در حال ویرایش زمزم

{{جعبه اطلاعات بنای مذهبی
| عنوان            =چاه زمزم
| تصویر            =زمزم 1.jpg
| اندازه تصویر     =400px
| توضیح تصویر      = ورودی آبخوری آب زمزم در [[مسجد الحرام|مسجدالحرام]]. روایتی از [[پیامبر(ص)|پیامبر]] (مَاءُ زَمْزَمَ لِمَا شُرِبَ لَه) بر سردر نوشته شده است.
| بنیانگذار        =
| تأسیس            =
| کاربری           =تأمین بخشی از آب مصرفی حجاج
| مکان             =[[مسجدالحرام]]، ۲۱ متری [[حجرالاسود]]
| نام‌های دیگر      =رَکْضَةُ جبرئیل، سقیا اسماعیل، حفیرة عبدالمطلب، المصونة (مضنونه)، سقیا، طعام طعم، شفاء سقم
| وقایع مرتبط      =
| ظرفیت            =
| وضعیت            =فعال
| مساحت            =دهانه چاه ١/5 متر، عمق 30 متر 
| امکانات          =
| شماره ثبت        =
| معمار            =
| سبک              =
| بازسازی          =سال‌های ٨٢٢ و ١٣٨٣ق.
| وبگاه            = 
}}
'''زَمزَم''' نام مشهورترین چاه آب [[مسجدالحرام]] در [[مکه]] است که در فاصله حدود 21 متری [[حجرالاسود]] قرار دارد. زمزم در آغاز، چشمه‌ای بوده که بر اساس منابع تاریخی، به اعجاز الهی برای [[حضرت اسماعیل(ع)]] و مادرش [[هاجر]] جاری شد. سرآغاز تاریخ [[شهر مکه]] و تجدید بنای [[کعبه]] را، جوشش زمزم دانسته‌اند.

سال‌های متمادی آب مورد نیاز [[جارالله|مردم مکه]]، از همین چاه تأمین می‌شد؛ تا اینکه نشانه‌های زمزم از بین رفت و رفته‌رفته این چاه ناپدید شد. پس از مدتی طولانی، [[سقایت]] (آب‌رسانی) خانه خدا به دست [[عبدالمطلب]]، پدربزرگ [[پیامبر(ص)]] رسید و به دست او چاه زمزم حفر شد و بار دیگر آب آن جوشید. 

آب زمزم همواره نزد [[اهل حرم|مردم مکه]] قِداسَت و اهمیت فراوانی داشته است. [[پیامبر(ص)]] بیشتر از آب زمزم می‌نوشید و آن را بهترین آب روی زمین می‌دانست.

چاه زمزم در دوره‌های مختلف تاریخی، تعمیر و توسعه یافته است. دهانه چاه ١/5 متر، عمق آن 30 متر و فاصله‌اش تا کعبه ٢١ متر است. برای استفاده بیشتر زائران کعبه، در اطراف صحن مسجدالحرام به‌وسیله لوله‌کشی، آب زمزم را به شیرها هدایت کرده‌اند.

==زمزم در لغت==
زمزم مرکّب از دو «زم» (زمّ یعنی جلو چیزی را گرفتن یا جمع کردن) و در لغت به معنای آهسته آهسته و یا آب فراوان است.<ref>معجم‌البلدان، ج٣، ص166.</ref> در اصطلاح نیز نام چشمه و یا چاهی در [[مکه]] نزدیک [[کعبه]] است که پیشینه تاریخی آن، به دوران [[حضرت ابراهیم(ع)]] بازمی‌گردد.<ref>اخبار مکه، ج٢، ص٣٩.</ref>

به نوشته مسعودی، تاریخ‌دان قرن چهارم هجری، ایرانیان به سبب آنکه خود را از نسل ابراهیم(ع) می‌دانستند در زمان ساسانیان به مکه می‌رفتند.<ref>مروج الذهب، ج۱، ص۲۶۵.</ref> گفته شده آنها پس از طواف کعبه بر سر چاه، زَمْزَمه می‌کردند و به همین دلیل آن را زمزم گفته‌اند.<ref>لسان العرب، ج6، ص٨5؛ معجم‌البلدان، ج٣، ص١66.</ref>

=== اسامی زمزم ===
زمزم به دلیل اهمیت و جایگاهش، دارای نام‌های مختلفی است. برخی از این اسامی در روایتی از [[امام صادق(ع)]] این چنین ذکر شده است: رَکْضَةُ جبرئیل (قدمگاه جبرئیل)، سقیا اسماعیل (آبیارِ اسماعیل)، حفیرة عبدالمطلب (چاه عبدالمطلب)، المصونة (مضنونه) به معنای نفیس، سقیا (آبیار)، شفاء سُقْم (شفای بیماری).<ref>وسائل، ج١٣، ص۴۷۴، ح١٨٢۴۲.</ref>
==پیدایش زمزم==
بنابر آیه 37 سوره ابراهیم، پس از آنکه حضرت ابراهیم(ع)، همسر و فرزندش (هاجر و اسماعیل) را به سرزمین بی‌آب و علفِ مکه آورد<ref>سوره ابراهیم، آیه 37.</ref> و به دستور خداوند، آنها را ترک کرد، تشنگی بر آن‌ها چیره شد و هاجر در پی یافتن آب فاصله بین دو کوه صفا و مروه را هفت بار طی نمود.<ref>تفسیر صافی، ج۳، ص۹۳.</ref> وی در بار هفتم و در حالی که بر کوه مروه بود، نگریست که آب از زیر پای اسماعیل، روان شده است.<ref>تفسیر صافی، ج۳، ص۹۳.</ref>

در جزئیات این رخداد اختلاف است؛ برخی جوشش آب (چشمه زمزم) را به ساییدن پاشنه پای اسماعیل بر زمین نسبت داده‌اند و گروهی گفته‌اند که ساییدن پای جبرئیل یا دست او که در صورت انسانی ظاهر شده، باعث به وجود آمدن آب شده است.<ref>اخبار مکه، ج٢، ص۴۰؛ [https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/875322/%d8%b2%d9%85%d8%b2%d9%85-2 «زمزم (۲)»]، ص۱۳۱.</ref>

==چاه زمزم==
به گفته ابو الولید ازرَقی، تاریخ‌نگار شافعی قرن سوم قمری، وجود چشمه آب در آن سرزمین خشک موجب جمع شدن حیوانات و پرندگان شد. سر و صدا و پرواز پرندگان در حوالی زمزم، کاروان [[جرهم|قبیله جُرهُمیان]] را که از آن مسیر می‌گذشتند، به سوی خود کشاند. آنان از آن آب نوشیده، ظرف‌های خود را نیز پر کردند. این قبیله در اطراف زمزم ساکن شده و [[مکه]] آباد شد.<ref>اخبار مکه، ج٢، ص۴۰_4١.</ref>
===خشک شدن زمزم===
در زمان ریاست عَمْرو بن حارث بر جرهمیان، آنها حرمت [[مسجد الحرام]] و [[کعبه|خانه کعبه]] را رعایت نکرده و به دستور عمرو، [[حجرالاسود]]، هدیه‌ها و دیگر وسایلی را که در کعبه بود (مانند سلاح و شمشیر)، در چاه زمزم ریخته و چاه را نیز از خاک پُر کردند. چاه به صورت زمین همواری درآمد و رفته‌رفته مکان آن فراموش شد.<ref>سیره ابن هشام، ج۱، بخش ۲، ص۱۱۱.</ref> پس از جرهمیان، [[قبیله خُزاعه]] روی کار آمدند و زمزم همچنان ناشناخته باقی ماند.<ref>سیره ابن هشام، ج۱، بخش ۲، ص۱۱۷.</ref>

===پیدا شدن مکان چاه زمزم توسط عبدالمطلب===
بنابر کتاب‌های تاریخی، در خواب با ارائه نشانه‌هایی به [[عبدالمطّلب بن هاشم]]، جدّ [[حضرت محمد(ص)]] و بزرگ [[قبیله قریش]]، الهام شد که چاه زمزم را حفر نماید. عبدالمطّلب نیز در جستجوی نشانه‌ها به [[کعبه]] رفت. او در میان دو بت «[[اساف]]» و «[[نائله]]»، نشانه‌ها را یافت و با کمک فرزندش حارث شروع به حفر زمین کرد. برخی قریشیان عبدالمطلب و فرزندش را مسخره می‌کردند اما وقتی سنگچین چاه آشکار شد، وی تکبیر گفت و دانست که به او صحیح الهام شده است. پس از پایان یافتن کار و آشکار شدن آب، عبدالمطلب کنار چاه زمزم حوضی ساخت و خود و پسرش از آن آب کشیده، در حوض می‌ریختند و به حاجیان می‌دادند.<ref>سیره ابن هشام، ج۱، بخش ۲، ص۱۴۲؛ ازرقی، اخبار مکه، ص٣٣6.</ref> عبدالمطلب پس از حفر زمزم و دست‌یابی به آب، کارِ [[سقایت|آب‌رسانی به حاجیان]] را احیا نموده، آن را در اختیار داشت.<ref>سیره ابن هشام، ج۱، بخش ۲، ص۱۴۳.</ref> 

پیامبر اسلام(ص) نیز برای نخستین بار پس از فتح مکه و شکستن بت‌ها و از میان بردن تصاویر نقش شده بر دیوار کعبه، داخل آن را با آب زمزم شست که این رسم تاکنون پابرجاست.<ref>متقی الهندی، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، ج5، ص٢٩٩.</ref>

==احکام==
[[عبدالمطلب]] آشامیدن و وضو گرفتن از آب زمزم را حلال و جایز دانسته، لیکن غسل کردن با آن را روا نمی‌دانست؛ از این رو [[عباس بن عبدالمطلب]] نیز پیوسته در [[مسجدالحرام]] و در اطراف زمزم گردش می‌کرد و می‌گفت شستشو با آب زمزم را حلال نمی‌دانم و این آب برای خوردن و وضو گرفتن حلال و جایز است.<ref>فاکهی، اخبار مکه، ج٢، ص6٣.</ref> 

گفته شده مستحب است حج‌گزار پس از [[طواف]] و قبل از [[سعی]]، نزد زمزم آمده از آب آن بنوشد و غسل کند و اگر نتوانست غسل نماید، کمی از آب زمزم را به خود بریزد.<ref>جواهر الکلام، ج۱۹، ص۴۱۱؛ سلسلة ینابیع الفقهیه، ج٨، ص46١.</ref> به نوشته عروة الوثقی، شستن کفن با آب زمزم مستحب است.<ref>العروة الوثقی، ج۲، ص۷۵.</ref>

همچنین مستحب است شخص هنگام نوشیدن آب زمزم بگوید: «اللّهُمّ اجْعَلْه لی عِلْماً نافِعاً و رِزْقاً واسِعاً و شِفٰاءً مِنْ کُلِّ دٰاءٍ و سَقَمٍ انَّکَ قٰادِر یا رَبَّ العالمین؛ بار خدایا آن را دانشی سودمند، روزیی فراوان، و درمان هر درد و بیماری قرار ده، همانا تو توانایی ای پروردگار جهانیان.»<ref>مستدرک الوسائل، ج٩، ص4٣٩.</ref> 
==مشخصات چاه زمزم==
[[پرونده:موقعیت زمزم.jpg|بندانگشتی|موقعیت چاه زمزم نسبت به [[کعبه]] و [[مقام ابراهیم(ع)]].|350px|جایگزین=]]
ازرقی گفته است عمق زمزم از بالا تا پایین آن شصت [[ذراع]] است. در درون چاه، آب از سه نقطه جاری است: یکی مقابل [[حجرالاسود]]، دیگری برابر [[کوه صفا|صفا]] و [[کوه ابوقبیس|ابوقبیس]] و سومی مقابل [[کوه مروه|مروه]]. در سال‌های ۲۲۳ و ۲۲۴ قمری که احتمال خشک شدن زمزم می‌رفت، نُه ذراع دیگر بر گودی آن افزودند. در سال ۲۲۵ق بخاطر بارش باران و جاری شدن سیل، آب زمزم بیشتر شد.<ref>ازرقی، اخبار مکه، ج٢، ص6١.</ref>

در دوران حکومت برخی خلفای عباسی، بر عمق چاه زمزم افزوده شده و در دوره حکومت امین عباسی (حکومت: ۱۹۳-۱۹۸ق) چاه زمزم را زِه‌کِشی کردند.<ref>ازرقی، اخبار مکه، ج٢، ص6١.</ref>
===زمزم در حال حاضر===
اکنون دهانه چاه زمزم ۱/۵ متر، عمق آن ۳۰ متر و فاصله‌اش تا کعبه ۲۱ متر است. این چاه تا حدود عمق ۱۳ متری، سنگ‌چین است.<ref>«زمزم»، دانشنامه حج و حرمین شریفین.</ref>

==زمزم در روايات==
در روايت‌های اهل بیت(ع) به نوشيدن از آب زمزم سفارش شده است. [[پیامبر(ص)]] از آب زمزم می‌نوشید<ref>سنن نسائی، ج5، ص٢٣٧.</ref> و آن را بهترین آبی می‌دانست که از زمین می‌جوشد.<ref>مستدرک، ج٩، ص4٣٩، ح ١١٢٨6.</ref> 

امام سجاد(ع) به شخصی آموخت تا بر سر زمزم با خدا پیمان ببندد که چشم از گناه و معصیت بپوشاند.<ref>سیوطی، الدرّ المنثور، ج٣، ص٢٢٣؛ فاکهی، اخبار مکه، ج٢، ص46.</ref> به گفته [[عایشه]]، همسر پیامبر(ص)، رسول خدا با مشک و برخی وسایل دیگر آب زمزم را حمل نموده، به بیماران می‌نوشاند و یا بر آنان می‌ریخت.<ref>شفاء الغرام، ج١، ص4١5؛ سنن ترمذی، ج٣، ص٢٩5.</ref>
==زمزم در گذر تاریخ==

گزارشات گوناگونی از پیشینه تاریخی و بازسازی‌ها و تعمیرات صورت گرفته بر روی چاه زمزم در ادوار مختلف تاریخی وجود دارد و سفرنامه‌نویسان به توصیف ویژگی‌های آن پرداخته‌اند.
===ساخت و سازها===
[[پرونده:زمزم (تاریخی).jpg|بندانگشتی|ساختمان چاه زمزم در دوره‌ای که درونِ [[مطاف]] قرار داشت<ref>«[https://english.alarabiya.net/features/2017/03/25/The-story-of-Zamzam-Well-water-that-has-been-flowing-for-more-than-5000-years All you need to know about Zamzam well]»، Al Arabiya.</ref> (۱۳۴۶ق).<ref>«[https://twitter.com/3bdullah62/status/755883642048614400/photo/1 وأزیلت عام 1346هـ]»، صفحه عبدالله الرشید در توییتر.</ref>|جایگزین=]]
نخستین کسی که زمین و دیواره‌های زمزم را با سنگ مرمر پوشاند، [[ابوجعفر منصور عباسی|منصور عباسی]] (حکومت: ۱۳۶-۱۵۸ق) بود. وی این کار را در دوران خلافت خویش آغاز و سپس [[مهدی عباسی]] (حکومت: ۱۵۸-۱۶۹ق) آن را به پایان برد. پس از آن تا دوران حکومت [[معتصم عباسی|معتصم]] (حکومت: ۲۱۸-۲۲۷ق) در سال ٢٢٠ق، چاه در فضای باز بوده و فقط گنبد کوچکی بر دهانه آن قرار داشت. [[عمر بن فرج رخجیٖ|عمر بن فرج رُخجی]] که از نویسندگان و دبیران دربار معتصم بوده، آن را تغییر داد و برای تمام زمزم، سقفی از چوب ساج فراهم کرد و از آن زنجیرهایی آویزان کرده، چراغ‌هایی به آنها آویخته بودند که شبها در موسم حج آنها را روشن می‌کردند.<ref>ازرقی، اخبار مکه، ج٢، ص6١.</ref>  

در دوران [[آل سعود|سعودی]] در سال ۱۳۸۳ق ساختمانی که روی چاه زمزم بود خراب شد. بنای جدیدی در زیر زمین ساخته شد و ورودی به زیرزمین ایجاد شد که حاجیان از آب چاه استفاده می‌کردند. در سال ۱۴۲۴ق، ورودی را پر ساخته و در اطراف صحن مسجدالحرام به‌وسیله لوله‌کشی، آب را به شیرها هدایت کرده‌اند تا زائران از آن‌ها بنوشند و دایره [[مطاف]] وسیعتر شود.<ref name=":0" />

به نوشته منابع عربستانی، آب زمزم از طریق خطوط انتقال آب به طول چهار کیلومتر پمپاژ شده و در مخزن پنج هزار مکعبی ذخیره می‌شود. پس از آن آب، تصفیه و استریل شده و بطری‌های آب زمزم پنج لیتری، تولید می‌شود. همچنین به آبخوری‌های زمزم در مسجدالحرام پمپاژ می‌شود. آب زمزم برای مصرف زائران در مسجدالنبی، به مدینه نیز منتقل می‌شود.<ref>«[https://akhbarna.net/article/151543 رحلة ماء زمزم من البئر الی ان یروی ظمأ المعتمرین]»، خبرگزاری اخبارنا.</ref>

[[پرونده:چاه زمزم (تاریخی)۲.jpeg|بندانگشتی|ورودی چاه زمزم که در سال ۱۳۸۳ق. ساخته شد و تا توسعه بعدی [[مسجد الحرام|مسجدالحرام]] در سال ۱۴۲۴ق باقی ماند.<ref name=":0">«[https://gph.gov.sa/index.php/ar/about-the-two-holy-mosques-ar/grand-mosque-ar/2020-05-28-11-13-30 بئر زمزم]»، تطویر وتشغیل الادارة العامة لتقنیة المعلومات بالرئاسة العامة لشؤون المسجد الحرام والمسجد النبوی.</ref>|جایگزین=]]

===زمزم در سفرنامه‌ها===
درباره زمزم در سفرنامه‌های سده‌های مختلف، به مطالبی مانند فاصله آن با کعبه، اندازه دهانه چاه، فاصله‌اش تا حجرالاسود و سایه‌بان چاه اشاره شده است.<ref>نگاه کنید به: حج در اندیشه اسلامی، ص۱۸۰-۱۸۵.</ref>

[[ناصرخسرو]] در سفرنامه خود نوشته است: "فاصله بین زمزم و خانه کعبه 46 ارش و دهنه چاه زمزم سه گز و نیم است در سه گز و نیم، سر چاه را حظیره کرده‌اند و اطراف آن با چوب‌های مشبّک است و برابر خانه زمزم از جانب مشرق خانه مربعی است که مرکز سقایة الحاجّ است ...".<ref>ره آورد سفر (گزیده سفرنامه ناصر خسرو)، ص۱۲۲.</ref> 

[[ابن جبیر]]، جهانگرد قرن هفتم، وضعیت زمزم را اینگونه توصیف می‌کند: "گنبد چاه زمزم مقابل رکن حجرالاسود است و فاصله‌اش تا حجرالاسود بیست و چهار قدم باشد.... محیط حلقه دهانه چاه، چهل وجب و ارتفاع (این طوقه مرمرین) چهار وجب و نیم و ضخامت دیواره آن یک وجب و نیم است ...".<ref>محمد بن احمد بن جبیر، سفرنامه ابن جُبَیر، ص١٢۶.</ref> 

[[ابن بطوطه]] نیز که در قرن هشتم به زیارت کعبه رفته، در توصیف زمزم می‌نویسد: "قبه زمزم، روبروی حجرالاسود، به فاصله بیست و چهار گام از آن واقع شده و مقام در طرف راست آنست. بین رکن مقام، تا زمزم ده گام فاصله است داخل قبه با رخام سپید، مفروش گشته و... درِ قبّه زمزم در جهت شرقی واقع شده و در درون قبه سقاخانه مدوری ساخته شده که پهنای آن یک وجب و عمق آن یک وجب و بلندی آن در حدود پنج وجب است و آن را پر از آب می‌کنند و گرداگرد آن را مصطبه‌ها تعبیه کرده‌اند که وضو سازندگان روی آن می‌نشینند.<ref>ابن‌بطوطه، سفرنامه، ج١، ص١٨٩.</ref> 

[[تقی‌الدین فاسی]] در توصیف زمزم در اوائل قرن نهم می‌نویسد: "هم اکنون زمزم درون خانه‌ای مربع شکل قرار دارد و در کنار دیوارهای آن نُه حوض ساخته‌اند که آن را از آب زمزم پرنموده، تا حاجیان از آن‌ها وضو بگیرند. و در دیوار روبروی کعبه پنجره‌هایی ساخته و روی آن نیز سایبانی برای مؤذنان درست کرده‌اند.{{مدرک}}

در سال ١٠٢٠ق به دستور سلطان احمد خان پنجره‌ای آهنی با فاصله یک متری از سطح آب، قرار دادند، زیرا برخی دیوانگان! به تصور فدا نمودن، خود را بدرون زمزم می‌انداختند و می‌مردند، این پنجره تا سال ١٣١٨ق بوده است. بر روی پنجره شمالی از ناحیه در زمزم به سال ١٢٠١ق به دستور سلطان عبدالحمیدخان نوشته شده بود: «ماء زمزم شفاء من کل داء» و «آیة ما بیننا و بین المنافقین انهم لایتضلعون من ماء زمزم».<ref>حج در اندیشه اسلامی، ص۱۸۴-۱۸۵.</ref>

== نگارخانه ==
<gallery mode="packed" heights="150px">
پرونده:خروجی چاه زمزم.jpeg|خروجی چاه زمزم در پایین [[مطاف]] (۱۴۰۱ش).<ref>«[https://www.alfouz.info/?p=29611 رحلة الماء المبارک]»، سایت روزنامه کویتی الفوز.</ref>
پرونده:ایستگاه توزیع آب زمزم.jpeg|یکی از ایستگاه‌های توزیع آب زمزم در [[مکه]] (۱۴۰۱ش).<ref>«[https://www.alfouz.info/?p=29611 رحلة الماء المبارک]»، سایت روزنامه کویتی الفوز.</ref>
پرونده:مخازن آب زمزم.jpg|مخزن‌های آب زمزم در [[مسجد النبی|مسجدالنبی]] برای مصرف زائران.
پرونده:چاه-زمزم- قدیمی .jpg|تصویر قدیمی از نشانگر موقعیت چاه زمزم در [[مطاف]].
پرونده:چاه زمزم (قدیمی)۲.jpg|ورودی چاه زمزم در [[مطاف]]، که در سال ۱۴۲۴ق. برای گسترش مطاف بسته شد.<ref>«[https://gph.gov.sa/index.php/ar/about-the-two-holy-mosques-ar/grand-mosque-ar/2020-05-28-11-13-30 بئر زمزم]»، تطویر وتشغیل الادارة العامة لتقنیة المعلومات بالرئاسة العامة لشؤون المسجد الحرام والمسجد النبوی.</ref>
پرونده:چاه زمزم (تاریخی)۳.jpg|چاه زمزم در سال ۱۳۶۹ق، که از آن با دلوهای چرمی برای زائران و حاجیان آب کشیده می‌شد.<ref>«[https://islamkids.net/%D8%B5%D9%88%D8%B1-%D8%A8%D8%A6%D8%B1-%D8%B2%D9%85%D8%B2%D9%85/ صور بئر زمزم]»، لاینز.</ref>
پرونده:چاه زمزم (تاریخی)۴.jpg|نقاشی چاه زمزم و شیوه کشیدن آب از آن در دوره عثمانی.<ref>«[https://islamkids.net/%D8%B5%D9%88%D8%B1-%D8%A8%D8%A6%D8%B1-%D8%B2%D9%85%D8%B2%D9%85/ صور بئر زمزم]»، لاینز.</ref>   
</gallery>

==پانویس==
{{پانویس}}
==منابع ==
{{منابع}}
{{برگرفتگی
| پیش از لینک = کتاب
| منبع = حج در اندیشه اسلامی، علی قاضی عسکر.
| پس از لینک = بخش «زمزمه زمزم»، ص۱۶۷-۱۹۲.
| لینک = http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/565
}}

* '''اخبار مکه فی قدیم الدهر و حدیثه'''، محمد بن اسحاق فاکهی (درگذشت: ۲۷۵ق)، تحقیق عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۱۴ق.
* '''اخبار مکة و ما جاء فیها من الآثار'''، محمد بن عبدالله ازرقی، محقق: ملحس، رشدی صالح، بیروت، دار الاندلس، 1416ق.
* '''الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور'''، جلال الدین سیوطی، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
* «[https://gph.gov.sa/index.php/ar/about-the-two-holy-mosques-ar/grand-mosque-ar/2020-05-28-11-13-30 '''بئر زمزم''']»، تطویر وتشغیل الادارة العامة لتقنیة المعلومات بالرئاسة العامة لشؤون المسجد الحرام والمسجد النبوی، تاریخ بازدید: ۹ تیر ۱۴۰۱ش.
* [https://akhbarna.net/article/151543 «رحلة ماء زمزم من البئر الی ان یروی ظمأ المعتمرین»]، خبرگزاری اخبارنا، تاریخ درج مطلب: ۱۳ آوریل ۲۰۲۲م، تاریخ بازدید: ۶ تیر ۱۴۰۳ش.
* «[https://www.alfouz.info/?p=29611 رحلة الماء المبارک]»، سایت روزنامه کویتی الفوز، تاریخ درج مطلب: ۴ آوریل ۲۰۲۲م، تاریخ بازدید: ۱۰ تیر ۱۴۰۱ش.
* «[https://gph.gov.sa/index.php/ar/component/k2/item/7141-2022-04-09-16-40-47 رحلة الماء المبارک]»، تطویر وتشغیل الادارة العامة لتقنیة المعلومات بالرئاسة العامة لشؤون المسجد الحرام والمسجد النبوی، تاریخ درج مطلب: ۱۲ آوریل ۲۰۲۲م، تاریخ بازدید: ۱۰ تیر ۱۴۰۱ش.
* '''ره آورد سفر (گزیده سفرنامه ناصر خسرو)'''، ناصر خسرو قبادیانی، با تصحیح و توضیح:  سیدمحمد دبیرسیاقی، تهران، سخن، ۱۳۷۴ش.
*[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/875322/%d8%b2%d9%85%d8%b2%d9%85-2 «زمزم (۲)»]، محمد رهبر، در مجله میقات حج، دوره هشتم، شماره ۲۹، آبان ۱۳۷۸ش.
* '''سفرنامه ابن جُبَیر'''، محمد بن احمد بن جبیر، پرویز اتابکی، ایران، مشهد، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، ۱۳۷۰ش.
* '''سفرنامه ابن‌بطوطه'''، ابن‌بطوطه، ترجمه دکتر محمد علی موحد، مؤسسه انتشارات آگاه، ایران، مشهد، ۱۳۷۰ش.
* '''سلسلة ینابیع الفقهیة'''، علی‌اصغر مروارید، بیروت، دار التراث، ۱۹۹۰م - ۱۹۹۳م.
* '''سنن ابن ماجه'''، محمد بن زید الربعی ابن ماجه، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۵ق.
* '''سنن ترمذی'''، محمد بن عیسی ترمذی، به کوشش عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت، دار الفکر، ١4٠٢ق.
* '''سنن نسائی'''، احمد بن شعیب ابوعبدالرحمان نسائی، به کوشش عبدالغفار و سید کسروی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1411ق.
* '''السیرة النبویة'''، السیرة النبویة، عبدالملک ابن هشام، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الأبیاری و عبد الحفیظ شلبی، بیروت،‌ دار المعرفة، بی‌تا.
* '''شفاء الغرام باخبار البلد الحرام'''، التقی الفاسی.
* «[https://islamkids.net/صور-بئر-زمزم/ '''صور بئر زمزم''']»، لاینز، تاریخ بازدید: ۹ تیر ۱۴۰۱ش.
* '''العروة الوثقی'''، سید محمدکاظم طباطبایی یزدی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
* '''کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال'''، متقی هندی، بیروت، الرساله، 1413ق.
* '''لسان العرب'''، محمد بن مکرم ابن منظور، دار صادر، بيروت، 1414ق.
* '''مروج الذهب'''، علی بن حسین مسعودی، به تحقیق: یوسف اسعد داغر، قم، مؤسسة دار الهجرة، 1409ق.
* '''مستدرک الوسائل'''، حسین نوری طبرسی، بیروت، مؤسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، 1408-1429ق/ 1987-2008 میلادی.
* '''معجم البلدان'''، یاقوت حموی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
* «[https://twitter.com/3bdullah62/status/755883642048614400/photo/1 '''وأزیلت عام ۱۳۴۶هـ''']»، صفحه عبدالله الرشید در توییتر، تاریخ بازدید: ۹ تیر ۱۴۰۱ش.
* '''المعجم الکبیر'''، سلیمان بن أحمد طبرانی، به کوشش حمدی عبدالمجید، دار احیاء التراث العربی، 1405ق.
* '''وسائل الشیعة'''، محمد بن حسن شیخ حر عاملی، به تحقیق محمدرضا حسینی جلالی، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، ۱۴۱۶ق.

{{آغاز چپ‌چین}}
* «[https://english.alarabiya.net/features/2017/03/25/The-story-of-Zamzam-Well-water-that-has-been-flowing-for-more-'''than-5000-years All you need to know about Zamzam well''']", Al Arabiya، تاریخ درج مطلب: ۷ ژوئن ۲۰۱۷م، تاریخ بازدید: ۹ تیر ۱۴۰۱ش.
* «[https://sgs.org.sa/en/activities/studies-and-research/zamzam-studies-and-research/ '''Zamzam Studies and Research''']", The official account of Saudi geological survey، تاریخ بازدید: ۹ تیر ۱۴۰۱ش.
{{پایان چپ‌چین}}
{{پایان}}
{{اماکن مکه}}
{{کعبه}}

[[رده:مکان‌های تاریخی حجاز]]
[[رده:چاه‌های مکه]]
[[رده:اماکن مکه]]
[[رده:مکان‌های مقدس اسلامی]]