در حال ویرایش زمزم
این ویرایش را میتوان خنثی کرد. لطفاً تفاوت زیر را بررسی کنید تا تأیید کنید که این چیزی است که میخواهید انجام دهید، سپس تغییرات زیر را ذخیره کنید تا خنثیسازی ویرایش را به پایان ببرید.
نسخهٔ فعلی | متن شما | ||
خط ۲۲: | خط ۲۲: | ||
'''زَمزَم''' نام مشهورترین چاه آب [[مسجدالحرام]] در [[مکه]] است که در فاصله حدود 21 متری [[حجرالاسود]] قرار دارد. زمزم در آغاز، چشمهای بوده که بر اساس منابع تاریخی، به اعجاز الهی برای [[حضرت اسماعیل(ع)]] و مادرش [[هاجر]] جاری شد. سرآغاز تاریخ [[شهر مکه]] و تجدید بنای [[کعبه]] را، جوشش زمزم دانستهاند. | '''زَمزَم''' نام مشهورترین چاه آب [[مسجدالحرام]] در [[مکه]] است که در فاصله حدود 21 متری [[حجرالاسود]] قرار دارد. زمزم در آغاز، چشمهای بوده که بر اساس منابع تاریخی، به اعجاز الهی برای [[حضرت اسماعیل(ع)]] و مادرش [[هاجر]] جاری شد. سرآغاز تاریخ [[شهر مکه]] و تجدید بنای [[کعبه]] را، جوشش زمزم دانستهاند. | ||
سالهای متمادی آب مورد نیاز [[جارالله|مردم مکه]]، از همین چاه تأمین میشد؛ تا اینکه نشانههای زمزم از بین رفت و رفتهرفته این چاه ناپدید شد. پس از مدتی طولانی، [[سقایت]] | سالهای متمادی آب مورد نیاز [[جارالله|مردم مکه]]، از همین چاه تأمین میشد؛ تا اینکه نشانههای زمزم از بین رفت و رفتهرفته این چاه ناپدید شد. پس از مدتی طولانی، [[سقایت]] و آبرسانی خانه خدا به دست [[عبدالمطلب|عبدالمطلب،]] پدربزرگ [[پیامبر(ص)]] رسید و به دست او چاه زمزم حفر شد و بار دیگر آب آن جوشید. | ||
آب زمزم همواره نزد [[اهل حرم|مردم مکه]] قِداسَت و اهمیت فراوانی داشته است. [[پیامبر(ص)]] بیشتر از آب زمزم مینوشید و آن را بهترین آب روی زمین میدانست. | آب زمزم همواره نزد [[اهل حرم|مردم مکه]] قِداسَت و اهمیت فراوانی داشته است. [[پیامبر(ص)]] بیشتر از آب زمزم مینوشید و آن را بهترین آب روی زمین میدانست. | ||
چاه زمزم در دورههای مختلف تاریخی، تعمیر و توسعه یافته است. دهانه چاه ١/5 متر، عمق آن 30 متر و فاصلهاش تا کعبه ٢١ متر است. برای استفاده بیشتر زائران کعبه، در اطراف صحن مسجدالحرام بهوسیله لولهکشی، آب زمزم را به شیرها هدایت کردهاند. | چاه زمزم در دورههای مختلف تاریخی، تعمیر و توسعه یافته است. دهانه چاه ١/5 متر، عمق آن 30 متر و فاصلهاش تا کعبه ٢١ متر است. برای استفاده بیشتر زائران کعبه، در اطراف صحن مسجدالحرام بهوسیله لولهکشی، آب زمزم را به شیرها هدایت کردهاند. | ||
==زمزم در لغت== | ==زمزم در لغت== | ||
خط ۴۳: | خط ۴۱: | ||
==چاه زمزم== | ==چاه زمزم== | ||
به گفته ابو الولید ازرَقی، تاریخنگار شافعی قرن سوم قمری، وجود چشمه آب در آن سرزمین خشک موجب جمع شدن حیوانات و پرندگان شد. سر و صدا و پرواز پرندگان در حوالی زمزم، کاروان [[جرهم|قبیله جُرهُمیان]] را که از آن مسیر میگذشتند، به سوی خود کشاند. آنان از آن آب نوشیده، ظرفهای خود را نیز پر کردند. این قبیله در اطراف زمزم ساکن شده و | به گفته ابو الولید ازرَقی، تاریخنگار شافعی قرن سوم قمری، وجود چشمه آب در آن سرزمین خشک موجب جمع شدن حیوانات و پرندگان شد. سر و صدا و پرواز پرندگان در حوالی زمزم، کاروان [[جرهم|قبیله جُرهُمیان]] را که از آن مسیر میگذشتند، به سوی خود کشاند. آنان از آن آب نوشیده، ظرفهای خود را نیز پر کردند. این قبیله در اطراف زمزم ساکن شده و مکه آباد شد.<ref>اخبار مکه، ج٢، ص۴۰_4١.</ref> | ||
===خشک شدن زمزم=== | ===خشک شدن زمزم=== | ||
در زمان ریاست عَمْرو بن حارث بر جرهمیان، آنها حرمت [[ | در زمان ریاست عَمْرو بن حارث بر جرهمیان، آنها حرمت [[حرم]] و خانه کعبه را رعایت نکرده و به دستور عمرو، [[حجرالاسود]]، هدیهها و دیگر وسایلی را که در کعبه بود (مانند سلاح و شمشیر)، در چاه زمزم ریخته و چاه را نیز از خاک پُر کردند. چاه به صورت زمین همواری درآمد و رفتهرفته مکان آن فراموش شد.<ref>سیره ابن هشام، ج۱، ص۷۴.</ref> پس از جرهمیان، [[قبیله خُزاعه]] روی کار آمدند و زمزم همچنان ناشناخته باقی ماند. | ||
===پیدا شدن مکان چاه زمزم توسط عبدالمطلب=== | ===پیدا شدن مکان چاه زمزم توسط عبدالمطلب=== | ||
بنابر کتابهای تاریخی، در خواب با ارائه نشانههایی به [[عبدالمطّلب بن هاشم]]، جدّ [[حضرت محمد(ص)]] و بزرگ [[قبیله قریش]]، الهام شد که چاه زمزم را حفر نماید. عبدالمطّلب نیز در جستجوی نشانهها به [[کعبه]] رفت. او در میان دو بت «[[اساف]]» و «[[نائله]]»، نشانهها را یافت و با کمک فرزندش حارث شروع به حفر زمین کرد. برخی قریشیان عبدالمطلب و فرزندش را مسخره میکردند اما وقتی سنگچین چاه آشکار شد، وی تکبیر گفت و دانست که به او صحیح الهام شده است. پس از پایان یافتن کار و آشکار شدن آب، عبدالمطلب کنار چاه زمزم حوضی ساخت و خود و پسرش از آن آب کشیده، در حوض میریختند و به حاجیان میدادند.<ref>سیره ابن هشام، | بنابر کتابهای تاریخی، در خواب با ارائه نشانههایی به [[عبدالمطّلب بن هاشم]]، جدّ [[حضرت محمد(ص)]] و بزرگ [[قبیله قریش]]، الهام شد که چاه زمزم را حفر نماید. عبدالمطّلب نیز در جستجوی نشانهها به [[کعبه]] رفت. او در میان دو بت «[[اساف]]» و «[[نائله]]»، نشانهها را یافت و با کمک فرزندش حارث شروع به حفر زمین کرد. برخی قریشیان عبدالمطلب و فرزندش را مسخره میکردند اما وقتی سنگچین چاه آشکار شد، وی تکبیر گفت و دانست که به او صحیح الهام شده است. پس از پایان یافتن کار و آشکار شدن آب، عبدالمطلب کنار چاه زمزم حوضی ساخت و خود و پسرش از آن آب کشیده، در حوض میریختند و به حاجیان میدادند.<ref>سیره ابن هشام، ج١، ص١54؛ ازرقی، اخبار مکه، ص٣٣6.</ref> عبدالمطلب پس از حفر زمزم و دستیابی به آب، [[سقایت حاجیان]] را احیا نموده، آن را در اختیار داشت.<ref>سیره ابن هشام، ج١، ص١55.</ref> | ||
پیامبر اسلام(ص) نیز برای نخستین بار پس از فتح مکه و شکستن بتها و از میان بردن تصاویر نقش شده بر دیوار کعبه، داخل آن را با آب زمزم شست که این رسم تاکنون پابرجاست.<ref>متقی الهندی، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، ج5، ص٢٩٩.</ref> | پیامبر اسلام(ص) نیز برای نخستین بار پس از فتح مکه و شکستن بتها و از میان بردن تصاویر نقش شده بر دیوار کعبه، داخل آن را با آب زمزم شست که این رسم تاکنون پابرجاست.<ref>متقی الهندی، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، ج5، ص٢٩٩.</ref> | ||
خط ۶۰: | خط ۵۸: | ||
==مشخصات چاه زمزم== | ==مشخصات چاه زمزم== | ||
[[پرونده:موقعیت زمزم.jpg|بندانگشتی|موقعیت چاه زمزم نسبت به [[کعبه]] و [[مقام ابراهیم(ع)]].|350px|جایگزین=]] | [[پرونده:موقعیت زمزم.jpg|بندانگشتی|موقعیت چاه زمزم نسبت به [[کعبه]] و [[مقام ابراهیم(ع)]].|350px|جایگزین=]] | ||
ازرقی گفته است عمق زمزم از بالا تا پایین آن شصت [[ذراع]] است. در درون چاه، آب از سه نقطه جاری | ازرقی گفته است عمق زمزم از بالا تا پایین آن شصت [[ذراع]] است. در درون چاه، آب از سه نقطه جاری است، یکی مقابل [[حجرالاسود]]، دیگری برابر [[کوه صفا|صفا]] و [[کوه ابوقبیس|ابوقبیس]] و سومی مقابل [[کوه مروه|مروه]]. در سالهای ۲۲۳ و ۲۲۴ قمری که احتمال خشک شدن زمزم میرفت، نُه ذراع دیگر بر گودی آن افزودند. در سال ۲۲۵ق بخاطر بارش باران و جاری شدن سیل، آب زمزم بیشتر شد.<ref>ازرقی، اخبار مکه، ج٢، ص6١.</ref> | ||
در دوران حکومت برخی خلفای عباسی، بر عمق چاه زمزم افزوده شده و در دوره حکومت امین عباسی (حکومت: ۱۹۳-۱۹۸ق) چاه زمزم را | در دوران حکومت برخی خلفای عباسی، بر عمق چاه زمزم افزوده شده و در دوره حکومت امین عباسی (حکومت: ۱۹۳-۱۹۸ق) چاه زمزم را زهکشی کردند.<ref>ازرقی، اخبار مکه، ج٢، ص6١.</ref> | ||
===زمزم در حال حاضر=== | ===زمزم در حال حاضر=== | ||
اکنون دهانه چاه زمزم ۱/۵ متر، عمق آن ۳۰ متر و فاصلهاش تا کعبه ۲۱ متر است. این چاه تا حدود عمق ۱۳ متری، سنگچین است.<ref>«زمزم»، دانشنامه حج و حرمین شریفین.</ref> | اکنون دهانه چاه زمزم ۱/۵ متر، عمق آن ۳۰ متر و فاصلهاش تا کعبه ۲۱ متر است. این چاه تا حدود عمق ۱۳ متری، سنگچین است.<ref>«زمزم»، دانشنامه حج و حرمین شریفین.</ref> | ||
خط ۷۱: | خط ۶۹: | ||
امام سجاد(ع) به شخصی آموخت تا بر سر زمزم با خدا پیمان ببندد که چشم از گناه و معصیت بپوشاند.<ref>سیوطی، الدرّ المنثور، ج٣، ص٢٢٣؛ فاکهی، اخبار مکه، ج٢، ص46.</ref> به گفته [[عایشه]]، همسر پیامبر(ص)، رسول خدا با مشک و برخی وسایل دیگر آب زمزم را حمل نموده، به بیماران مینوشاند و یا بر آنان میریخت.<ref>شفاء الغرام، ج١، ص4١5؛ سنن ترمذی، ج٣، ص٢٩5.</ref> | امام سجاد(ع) به شخصی آموخت تا بر سر زمزم با خدا پیمان ببندد که چشم از گناه و معصیت بپوشاند.<ref>سیوطی، الدرّ المنثور، ج٣، ص٢٢٣؛ فاکهی، اخبار مکه، ج٢، ص46.</ref> به گفته [[عایشه]]، همسر پیامبر(ص)، رسول خدا با مشک و برخی وسایل دیگر آب زمزم را حمل نموده، به بیماران مینوشاند و یا بر آنان میریخت.<ref>شفاء الغرام، ج١، ص4١5؛ سنن ترمذی، ج٣، ص٢٩5.</ref> | ||
==زمزم در گذر تاریخ== | ==زمزم در گذر تاریخ== | ||
گزارشات گوناگونی از پیشینه تاریخی و بازسازیها و تعمیرات صورت گرفته بر روی چاه زمزم در ادوار مختلف تاریخی وجود دارد و سفرنامهنویسان به توصیف ویژگیهای آن پرداختهاند. | |||
===ساخت و سازها=== | ===ساخت و سازها=== | ||
نخستین کسی که زمین و دیوارههای زمزم را با سنگ مرمر پوشاند، [[ابوجعفر منصور عباسی|منصور عباسی]] (حکومت: ۱۳۶-۱۵۸ق) بود. وی این کار را در دوران خلافت خویش آغاز و سپس [[مهدی عباسی]] (حکومت: ۱۵۸-۱۶۹ق) آن را به پایان برد. پس از آن تا دوران حکومت [[معتصم عباسی|معتصم]] (حکومت: ۲۱۸-۲۲۷ق) در سال ٢٢٠ق، چاه در فضای باز بوده و فقط گنبد کوچکی بر دهانه آن قرار داشت. [[عمر بن فرج رخجیٖ|عمر بن فرج رُخجی]] که از نویسندگان و دبیران دربار معتصم بوده، آن را تغییر داد و برای تمام زمزم، سقفی از چوب ساج فراهم کرد و از آن زنجیرهایی آویزان کرده، چراغهایی به آنها آویخته بودند که شبها در | [[پرونده:زمزم (تاریخی).jpg|بندانگشتی|ساختمان چاه زمزم در دورهای که درونِ [[مطاف]] قرار داشت<ref>«[https://english.alarabiya.net/features/2017/03/25/The-story-of-Zamzam-Well-water-that-has-been-flowing-for-more-than-5000-years All you need to know about Zamzam well]»، Al Arabiya.</ref> (۱۳۴۶ق).<ref>«[https://twitter.com/3bdullah62/status/755883642048614400/photo/1 وأزیلت عام 1346هـ]»، صفحه عبدالله الرشید در توییتر.</ref>|جایگزین=]] | ||
نخستین کسی که زمین و دیوارههای زمزم را با سنگ مرمر پوشاند، [[ابوجعفر منصور عباسی|منصور عباسی]] (حکومت: ۱۳۶-۱۵۸ق) بود. وی این کار را در دوران خلافت خویش آغاز و سپس [[مهدی عباسی]] (حکومت: ۱۵۸-۱۶۹ق) آن را به پایان برد. پس از آن تا دوران حکومت [[معتصم عباسی|معتصم]] (حکومت: ۲۱۸-۲۲۷ق) در سال ٢٢٠ق، چاه در فضای باز بوده و فقط گنبد کوچکی بر دهانه آن قرار داشت. [[عمر بن فرج رخجیٖ|عمر بن فرج رُخجی]] که از نویسندگان و دبیران دربار معتصم بوده، آن را تغییر داد و برای تمام زمزم، سقفی از چوب ساج فراهم کرد و از آن زنجیرهایی آویزان کرده، چراغهایی به آنها آویخته بودند که شبها در موسم حج آنها را روشن میکردند.<ref>ازرقی، اخبار مکه، ج٢، ص6١.</ref> | |||
در دوران [[آل سعود|سعودی]] در سال ۱۳۸۳ق ساختمانی که روی چاه زمزم بود خراب شد. بنای جدیدی در زیر زمین ساخته شد و ورودی به زیرزمین ایجاد شد که حاجیان از آب چاه استفاده میکردند. در سال ۱۴۲۴ق، ورودی را پر ساخته و در اطراف صحن مسجدالحرام بهوسیله لولهکشی، آب را به شیرها هدایت کردهاند تا زائران از آنها بنوشند و دایره [[مطاف]] وسیعتر شود.<ref name=":0" /> | |||
به نوشته منابع عربستانی، آب زمزم از طریق خطوط انتقال آب به طول چهار کیلومتر پمپاژ شده و در مخزن پنج هزار مکعبی ذخیره میشود. پس از آن آب، تصفیه و استریل شده و بطریهای آب زمزم پنج لیتری، تولید میشود. همچنین به آبخوریهای زمزم در مسجدالحرام پمپاژ میشود. آب زمزم برای مصرف زائران در مسجدالنبی، به مدینه نیز منتقل میشود.<ref>«[https://akhbarna.net/article/151543 رحلة ماء زمزم من البئر الی ان یروی ظمأ المعتمرین]»، خبرگزاری اخبارنا.</ref> | به نوشته منابع عربستانی، آب زمزم از طریق خطوط انتقال آب به طول چهار کیلومتر پمپاژ شده و در مخزن پنج هزار مکعبی ذخیره میشود. پس از آن آب، تصفیه و استریل شده و بطریهای آب زمزم پنج لیتری، تولید میشود. همچنین به آبخوریهای زمزم در مسجدالحرام پمپاژ میشود. آب زمزم برای مصرف زائران در مسجدالنبی، به مدینه نیز منتقل میشود.<ref>«[https://akhbarna.net/article/151543 رحلة ماء زمزم من البئر الی ان یروی ظمأ المعتمرین]»، خبرگزاری اخبارنا.</ref> | ||
[[پرونده:چاه زمزم (تاریخی)۲.jpeg|بندانگشتی|ورودی چاه زمزم که در سال ۱۳۸۳ق. ساخته شد و تا توسعه بعدی [[مسجد الحرام|مسجدالحرام]] در سال ۱۴۲۴ق باقی ماند.<ref name=":0">«[https://gph.gov.sa/index.php/ar/about-the-two-holy-mosques-ar/grand-mosque-ar/2020-05-28-11-13-30 بئر زمزم]»، تطویر وتشغیل الادارة العامة لتقنیة المعلومات بالرئاسة العامة لشؤون المسجد الحرام والمسجد النبوی.</ref>|جایگزین=]] | |||
===زمزم در سفرنامهها=== | ===زمزم در سفرنامهها=== | ||
[[ناصرخسرو]] در سفرنامه خود نوشته است: "فاصله بین زمزم و خانه کعبه 46 ارش و دهنه چاه زمزم سه گز و نیم است در سه گز و نیم، سر چاه را حظیره کردهاند و اطراف آن با چوبهای مشبّک است و برابر خانه زمزم از جانب مشرق خانه مربعی است که مرکز سقایة الحاجّ است ...".<ref>سفرنامه ناصر خسرو.</ref> | |||
[[ابن جبیر]]، جهانگرد قرن هفتم، وضعیت زمزم را اینگونه توصیف میکند: "گنبد چاه زمزم مقابل رکن حجرالاسود است و فاصلهاش تا حجرالاسود بیست و چهار قدم باشد.... محیط حلقه دهانه چاه، چهل وجب و ارتفاع (این طوقه مرمرین) چهار وجب و نیم و ضخامت دیواره آن یک وجب و نیم است ...".<ref>محمد بن احمد بن جبیر، سفرنامه ابن جُبَیر، ص١٢6.</ref> | |||
[[ابن بطوطه]] نیز که در قرن هشتم توفیق زیارت بیتاللّٰه الحرام را یافته، در توصیف زمزم مینویسد: "قبه زمزم، روبروی حجرالاسود، به فاصله بیست و چهار گام از آن واقع شده و مقام در طرف راست آنست. بین رکن مقام، تا زمزم ده گام فاصله است داخل قبه با رخام سپید، مفروش گشته و... درِ قبّه زمزم در جهت شرقی واقع شده و در درون قبه سقاخانه مدوری ساخته شده که پهنای آن یک وجب و عمق آن یک وجب و بلندی آن در حدود پنج وجب است و آن را پر از آب میکنند و گرداگرد آن را مصطبهها تعبیه کردهاند که وضو سازندگان روی آن مینشینند.<ref>ابنبطوطه، سفرنامه، ج١، ص١٨٩.</ref> | |||
[[تقیالدین فاسی]] در توصیف زمزم در اوائل قرن نهم مینویسد: "هم اکنون زمزم درون خانهای مربع شکل قرار دارد و در کنار دیوارهای آن نُه حوض ساختهاند که آن را از آب زمزم پرنموده، تا حاجیان از آنها وضو بگیرند. و در دیوار روبروی کعبه پنجرههایی ساخته و روی آن نیز سایبانی برای مؤذنان درست کردهاند، ... در سال ١٠٢٠ ه. ق. به دستور سلطان احمد خان پنجرهای آهنی با فاصله یک متری از سطح آب، قرار دادند، زیرا برخی دیوانگان! به تصور فدا نمودن، خود را بدرون زمزم میانداختند و میمردند، این پنجره تا سال ١٣١٨ ه. بوده است. بر روی پنجره شمالی از ناحیه در زمزم به سال ١٢٠١ ه. ق. به دستور سلطان عبدالحمیدخان نوشته شده بود: «ماء زمزم شفاء من کل داء.» و «آیة ما بیننا و بین المنافقین انهم لایتضلعون من ماء زمزم.»<ref>سنن ابن ماجه، ج٢، ص١٧؛ فاکهی، اخبار مکه، ج٢، ص٢٨.</ref> | |||
== نگارخانه == | == نگارخانه == | ||
خط ۱۰۴: | خط ۱۱۳: | ||
}} | }} | ||
* '''اخبار مکه فی قدیم الدهر و حدیثه'''، محمد بن اسحاق | * '''اخبار مکه فی قدیم الدهر و حدیثه'''، فاکهی محمد بن اسحاق (درگذشت: ۲۷۵ق)، تحقیق عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۱۴ق. | ||
* '''اخبار مکة و ما جاء فیها من الآثار'''، محمد بن | * '''اخبار مکة و ما جاء فیها من الآثار'''، ازرقی، محمد بن عبدالله، محقق: ملحس، رشدی صالح، بیروت، دار الاندلس، 1416ق. | ||
* '''الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور'''، سیوطی، عبدالرحمن. | |||
* «[https://gph.gov.sa/index.php/ar/about-the-two-holy-mosques-ar/grand-mosque-ar/2020-05-28-11-13-30 '''بئر زمزم''']»، تطویر وتشغیل الادارة العامة لتقنیة المعلومات بالرئاسة العامة لشؤون المسجد الحرام والمسجد النبوی، تاریخ بازدید: ۹ تیر ۱۴۰۱ش. | * «[https://gph.gov.sa/index.php/ar/about-the-two-holy-mosques-ar/grand-mosque-ar/2020-05-28-11-13-30 '''بئر زمزم''']»، تطویر وتشغیل الادارة العامة لتقنیة المعلومات بالرئاسة العامة لشؤون المسجد الحرام والمسجد النبوی، تاریخ بازدید: ۹ تیر ۱۴۰۱ش. | ||
* [https://akhbarna.net/article/151543 «رحلة ماء زمزم من البئر الی ان یروی ظمأ المعتمرین»]، خبرگزاری اخبارنا، تاریخ درج مطلب: ۱۳ آوریل ۲۰۲۲م، تاریخ بازدید: ۶ تیر ۱۴۰۳ش. | * [https://akhbarna.net/article/151543 «رحلة ماء زمزم من البئر الی ان یروی ظمأ المعتمرین»]، خبرگزاری اخبارنا، تاریخ درج مطلب: ۱۳ آوریل ۲۰۲۲م، تاریخ بازدید: ۶ تیر ۱۴۰۳ش. | ||
* «[https://www.alfouz.info/?p=29611 رحلة الماء المبارک]»، سایت روزنامه کویتی الفوز، تاریخ درج مطلب: ۴ آوریل ۲۰۲۲م، تاریخ بازدید: ۱۰ تیر ۱۴۰۱ش. | * «[https://www.alfouz.info/?p=29611 رحلة الماء المبارک]»، سایت روزنامه کویتی الفوز، تاریخ درج مطلب: ۴ آوریل ۲۰۲۲م، تاریخ بازدید: ۱۰ تیر ۱۴۰۱ش. | ||
* «[https://gph.gov.sa/index.php/ar/component/k2/item/7141-2022-04-09-16-40-47 رحلة الماء المبارک]»، تطویر وتشغیل الادارة العامة لتقنیة المعلومات بالرئاسة العامة لشؤون المسجد الحرام والمسجد النبوی، تاریخ درج مطلب: ۱۲ آوریل ۲۰۲۲م، تاریخ بازدید: ۱۰ تیر ۱۴۰۱ش. | * «[https://gph.gov.sa/index.php/ar/component/k2/item/7141-2022-04-09-16-40-47 رحلة الماء المبارک]»، تطویر وتشغیل الادارة العامة لتقنیة المعلومات بالرئاسة العامة لشؤون المسجد الحرام والمسجد النبوی، تاریخ درج مطلب: ۱۲ آوریل ۲۰۲۲م، تاریخ بازدید: ۱۰ تیر ۱۴۰۱ش. | ||
*[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/875322/%d8%b2%d9%85%d8%b2%d9%85-2 «زمزم (۲)»]، محمد رهبر، در مجله میقات حج، دوره هشتم، شماره ۲۹، آبان ۱۳۷۸ش. | *[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/875322/%d8%b2%d9%85%d8%b2%d9%85-2 «زمزم (۲)»]، محمد رهبر، در مجله میقات حج، دوره هشتم، شماره ۲۹، آبان ۱۳۷۸ش. | ||
* '''السیرة النبویة'''، ابن هشام، عبدالملک. | |||
* '''المعجم الکبیر'''، طبرانی، سلیمان بن أحمد. | |||
* '''سفرنامه ابن جُبَیر'''، محمد بن احمد بن جبیر، پرویز اتابکی، ایران، مشهد، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، ۱۳۷۰ش. | * '''سفرنامه ابن جُبَیر'''، محمد بن احمد بن جبیر، پرویز اتابکی، ایران، مشهد، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، ۱۳۷۰ش. | ||
* '''سفرنامه ابنبطوطه'''، ابنبطوطه، ترجمه دکتر محمد علی موحد، مؤسسه انتشارات آگاه، ایران، مشهد، ۱۳۷۰ش. | * '''سفرنامه ابنبطوطه'''، ابنبطوطه، ترجمه دکتر محمد علی موحد، مؤسسه انتشارات آگاه، ایران، مشهد، ۱۳۷۰ش. | ||
* '''سلسلة ینابیع الفقهیة'''، علیاصغر | * '''سلسلة ینابیع الفقهیة'''، مروارید، علیاصغر. | ||
* '''سنن ابن ماجه'''، محمد بن | * '''سنن ابن ماجه'''، قزوینی، محمد بن یزید. | ||
* '''سنن ترمذی'''، محمد بن عیسی | * '''سنن ترمذی'''، ترمذی، محمد بن عیسی. | ||
* '''سنن نسائی'''، احمد بن شعیب | * '''سنن نسائی'''، ابوعبدالرحمان نسائی، احمد بن شعیب. | ||
* ''' | * '''سیرت رسولالله'''، ابن اسحاق، محمد. | ||
* '''شفاء الغرام باخبار البلد الحرام'''، التقی الفاسی. | * '''شفاء الغرام باخبار البلد الحرام'''، التقی الفاسی. | ||
* «[https://islamkids.net/صور-بئر-زمزم/ '''صور بئر زمزم''']»، لاینز، تاریخ بازدید: ۹ تیر ۱۴۰۱ش. | * «[https://islamkids.net/صور-بئر-زمزم/ '''صور بئر زمزم''']»، لاینز، تاریخ بازدید: ۹ تیر ۱۴۰۱ش. | ||
* '''العروة الوثقی'''، سید محمدکاظم طباطبایی یزدی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۹ق. | * '''العروة الوثقی'''، سید محمدکاظم طباطبایی یزدی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۹ق. | ||
* '''کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال'''، متقی | * '''کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال'''، متقی الهندی. | ||
* '''لسان العرب'''، محمد بن مکرم | * '''لسان العرب'''، ابن منظور، محمد بن مکرم. | ||
* '''مروج الذهب'''، علی بن حسین مسعودی، به تحقیق: یوسف اسعد داغر، قم، مؤسسة دار الهجرة، 1409ق. | * '''مروج الذهب'''، علی بن حسین مسعودی، به تحقیق: یوسف اسعد داغر، قم، مؤسسة دار الهجرة، 1409ق. | ||
* '''مستدرک الوسائل'''، | * '''مستدرک الوسائل'''، نوری طبرسی، حسین. | ||
* '''معجم البلدان'''، یاقوت حموی، | * '''معجم البلدان'''، یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله. | ||
* «[https://twitter.com/3bdullah62/status/755883642048614400/photo/1 '''وأزیلت عام ۱۳۴۶هـ''']»، صفحه عبدالله الرشید در توییتر، تاریخ بازدید: ۹ تیر ۱۴۰۱ش. | * «[https://twitter.com/3bdullah62/status/755883642048614400/photo/1 '''وأزیلت عام ۱۳۴۶هـ''']»، صفحه عبدالله الرشید در توییتر، تاریخ بازدید: ۹ تیر ۱۴۰۱ش. | ||
* '''وسائل الشیعة'''، حرعاملی، محمد بن حسن. | |||
* '''وسائل الشیعة'''، محمد بن حسن | |||
{{آغاز چپچین}} | {{آغاز چپچین}} | ||
* «[https://english.alarabiya.net/features/2017/03/25/The-story-of-Zamzam-Well-water-that-has-been-flowing-for-more-'''than-5000-years All you need to know about Zamzam well''']", Al Arabiya، تاریخ درج مطلب: ۷ ژوئن ۲۰۱۷م، تاریخ بازدید: ۹ تیر ۱۴۰۱ش. | * «[https://english.alarabiya.net/features/2017/03/25/The-story-of-Zamzam-Well-water-that-has-been-flowing-for-more-'''than-5000-years All you need to know about Zamzam well''']", Al Arabiya، تاریخ درج مطلب: ۷ ژوئن ۲۰۱۷م، تاریخ بازدید: ۹ تیر ۱۴۰۱ش. | ||
خط ۱۴۰: | خط ۱۴۶: | ||
{{پایان}} | {{پایان}} | ||
{{اماکن مکه}} | {{اماکن مکه}} | ||
[[رده:مکانهای تاریخی حجاز]] | [[رده:مکانهای تاریخی حجاز]] |