در حال ویرایش زمزم

{{جعبه اطلاعات بنای مذهبی
| عنوان            =چاه زمزم
| تصویر            =زمزم 1.jpg
| اندازه تصویر     =400px
| توضیح تصویر      = ورودی آبخوری آب زمزم در [[مسجد الحرام|مسجدالحرام]]. روایتی از [[پیامبر(ص)|پیامبر]] (مَاءُ زَمْزَمَ لِمَا شُرِبَ لَه) بر سردر نوشته شده است.
| بنيانگذار        =
| تأسیس            =
| کاربری           =تأمین بخشی از آب مصرفی حجاج
| مکان             =[[مسجدالحرام]]، ۲۱ متری [[حجرالاسود]]
| نام‌های دیگر      =رَکْضَةُ جبرئیل، سقیا اسماعیل، حفیرة عبدالمطلب، المصونة (مضنونه)، سقیا، طعام طعم، شفاء سقم
| وقایع مرتبط      =
| ظرفیت            =
| وضعیت            =فعال
| مساحت            =دهانه چاه ١/5 متر، عمق 30 متر 
| امکانات          =
| شماره ثبت        =
| معمار            =
| سبک              =
| بازسازی          =سال‌هاى ٨٢٢ و ١٣٨٣ق.
| وبگاه            = 
}}
'''زمزم''' نام مشهورترین چاه آب [[مسجدالحرام]] در [[مکه]] است که در فاصله حدود 21 متری [[حجرالاسود]] واقع شده است. زمزم در آغاز، چشمه‌ای بوده که بر اساس منابع تاریخی، به اعجاز الهی برای [[حضرت اسماعیل(ع)]] و مادرش [[هاجر]] جاری شد. سرآغاز تاريخ [[شهر مكه]] و تجديد بناى [[کعبه]] را، جوشش زمزم دانسته‌اند.

سال‌های متمادی آب مورد نیاز [[جارالله|مردم مکه]]، از همین چاه تأمین می‌شد؛ تا اینکه نشانه‌های زمزم از بین رفت و رفته‌رفته این چاه ناپدید شد. پس از مدتی طولانی، [[سقایت]] و آب‌رسانی خانه خدا به دست [[عبدالمطلب|عبدالمطلب،]] پدربزرگ [[پیامبر(ص)]] رسید و به دست او چاه زمزم حفر شد و بار دیگر آب آن جوشید. 

آب زمزم همواره نزد [[اهل حرم|مردم مكه]] قِداسَت و اهميت فراوانى داشته است. [[پيامبر(ص)]] بيشتر از آب زمزم مى‌نوشيد و آن را بهترين آب روى زمين می‌دانست.

چاه زمزم در دوره‌های مختلف تاریخی، تعمیر و توسعه یافته است. دهانه چاه ١/5 متر، عمق آن 30 متر و فاصله‌اش تا کعبه ٢١ متر است. برای استفاده بیشتر زائران کعبه، در اطراف صحن مسجدالحرام به‌وسیله لوله‌کشی، آب زمزم را به شیرها هدایت کرده‌اند.
==زمزم در لغت==
زمزم مرکّب از دو «زم» و در لغت به معنای آهسته، آهسته و یا آب فراوان<ref>معجم‌البلدان، ج٣، ص166.</ref> و در اصطلاح نام چشمه و یا چاهی در [[مکه]] نزدیک [[کعبه]] است که پیشینه تاریخی آن، به دوران [[حضرت ابراهیم(ع)]] باز می‌گردد، آن گاه که آن حضرت به فرمان خداوند همسرش‌ [[هاجر]] را به همراه [[حضرت اسماعیل|اسماعیل]]، که کودکی شیرخوار بود، به سرزمین بی‌آب و علفِ مکه آورده و خود برای انجام ماموریتی الهی آن دیار را ترک نمود. تا آن که‌اندوخته غذا و آب مادر و فرزند به پایان رسید و‌ هاجر نگران از جان کودک خویش به جستجوی آب پرداخت.

==پیدایش زمزم==
تاریخ نویسان، پیدایش زمزم را بگونه‌های مختلف نقل کرده‌اند؛ برخی گویند:

پس از اینکه‌ هاجر در پی یافتن آب فاصله بین دو کوه [[کوه صفا|صفا]] و [[کوه مروه|مروه]]، را هفت بار طی نمود، زمزم به شکل اعجازگونه‌ای، از زمین جوشید. وجود چشمه آب در آن سرزمین خشک موجب جذب همه حیوانات و پرندگان شد. سر و صدا و پرواز پرندگان در حوالی زمزم، کاروان جُرهمیان را که از آن مسیر می‌گذشتند، به سوی خود کشاند، آنان در کمال ناباوری، پیش روی خود آبی گوارا دیدند، از آن نوشیده، ظرف‌های خود را نیز پر کردند و از آن پس زمزم شهرت یافت.<ref>ازرقی، اخبار مکه، ج٢، صص٣٩ تا 4١.</ref> 

در تاریخ آمده است که: [[جرهمیان]] حرمت [[حرم]] و خانه کعبه را رعایت نکرده، رئیس ایشان [[عمرو بن حارث]] بن مضاض دستور داد [[حجرالاسود]]، [[غزالی الکعبه]] و دیگر سلاح‌هایی را که در آن خانه وجود داشت، در چاه زمزم پنهان کردند و چاه را نیز از خاک پرکرده، به صورت زمین همواری درآوردند و رفته‌رفته مکان آن فراموش گردید.<ref>سیرت رسول‌اللّٰه، ص٢١6.</ref> 
==حفر زمزم==
پس از جرهمیان، [[قبیله خزاعه]] روی کار آمدند و زمزم همچنان ناشناخته باقی مانده بود، [[عبدالمطّلب بن‌ هاشم]] این افتخار را یافت تا بار دیگر زمزم را شناسایی و حفر کند. در تاریخ آمده است: در خواب با ارائه نشانه‌هایی به عبدالمطّلب، الهام شد که زمزم را، حفر نماید. عبدالمطّلب نیز در جستجوی نشانه‌ها به کعبه رفت. او در میان دو بت «[[اساف]]» و «[[نائله]]»، نشانه‌ها را یافت و شروع به حفر زمین کرد. برخی قریشیان عبدالمطلب و فرزندش [[حارث بن عبدالمطلب|حارث]] را مسخره می‌کردند، اما وقتی سنگچین چاه آشکار شد، وی تکبیر گفت و دانست که به او صحیح الهام شده است. پس از پایان یافتن کار و آشکار شدن آب، عبدالمطلب کنار چاه زمزم حوضی ساخت و خود و پسرش از آن آب کشیده، در حوض می‌ریختند و به حاجیان می‌دادند.<ref>سیره ابن هشام، ج١، ص١54؛ ازرقی، اخبار مکه، ص٣٣6.</ref> عبدالمطلب پس از حفر زمزم و دست‌یابی به آب، [[سقایت حاجیان]] را احیا نموده، آن را در اختیار داشت.<ref>سیره ابن هشام، ج١، ص١55.</ref> 

پیامبر(ص) برای نخستین بار به هنگام فتح مکه، پس از شکستن بت‌ها و از میان بردن تصاویر نقش شده بر دیوار، داخل خانه را با آب زمزم شستند که این رسم تاکنون پابرجاست.<ref>متقی الهندی، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، ج5، ص٢٩٩.</ref> 
==اسامی زمزم==
زمزم به دلیل اهمیت و جایگاهی که از زمان [[حضرت ابراهیم(ع)]] تاکنون داشته، نام‌های فراوانی برای آن ذکر شده است. برخی از این اسامی در روایتی از [[امام صادق(ع)]] این چنین ذکر شده است: رَکْضَةُ جبرئیل، سقیا اسماعیل، حفیرة عبدالمطلب، المصونة (مضنونه)، سقیا، طعام طعم، شفاء سقم.<ref>وسائل، ج١٣، ص4٧4، ح ١٨٢4٢.</ref> 

اسامی دیگر آن عبارت است از: زَمَّم، زُمِّزْم، زُمٰازِم، هزمة جبرائیل، هَزْمَةُ المَلَکِ، الشُّبٰاعه و شُبٰاعه، برّه، تُکْتَم، شراب الابرار، طعام الابرارسقیا اللّٰه اسماعیل، لاشرق، لاتدم، هی برکه، سیدّه، نافعه، عونه، بشری، صافیه، عصمه، سالمه، میمونه، مبارکه، کافیه، عافیه، مغذّیه، طاهره، مفدّاه، حرمیه، مرویه، مؤنسه، طیبه، شُبّاعةالعیال، قریةالنمل، نقرةالغراب، هزمةاسماعیل، حفیرةالعباس.<ref>شفاء الغرام، ج١، ص4٠4؛ معجم‌البلدان، ج٣، ص١6٧.</ref> 
==استفاده از زمزم==
[[عبدالمطلب]] آشامیدن و وضو گرفتن از آب زمزم را حلال و جایز دانسته، لیکن غسل کردن با آن را روا نمی‌دانست؛ از این رو [[عباس بن عبدالمطلب]] نیز پیوسته در [[مسجدالحرام]] و در اطراف زمزم گردش می‌کرد و می‌گفت شستشو با آب زمزم را حلال نمی‌دانم و این آب برای خوردن و وضو گرفتن حلال و جایز است.<ref>فاکهی، اخبار مکه، ج٢، ص6٣.</ref> البته این نهی، مربوط به داخل مسجد است و طبیعی است که اگر بیرون مسجد و در مکان مناسبی با آب زمزم غسل نمایند مانعی نخواهد داشت.<ref>فاکهی، اخبار مکه، ج٢، ص64.</ref> 

برخی از فقیهان شیعه مانند [[ابن زهره]] در کتاب [[غنیة النزوع]]<ref>سلسلة ینابیع الفقهیه، ج٨، ص4٠5.</ref> [[محقق حلی]] در کتاب [[المختصر النافع]]»<ref>سلسلة ینابیع الفقهیه، ج8، ص6٧٨.</ref> [[ابن براج|ابن برّاج]] در [[المهذب|المهذّب]]<ref>سلسلة ینابیع الفقهیه، ج٧، ص٢٩5.</ref> و [[سلمان بن الصهرشتی|سلمان بن الصّهرشتی]] در [[اصباح الشیعه]]<ref>سلسلة ینابیع الفقهیه، ج٨، ص46١.</ref> بر این نظرند که مستحب است پس از [[طواف]] و قبل از [[سعی]] حاجی نزد زمزم آمده از آب آن بنوشد و غسل کند و اگر نتوانست غسل نماید، کمی از آب زمزم را به خود بریزد.

برخی دیگر از فقیهان شیعه همچون [[ابن حمزه]]،<ref>سلسلة ینابیع الفقهیه، ج٨، ص4٣٨.</ref> [[ابن ادریس حلی]]،<ref>سلسلة ینابیع الفقهیه، ج٨، ص5٣٨.</ref> [[ابن سعید هذلی]]،<ref>سلسلة ینابیع الفقهیه، ج٨، ص٧١١.</ref> [[علامه حلی]]،<ref>سلسلة ینابیع الفقهیه، ج٨، ص٧5٢.</ref> [[شهید اول]]،<ref>سلسلة ینابیع الفقهیه، ج٨، ص٧٨5.</ref> [[شیخ صدوق]]،<ref>سلسلة ینابیع الفقهیه، ج٧، ص٣٢.</ref> [[شیخ طوسی]]،<ref>سلسلة ینابیع الفقهیه، ج٧، ص١٩٣.</ref><ref>سلسلة ینابیع الفقهیه، ج٧، ص٢٣٠.</ref> همان موارد را بدون مستحب بودن غسل، ذکر فرموده‌اند.

همچنین مستحب است شخص هنگام نوشیدن آب زمزم بگوید: «اللّهُمّ اجْعَلْه لی عِلْماً نافِعاً و رِزْقاً واسِعاً و شِفٰاءً مِنْ کُلِّ دٰاءٍ و سَقَمٍ انَّکَ قٰادِر یا رَبَّ العالمین؛ بار خدایا آن را دانشی سودمند، روزیی فراوان، و درمان هر درد و بیماری قرار ده، همانا تو توانایی‌ای پروردگار جهانیان.»<ref>مستدرک الوسائل، ج٩، ص4٣٩.</ref> 
==ژرفای زمزم==
[[پرونده:موقعیت زمزم.jpg|بندانگشتی|موقعیت چاه زمزم نسبت به [[کعبه]] و [[مقام ابراهیم(ع)]].|350px|جایگزین=]]
ازرقی گفته است عمق و ژرفای زمزم از بالا تا پایین آن شصت ذراع است در درون چاه، آب از سه نقطه جاری است، یکی مقابل [[حجرالاسود]]، دیگری برابر [[کوه صفا|صفا]] و [[کوه ابوقبیس|ابوقبیس]] و سومی مقابل [[کوه مروه|مروه]]. در سال‌های ٢٢٣ و ٢٢4 که احتمال خشک شدن زمزم می‌رفت، [[محمد بن ضحاک]] ریاست پُست مکه و اطراف آن را عهده‌دار شد، وی نُه ذراع دیگر بر گودی آن افزود، و مقداری نیز از زمین اطراف عمق چاه را کند، تا آن که در سال ٢٢5 بخاطر بارش باران و جاری شدن سیل، آب زمزم افزون شد.<ref>ازرقی، اخبار مکه، ج٢، ص6١.</ref> 

[[سالم بن جراح]] نیز به روزگار حکومت‌ [[هارون‌الرشید]]، چند ذراع دیگر زمزم را گود کرد و همین شخص در زمان خلافت [[مهدی عباسی|مهدی]] در زمزم کار کرده، بر گودی آن افزود، سپس [[عمر بن ماهان]] که در دوره حکومت امین عهده‌دار سمت پُست مکه بود چاه زمزم را زه‌کشی کرد.<ref>ازرقی، اخبار مکه، ج٢، ص6١.</ref>

==فضیلت آب زمزم==
در روايت‌هاى بسيارى به فضيلت آب زمزم اشاره شده است. [[پیامبر(ص)]] درباره فضیلت آب زمزم فرمود: "بهترین آبی که از زمین می‌جوشد آب زمزم است".<ref>مستدرک، ج٩، ص4٣٩، ح ١١٢٨6.</ref> [[ابن عباس]] همین روایت را با تعبیر: "بهترین آب بر روی زمین آب زمزم می‌باشد" آورده است.<ref>معجم الکبیر طبرانی، ج١١، ح ١١١6٧.</ref> وی همچنین گفته است: "پیامبر(ص) در حالی که ایستاده بود، از آب زمزم آشامید".<ref>سنن نسائی، ج5، ص٢٣٧.</ref> در نقلی دیگر آمده است: "[[امام حسن]] و [[امام حسین]] (علیهماالسلام)، پس از [[نماز عصر]] طواف کرده، سپس در حال ایستاده از آب زمزم نوشیدند".<ref>مستدرک الوسائل، ج٩، ص4٣٩، ح ١١٢٨٣.</ref> 

[[علی بن مهزیار]] نیز گفته است: "[[امام جواد|اباجعفر ثانی(ع)]] را در شب زیارت دیدم که [[طواف نساء]] را انجام داده، پشت [[مقام]] نماز گزاردند سپس داخل زمزم شده، با دست خود دلوی را که در برابر حجر قرار دارد، داخل چاه نموده و از آب زمزم نوشید، و به برخی قسمت‌های بدن خود نیز آب ریخت". وی همچنین گفته است: "کسانی که با آن حضرت در سال‌های بعد به [[حج]] آمده بودند، امام را دیده‌اند که همان‌گونه عمل می‌کرده است".<ref>وسائل، ج١٣، ص4٧4، ح ١٨٢4٠.</ref> 

در روایت دیگری امام صادق(ع) فرموده‌اند: "به من خبر رسیده که پیامبر(ص) آن هنگام که به زمزم نگریست فرمود: اگر برای امّت من مشقّت و رنج نمی‌داشت، از آنان می‌خواستم، تا یک دلو یا دو دلو از زمزم آب برگیرند".<ref>وسائل، ج١٣، ص4٧٣، ح ١٨٢٣٩.</ref> 

امام سجاد(ع) به شبلی آموختند تا بر سر زمزم باخدای خویش پیمان ببندد که چشم از گناه و معصیت بپوشاند، و این خود راز دیگری برای این چمشه جوشیده در کنار بیت‌اللّٰه‌الحرام است. ابن عباس را عادت بر این بود که هرگاه مهمانی بر وی وارد می‌شد، آب زمزم به او هدیه می‌داد.<ref>سیوطی، الدرّ المنثور، ج٣، ص٢٢٣؛ فاکهی، اخبار مکه، ج٢، ص46.</ref> 

اینگونه روایات و احادیث، تایید می‌کند که سنّت نیکوی حج‌گزاران نیز از گذشته تاکنون بر این بوده، که پس از انجام اعمال بعنوان تبرّک مقداری از آب زمزم با خود به همراه می‌برند. [[عایشه]] گفته است: "رسول خدا(ص) با مشک و برخی وسائل دیگر آب زمزم را حمل نموده، به بیماران می‌نوشاند و یا بر آنان می‌ریخت".<ref>شفاء الغرام، ج١، ص4١5؛ سنن ترمذی، ج٣، ص٢٩5.</ref> 

==زمزم در گذر تاریخ==


گزارشات گوناگونی از پیشینه تاریخی و بازسازی‌ها و تعمیرات صورت گرفته بر روی "چاه زمزم" در ادوار مختلف تاریخی وجود دارد و سفرنامه‌نویسان مشهور به توصیف ویژگی‌های آن پرداخته‌اند.

===زمزم و ایرانیان===

[[مسعودی]] درباره پیشینه تاریخی زمزم، قبل از [[اسلام]] و ارتباط ایرانیان با آن، این چنین نوشته است:

ایرانیان قدیم به احترام خانه کعبه و جدشان ابراهیم(ع) و هم توسل به هدایت او و رعایت نسب خویش به زیارت بیت‌الحرام می‌رفتند و بر آن طواف می‌بردند. آخرین کس از ایشان که به [[حج]] رفت، [[ساسان پسر بابک]] جدّ [[اردشیر بابکان]] سرملوک ساسانی بود. چون ساسان به زیارت خانه رفتی طواف بردی و بر چاه اسماعیل زمزمه کردی. گویند به سبب زمزمه‌ای که او و دیگر ایرانیان بر سر چاه می‌کرده‌اند آن را زمزم گفته‌اند. از شواهد تاریخی می‌توان فهمید که زَمْزَمه کردن در میان برخی از ملت‌ها مرسوم بوده، به شکلی که‌در موقع غذا خوردن و نماز خواندن بدون بهره‌گیری از زبان و لب‌ها، صدا را در گلو گردانده زمزمه می‌کردند. مجوسان را رسم بر این بود و خلیفه دوّم نیز به کارگزاران خود دستور داد تا آنان را از این کار باز دارند.<ref>لسان العرب، ج6، ص٨5؛ معجم‌البلدان، ج٣، ص١66.</ref> 

===ساخت و سازها===
[[پرونده:زمزم (تاریخی).jpg|بندانگشتی|ساختمان چاه زمزم در دوره‌ای که درونِ [[مطاف]] قرار داشت<ref>«[https://english.alarabiya.net/features/2017/03/25/The-story-of-Zamzam-Well-water-that-has-been-flowing-for-more-than-5000-years All you need to know about Zamzam well]»، Al Arabiya.</ref> (۱۳۴۶ق).<ref>«[https://twitter.com/3bdullah62/status/755883642048614400/photo/1 وأزيلت عام 1346هـ]»، صفحه عبدالله الرشید در توییتر.</ref>|جایگزین=]]
نخستین کس که زمین و دیواره‌های زمزم را با سنگ مرمر پوشاند، [[ابوجعفر منصور عباسی]] بود. وی این کار را در دوران خلافت خویش آغاز و سپس [[مهدی عباسی]] آن را به پایان برد. پس از آن تا دوران حکومت [[معتصم عباسی|معتصم]] در سال ٢٢٠ چاه در فضای باز بوده، و فقط گنبد کوچکی بر دهانه آن قرار داشته است. [[عمر بن فرج رخجیٖ|عمر بن فرج رُخجیٖ]] که از نویسندگان و دبیران دربار معتصم بوده، آن را تغییر داد و برای تمام زمزم، سقفی از چوب ساج فراهم کرد و از آن زنجیرهایی آویزان کرده، چراغ‌هایی به آنها آویخته بودند که شبها در موسم حج آنها را روشن می‌کردند.<ref>ازرقی، اخبار مکه، ج٢، ص6١.</ref> چاه زمزم در سال‌هاى ٨٢٢ ق. و ١٣٨٣ق. تعمير و توسعه يافت. اكنون دهانۀ آن ١/۵ متر، عمق آن سى متر و فاصله‌اش تا كعبه ٢١ متر است. متوسط مصرف آب زمزم به وسيلۀ زائران بيت اللّٰه، حدود ده هزار متر مكعب در روز و ٧۶۵ متر مكعب در ساعت؛ يعنى ٢٩۶٠٠ ليتر است. 

در دوران [[آل سعود|سعودى]] در سال ۱۳۸۳ق. ساختمانی که روی چاه زمزم بود خراب شد. بناى جديدى در زير زمين ساخته شد و ورودی به زیرزمین ایجاد شد كه حاجیان از آب چاه استفاده مى‌كردند. در سال ۱۴۲۴ق، ورودی را پر ساخته و در اطراف صحن مسجدالحرام به‌وسيله لوله‌كشى، آب را به شيرها هدايت كرده‌اند تا زائران از آن‌ها بنوشند و دايره [[مطاف]] وسيعتر شود.<ref name=":0" />

آب زمزم از طریق خطوط انتقال آب به طول چهار کیلومتر پمپاژ شده و در مخزن پنج هزار مکعبی ذخیره می‌شود. پس از آن آب، تصفیه و استریل شده و بطری‌های آب زمزم پنج لیتری، تولید می‌شود. همچنین به آبخوری‌های زمزم در مسجدالحرام پمپاژ می‌شود. آب زمزم برای مصرف زائران در مسجدالنبی، به مدینه نیز منتقل می‌شود.<ref>«[https://www.alarabiya.net/saudi-today/2022/04/12/%D8%B1%D8%AD%D9%84%D8%A9-%D9%85%D8%A7%D8%A1-%D8%B2%D9%85%D8%B2%D9%85-%D9%85%D9%86-%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%A6%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D9%89-%D8%A3%D9%86-%D9%8A%D8%B1%D9%88%D9%8A-%D8%B8%D9%85%D8%A3-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D9%85%D8%B1%D9%8A%D9%86 رحلة ماء زمزم من البئر الى ان يروی ظمأ المعتمرين]»، خبرگزاری العربیة.</ref>

[[پرونده:چاه زمزم (تاریخی)۲.jpeg|بندانگشتی|ورودی چاه زمزم که در سال ۱۳۸۳ق. ساخته شد و تا توسعه بعدی [[مسجد الحرام|مسجدالحرام]] در سال ۱۴۲۴ق باقی ماند.<ref name=":0">«[https://gph.gov.sa/index.php/ar/about-the-two-holy-mosques-ar/grand-mosque-ar/2020-05-28-11-13-30 بئر زمزم]»، تطوير وتشغيل الادارة العامة لتقنية المعلومات بالرئاسة العامة لشؤون المسجد الحرام والمسجد النبوی.</ref>|جایگزین=]]

===زمزم در سفرنامه‌ها===

[[ناصرخسرو]] در سفرنامه خود نوشته است: "فاصله بین زمزم و خانه کعبه 46 ارش و دهنه چاه زمزم سه گز و نیم است در سه گز و نیم، سر چاه را حظیره کرده‌اند و اطراف آن با چوب‌های مشبّک است و برابر خانه زمزم از جانب مشرق خانه مربعی است که مرکز سقایة الحاجّ است ...".<ref>سفرنامه ناصر خسرو.</ref> 

[[ابن جبیر]]، جهانگرد قرن هفتم، وضعیت زمزم را اینگونه توصیف می‌کند: "گنبد چاه زمزم مقابل رکن حجرالاسود است و فاصله‌اش تا حجرالاسود بیست و چهار قدم باشد.... محیط حلقه دهانه چاه، چهل وجب و ارتفاع (این طوقه مرمرین) چهار وجب و نیم و ضخامت دیواره آن یک وجب و نیم است ...".<ref>محمد بن احمد بن جبیر، سفرنامه ابن جُبَیر، ص١٢6.</ref> 

[[ابن بطوطه]] نیز که در قرن هشتم توفیق زیارت بیت‌اللّٰه الحرام را یافته، در توصیف زمزم می‌نویسد: "قبه زمزم، روبروی حجرالاسود، به فاصله بیست و چهار گام از آن واقع شده و مقام در طرف راست آنست. بین رکن مقام، تا زمزم ده گام فاصله است داخل قبه با رخام سپید، مفروش گشته و... درِ قبّه زمزم در جهت شرقی واقع شده و در درون قبه سقاخانه مدوری ساخته شده که پهنای آن یک وجب و عمق آن یک وجب و بلندی آن در حدود پنج وجب است و آن را پر از آب می‌کنند و گرداگرد آن را مصطبه‌ها تعبیه کرده‌اند که وضو سازندگان روی آن می‌نشینند.<ref>ابن‌بطوطه، سفرنامه، ج١، ص١٨٩.</ref> 

[[تقی‌الدین فاسی]] در توصیف زمزم در اوائل قرن نهم می‌نویسد: "هم اکنون زمزم درون خانه‌ای مربع شکل قرار دارد و در کنار دیوارهای آن نُه حوض ساخته‌اند که آن را از آب زمزم پرنموده، تا حاجیان از آن‌ها وضو بگیرند. و در دیوار روبروی کعبه پنجره‌هایی ساخته و روی آن نیز سایبانی برای مؤذنان درست کرده‌اند، ... در سال ١٠٢٠ ه‌. ق. به دستور سلطان احمد خان پنجره‌ای آهنی با فاصله یک متری از سطح آب، قرار دادند، زیرا برخی دیوانگان! به تصور فدا نمودن، خود را بدرون زمزم می‌انداختند و می‌مردند، این پنجره تا سال ١٣١٨ ه‌. بوده است. بر روی پنجره شمالی از ناحیه در زمزم به سال ١٢٠١ ه‌. ق. به دستور سلطان عبدالحمیدخان نوشته شده بود: «ماء زمزم شفاء من کل داء.» و «آیة ما بیننا و بین المنافقین انهم لایتضلعون من ماء زمزم.»<ref>سنن ابن ماجه، ج٢، ص١٧؛ فاکهی، اخبار مکه، ج٢، ص٢٨.</ref>

== نگارخانه ==
<gallery>
پرونده:خروجی چاه زمزم.jpeg|خروجی چاه زمزم در پایین [[مطاف]] (۱۴۰۱ش).<ref>«[https://www.alfouz.info/?p=29611 رحلة الماء المبارک]»، سایت روزنامه کویتی الفوز.</ref>
پرونده:ایستگاه توزیع آب زمزم.jpeg|یکی از ایستگاه‌های توزیع آب زمزم در [[مکه]] (۱۴۰۱ش).<ref>«[https://www.alfouz.info/?p=29611 رحلة الماء المبارک]»، سایت روزنامه کویتی الفوز.</ref>
پرونده:مخازن آب زمزم.jpg|مخزن‌های آب زمزم در [[مسجد النبی|مسجدالنبی]] برای مصرف زائران.
پرونده:چاه-زمزم- قدیمی .jpg|تصویر قدیمی از نشانگر موقعیت چاه زمزم در [[مطاف]].
پرونده:چاه زمزم (قدیمی)۲.jpg|ورودی چاه زمزم در [[مطاف]]، که در سال ۱۴۲۴ق. برای گسترش مطاف بسته شد.<ref>«[https://gph.gov.sa/index.php/ar/about-the-two-holy-mosques-ar/grand-mosque-ar/2020-05-28-11-13-30 بئر زمزم]»، تطوير وتشغيل الادارة العامة لتقنية المعلومات بالرئاسة العامة لشؤون المسجد الحرام والمسجد النبوی.</ref>
پرونده:چاه زمزم (تاریخی)۳.jpg|چاه زمزم در سال ۱۳۶۹ق، که از آن با دلوهای چرمی برای زائران و حاجیان آب کشیده می‌شد.<ref>«[https://islamkids.net/%D8%B5%D9%88%D8%B1-%D8%A8%D8%A6%D8%B1-%D8%B2%D9%85%D8%B2%D9%85/ صور بئر زمزم]»، لاینز.</ref>
پرونده:چاه زمزم (تاریخی)۴.jpg|نقاشی چاه زمزم و شیوه کشیدن آب از آن در دوره عثمانی.<ref>«[https://islamkids.net/%D8%B5%D9%88%D8%B1-%D8%A8%D8%A6%D8%B1-%D8%B2%D9%85%D8%B2%D9%85/ صور بئر زمزم]»، لاینز.</ref>   
</gallery>

==پانویس==
{{پانویس}}
==منابع ==
{{منابع}}
{{برگرفتگی
|پیش از لینک = کتاب
|منبع = حج در اندیشه اسلامی، علی قاضی عسکر.
|پس از لینک = بخش «زمزمه زمزم»، ص167-192.
| لینک = http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/565
}}
* ''' اخبار مکه'''،  فاکهی، محمد  ابن اسحاق.
* '''اخبار مکه'''، ازرقی، محمد بن عبدالله.
* '''الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور'''، سیوطی، عبدالرحمن.
* «[https://gph.gov.sa/index.php/ar/about-the-two-holy-mosques-ar/grand-mosque-ar/2020-05-28-11-13-30 '''بئر زمزم''']»، تطوير وتشغيل الادارة العامة لتقنية المعلومات بالرئاسة العامة لشؤون المسجد الحرام والمسجد النبوی، تاریخ بازدید: ۹ تیر ۱۴۰۱ش.
* «[https://www.alarabiya.net/saudi-today/2022/04/12/رحلة-ماء-زمزم-من-البئر-الى-أن-يروي-ظمأ-المعتمرين رحلة ماء زمزم من البئر الى ان يروی ظمأ المعتمرين]»، خبرگزاری العربیة، تاریخ درج مطلب: ۱۲ آوریل ۲۰۲۲م، تاریخ بازدید:‌ ۱۰ تیر ۱۴۰۱ش.
* «[https://www.alfouz.info/?p=29611 رحلة الماء المبارک]»، سایت روزنامه کویتی الفوز، تاریخ درج مطلب: ۴ آوریل ۲۰۲۲م، تاریخ بازدید:‌ ۱۰ تیر ۱۴۰۱ش.
* «[https://gph.gov.sa/index.php/ar/component/k2/item/7141-2022-04-09-16-40-47 رحلة الماء‌ المبارک]»، تطوير وتشغيل الادارة العامة لتقنية المعلومات بالرئاسة العامة لشؤون المسجد الحرام والمسجد النبوی، تاریخ درج مطلب: ۱۲ آوریل ۲۰۲۲م، تاریخ بازدید:‌ ۱۰ تیر ۱۴۰۱ش.
* '''السیرة النبویة'''، ابن هشام، عبدالملک.
* '''المعجم الکبیر'''، طبرانی، سلیمان بن أحمد.
* '''سفرنامه ابن جُبَیر'''، محمد بن احمد بن جبیر، پرویز اتابکی، ایران، مشهد، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، ١٣٧٠ش.
* '''سفرنامه ابن‌بطوطه'''، ابن‌بطوطه، ترجمه دکتر محمد علی موحد، مؤسسه انتشارات آگاه، ایران، مشهد، ١٣٧٠ش.
* '''سلسلة ینابیع الفقهیة'''، مروارید، علی‌اصغر.
* '''سنن ابن ماجه'''، قزوینی، محمد بن یزید.
* '''سنن ترمذی'''، ترمذی، محمد بن عیسی.
* '''سنن نسائی'''، ابو‌عبدالرحمان نسائی، احمد بن شعیب.
* '''سیرت رسول‌الله'''،  ابن اسحاق، محمد.
* '''شفاء الغرام باخبار البلد الحرام'''، التقی الفاسی.
* «[https://islamkids.net/صور-بئر-زمزم/ '''صور بئر زمزم''']»، لاینز، تاریخ بازدید: ۹ تیر ۱۴۰۱ش.

* '''کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال'''، متقی الهندی.
* '''لسان العرب'''، ابن منظور، محمد بن ‌مكرم.
* '''مستدرک الوسائل'''، نوری طبرسی، حسین.
* '''معجم البلدان'''، یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله.
* «[https://twitter.com/3bdullah62/status/755883642048614400/photo/1 '''وأزيلت عام 1346هـ''']»، صفحه عبدالله الرشید در توییتر،‌ تاریخ بازدید: ۹ تیر ۱۴۰۱ش.
* '''وسائل الشیعة'''، حرعاملی، محمد بن حسن.
{{آغاز چپ‌چین}}
* «[https://english.alarabiya.net/features/2017/03/25/The-story-of-Zamzam-Well-water-that-has-been-flowing-for-more-'''than-5000-years All you need to know about Zamzam well''']»، Al Arabiya، تاریخ درج مطلب:‌ ۷ ژوئن ۲۰۱۷م، تاریخ بازدید: ۹ تیر ۱۴۰۱ش.
* «[https://sgs.org.sa/en/activities/studies-and-research/zamzam-studies-and-research/ '''Zamzam Studies and Research''']»، The official account of Saudi geological survey، تاریخ بازدید: ۹ تیر ۱۴۰۱ش.
{{پایان چپ‌چین}}
{{پایان}}
{{اماکن مکه}}

[[رده:مکان‌های تاریخی حجاز]]
[[رده:چاه‌های مکه]]
[[رده:اماکن مکه]]
[[رده:مکان‌های مقدس اسلامی]]