعمان، ۱۴۱۰ق.
*'''المعتبر فی شرح المختصر'''، جعفر بن حسن محقق حلی (۶۰۲–۶۷۶ق)، قم، انتشارات سید الشهداء، ۱۳۶۴ش.
*'''معتمد العروة الوثقی'''، محاضرات الخویی (۱۳۱۷–۱۴۱۳ق)، به کوشش رضا خلخالی، قم، انتشارات مدرسه دارالعلم، ۱۴۰۴ق.
*'''المعتمد فی شرح المناسک'''، (کتاب الحج، محاضرات الخویی)، به کوشش محمد رضا موسوی خلخالی، قم، انتشارات دارالعلم/ موسسه احیاء آثار الامام الخویی، ۱۴۱۰ق.
*'''مغنی المحتاج الی معرفه معانی الفاظ المنهاج'''، محمد بن احمد الشربینی (-۹۷۷ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق.
*'''المغنی'''، عبدالله بن قدامه (-۶۲۰ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه.
*'''مفاتیح الشرائع'''، محمد بن شاه مرتضی فیض کاشانی (۱۰۰۶–۱۰۹۱ق)، تحقیق سید مهدی رجایی، قم، انتشارات کتابخانه بزرگ حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی، بی‌تا.
*'''المقنع'''، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱–۳۸۱ق)، قم، انتشارات موسسه الامام الهادی، ۱۴۱۵ق.
*'''من لایحضره الفقیه'''، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱–۳۸۱ق)، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
*'''مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام'''، سید عبدالاعلی السبزواری (- ۱۴۱۴ق)، قم، موسسه المنار، ۱۴۱۳ ق.
*'''الموتلف من المختلف بین ائمه السلف'''، الفضل بن الحسن الطبرسی (۴۶۸–۵۴۸ق)، به کوشش گروهی از استادان، مشهد، انتشارات بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۱۰ق.
*'''الموطّأ'''، مالک بن انس (-۱۷۹ق)، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۶ق.
*'''النهایه فی غریب الحدیث و الاثر'''، ابن اثیر (-۶۰۶ق)، به کوشش طاهر احمد الزاوی و محمود محمد الطناحی، قم، اسماعیلیان، ۱۳۶۴ش.
*'''نهج الحق و کشف الصدق'''، حسن بن یوسف حلی (۶۴۸–۷۲۶ق)، به کوشش عین الله حسنی ارموی، قم، انتشارات هجرت، ۱۴۰۷ق.
*'''وسائل الشیعه (تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه)'''، محمد بن الحسن الحر العاملی (۱۰۳۳–۱۱۰۴ق)، به کوشش عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
*'''هدایه الامه الی احکام الائمه'''، محمد بن الحسن الحر العاملی (۱۰۳۳–۱۱۰۴ق)، مشهد، انتشارات بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۱۲ق.
{{پایان}}
{{حج و عمره}}

[[Category:مقاله‌های در دست ویرایش]]

[[رده:مقاله‌های در دست ویرایش]]
[[رده:انواع حجة الاسلام]]