در حال ویرایش عرفات

| عنوان           =صحرای عرفات

| تصویر           =عرفات.jpg

| اندازه تصویر     =300px

| بنيانگذار       =

| تأسیس           =

| کاربری           =وقوف حجاج در [[روز نهم ذی‌حجه]] در صحرای عرفات

| مکان             =حدود 20 کیلومتری شرق [[مکه مکرمه]]، میان راه [[طائف]] و مکه

| نام‌های دیگر     =

| وقایع مرتبط     =حضور [[حضرت آدم(ع)]] یا [[حضرت ابراهیم(ع)]] در این سرزمین

| ظرفیت           =

| وضعیت           =فعال

| مساحت           =8 کیلومتر مربع

| امکانات         =

| شماره ثبت       =

| معمار           =

| سبک             =

| بازسازی         =

| وبگاه           =  

'''عرفات''' یا سرزمین عرفه، از مشاعر مقدّس نزدیک [[مکه مکرمه]] و بخشی از جغرافیای مقدّس [[مناسک حج]] است که وقوف در آن، از ارکان [[حج تمتع]] به شمار می‌آید و این سرزمین، همه ساله در [[روز نهم ذی‌حجه]]، شاهد حضور چشمگیر حج‌گزاران مسلمان است.

این منطقه، در شرق مکه، اندکی متمایل به جنوب، در میان راه [[طائف]] و مکه، به وسیله کوه‌هایی که به شکل نیم‌دایره در اطرافش قرار دارد، مشخص شده است.

اهمیت و جایگاه دینی و معنوی عرفات و وقوف در آن، عاملی بوده تا به تدریج، در این سرزمین مساجد و بناهای متعددی ساخته شود. در این سرزمین، به­ تدریج بناهایی با کاربری دینی (همچون مسجد و زیارتگاه) و نیز بناهایی با کاربری خدماتی (همچون سازه‌های آبی) شکل گرفته است. به‌جز [[مسجد عرفه]] (مسجد نمره کنونی)، که شاخص‌ترین بنای عرفات در طول تاریخ بوده، سایر بناهای دینی، با محوریت [[جبل‌الرحمه]] (کوه رحمت) شکل گرفته و شامل زیارتگاه یا مسجدی در بالای کوه، موقف امام در دامنه کوه، [[مسجد صخرات]] در پایین کوه و مطبخ آدم، نزدیک کوه بوده است. سازه‌های آبی نیز چند حوض آب یا آب‌انبار، سقاخانه و قنات آب را شامل می‌شده است.

عرفه یا عرفات، نام منطقه‌ای است که امروزه در فاصله حدود بیست کیلومتری شرق [[مکه مکرمه]] قرار دارد. این سرزمین، بخشی از مشاعر مقدس نزدیک مکه مکرمه و جغرافیای مقدس [[حجاز]] و [[حرمین شریفین]] به شمار می‌آید که همه ساله در [[موسم حج]]، برخی از مهم‌ترین [[مناسک حج]] در آن انجام می‌شود.

==لغت‌شناسی==

نام عرفات از ریشه «عَرَفَ»، و مصدر آن عرفان و معرفت، به مفهوم شناخت آثار و نشانه‎های اشیای همراه با تفکر و تدبر است. <ref>تاج العروس، زبیدی، محمدمرتضی، 1408ق، ج24، ص133.</ref>

لغت‌شناسان عرب، عرفه و عرفات را اسم معرفه‌ای دانسته‌اند که الف و لام در آغاز آن نمی‌پذیرد <ref>تاج اللغه وصحاح العربیة، جوهری، اسماعیل بن حَمّاد، 1399ق، ج4، ص1401؛ لسان العرب، ابن منظور، محمد بن مکرّم، ج32، ص2901.</ref> و با این استعمال، گویی هر جزئی از این سرزمین را عرفه دانسته‌اند.

در وجه تسمیه عرفات، اقوال مختلفی نقل شده است؛ از جمله آنکه «مردم در آن جایگاه، به گناهان خود اقرار می‌کنند» یا اینکه «به علت صبر و رنجی که مردم برای رسیدن به آن متحمل می‌شوند»، به این نام نامیده‌اند؛ چراکه یکی از معانی «عرف»، صبر است؛ <ref>معجم البلدان، یاقوت الحموی، یاقوت بن عبدالله، 1397ق، ج4، ص104.</ref> به قولی دیگر، وجه تسمیه عرفه آن است که مردم در آنجا با یکدیگر آشنا می‌شوند. <ref>لسان العرب، ابن منظور، محمد بن مکرّم، ج4، ص2901.</ref>

اما در اخبار و روایات دینی، وجه تسمیه عرفات به حضور [[حضرت آدم(ع)]] یا [[حضرت ابراهیم(ع)]] در این سرزمین ارتباط یافته است؛ از جمله آنکه به یک قول، عرفه بدین نام نامیده شد؛ زیرا آدم و [[حوا]] پس از خروج از [[بهشت]] و فرود آمدن بر زمین، در این سرزمین یکدیگر را شناختند. <ref>معجم البلدان، یاقوت الحموی، یاقوت بن عبدالله،  1397ق، ج4، ص104.</ref>

در روایتی دیگر، وجه تسمیه عرفات از زبان [[امام صادق(ع)]] چنین بیان شده است که [[جبرئیل]] در [[روز عرفه]] حضرت ابراهیم(ع) را همراهی کرد. سپس در هنگام ظهر به وی گفت: «ای ابراهیم! به گناهت اعتراف کن و مناسک خود را بشناس.» پس به خاطر اینکه جبرئیل گفت: «اعتراف کن» و ابراهیم نیز چنین کرد، آنجا عرفات نامیده شد. <ref>علل الشرائع، ابن بابویه، محمد بن علی، 1385ق، ص436.</ref>

در خبری­ که [[محمد بن اسحاق فاکهی|فاکهی]] در [[کتاب اخبار مکه|اخبار مکه]] نقل کرده، در وجه تسمیه عرفات آمده است: جبرئیل مناسک را به ابراهیم می‌آموخت و هر بار از او می‌پرسید: «هل عرفتَ؟»، و ابراهیم نیز پاسخ می‌داد: «عرفتُ»، ازاین‌رو، این زمین «عرفات» نامیده شد. <ref>اخبار مکه فی قدیم الدهر وحدیثه، فاکهی، محمد بن اسحاق، 1407ق، ج5، ص9.</ref>

نزدیک به مضمون این خبر، اخبار دیگری نیز نقل شده است. <ref>اخبار مکه فی قدیم الدهر وحدیثه، فاکهی، محمد بن اسحاق، ج5، ص9 ؛ معجم البلدان، یاقوت الحموی، یاقوت بن عبدالله، ج4، ص104.</ref>

عرفات دشتی هموار به مساحت حدود هشت کیلومتر مربع است که برخی از مورخان، طول و عرض آن را دو میل در دو میل گفته‌اند. سه طرف این دشت را از سمت شمال شرقی، شرق و جنوب، کوه‌هایی فرا گرفته است. این کوه‌ها، هلال یا کمانی را به وجود آورده‌اند که وتر آن را «[[وادی عرنه|وادی عُرَنَه]]» در سمت غرب و شمال غربیِ عرفات تشکیل می‌دهد.

کوه شمال شرقی عرفات «[[جبل سعد|جبل سَعد]]» نام دارد و بلندترین کوه در اطراف عرفات است. کوه شرقی «[[کوه ملحه|مِلحَه]]» نام دارد و در گذشته، راه [[طائف]] از جنوب آن می‌گذشته است. حد فاصل میان دو کوه سعد و ملحه در شرق عرفات، دره کوچکی است که «[[وادی النبیعه|وادی النَّبَیعه]]» نام دارد.

در سمت جنوب عرفات نیز کوه‌های کم‌ارتفاع سیاه‌رنگی وجود دارد که بارزترین آنها کوه «[[کوه ام‌الرضوم|اُم‌الرضوم]]» نام دارد. <ref>معجم معالم الحجاز، بلادی، عاتق بن غیث، 1401ق، ج6، ص75.</ref>

سرزمین عرفات از جنوب به «[[وادی نعمان]]» و از غرب به «وادی عُرَنه» متصل است که این دو وادی (دره رودخانه) در جنوب غربی عرفات به یکدیگر می‌پیوندند. گاه از مسیل وادی عرنه، با تعبر «بطن عُرَنه» یاد شده که حد فاصل عرفه و [[کعبه|حرم مکه]] به شمار می‌آمده و در گذشته، دو عَلَم در سمت شرقی و دو عَلَم دیگر در سمت غربی آن، حدود عرفه و حرم را نشان می‌داده است.

در غرب دشت عرفه، دره باریک یا تنگه‌ای میان دو کوه وجود دارد که آن را «[[تنگه مازمین|مَأزَمَین]]» یا «مَأزَمان» (تثنیه مَأزم) نامیده‌اند و مسیر رفتن حاجیان از عرفات به [[مزدلفه]] یا [[مشعرالحرام]]، از میان این تنگه می‌گذرد. <ref>«نگرشی بر عرفات»، پورامینی، محمدامین، 1374ش، میقات حج، شماره 12، ص167.</ref> در برخی متون کهن، گاه مأزمین به عرفه مضاف و الحاق شده است. <ref>اخبار مکه وما جاء فیها من الآثار، ازرقی، محمدبن عبدالله، 1403ق، ج2، صص190-189 ؛ الکافی، کلینی، محمد بن یعقوب، 1401ق، تحقیق: علی‌اکبر الغفاری، ج4، ص468.</ref>

در سمت غربی وادی عرنه، کوهی نه چندان مرتفع، به نام «[[کوه نمره|نَمِره]]» وجود دارد که بخشی از منطقه پیرامون آن، به نام این کوه نامیده شده است. این کوه در جنوب تنگه مأزمان، در سمت راست کسی قرار دارد که از مکه به سمت عرفه می‌رود و در سمت چپ کسی از عرفه باز می‌گردد. <ref>اودیه مکه المکرمة، بلادی، عاتق بن غیث، 1401ق، ص115.</ref>

در سده‌های اولیه، بالای کوه نمره، انصاب و علم‌های حرم قرار داشت. مورخان مکّه به وجود غار کوچکی به ابعاد 4 در 5 ذراع، در پایین کوه اشاره کرده‌اند که محل اقامت [[پیامبر(ص)]] در روز عرفه، پیش از رفتن به موقف بوده است. این غار بعدها در حجره‌ای در دارالاماره قرار گرفته و محل اقامت امام در روز عرفه بوده است. <ref>اخبار مکه وما جاء فیها من الآثار، ازرقی، محمدبن عبدالله، 1403ق، ج2، ص189.</ref>

[[محمد بن احمد مقدسی|مقدسی]]، عرفه را روستایی با کشتزارها، سبزه‌زارها و مزارع خربزه و خانه‌های نیکویی که مردم مکه در روز عرفه در آنها اقامت می‌کردند، توصیف کرده است. <ref>احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، مقدسی، محمد بن احمد، ص77.</ref>[[یاقوت حموی|یاقوت]] اشاره کرده است که روستای عرفه، که نام آن «موصل النخل» بوده، به فاصله دو مایل پس از زمین عرفه ـ محل وقوف حُجّاج ـ قرار داشته است. <ref>معجم البلدان، یاقوت الحموی، یاقوت بن عبدالله، 1397ق، ج4، ص104.</ref>

از این اخبار برمی‌آید که در سده‌های اولیه، در عرفه یا حوالی آن، روستایی وجود داشته و اشخاصی در آن می­زیسته‌­اند و گاه با انتساب به آن، با نسبت «عَرَفی» از آنها یاد شده است؛ چنان‌که از میان راویان حدیث، شخصی را به نام «[[ابوعبدالله زنفل بن شداد عرفی|ابوعبدالله زَنفَل بن شدّاد عَرَفی]]» می‌شناسیم که با توجه به اینکه مدتی در عرفه ساکن بوده، به آنجا منسوب شده است. <ref>الانساب، سمعانی، عبدالکریم بن محمد، 1400ق، ج8 ، ص431.</ref>

<ref>ابراهیم رفعت پاشا.</ref> ، به برپایی بازاری به نام «[[سوق عرفه]]»، نزدیک جبل‌الرحمه در زمان خود اشاره کرده است که در آن، همه نوع غذا و خوراک فروش می‌رفته است. <ref>مرآه الحرمین، رفعت پاشا، ابراهیم، 1344ق، ج1، ص337.</ref> پیش از وی،[[عبدالله بن محمد عیاشی|عیّاشی]] نیز  به وجود بازار بزرگی در عرفه اشاره کرده است که همه چیز؛ از جمله مواد خوراکی فراوان، در آن عرضه می‌شده است. <ref>الرحله العیّاشیة، عیاشی، عبدالله بن محمد، 2006م، ج1، ص389.</ref>

امروزه از خانه‌ها و مزارع در عرفات، اثری باقی نمانده است. اما در دوره اخیر، دولت [[عربستان]] درختان زیادی در عرفات کاشته که با رشد آنها، بر زیبایی این سرزمین افزوده شده است. در طول سال نیز اهالی مکه به عنوان تفریح به عرفه می‌آیند و از سایه درختان و منظره زیبای آن بهره می‌گیرند. <ref>«سرزمین عرفات»، قاضی عسکر، سیدعلی، 1374ق، ص147.</ref>

وقوف در عرفه، پس از [[احرام]]، واجب دوم از اعمال سیزده‌گانه حج تمتع است که از ظهر [[روز نهم ذی‌حجه]]، که روز عرفه نامیده شده، تا غروب آن، باید انجام شود.

در احادیث و روایات دینی، وقوف در عرفه از مهم‌ترین اعمالِ حج به شمار آمده است؛ چنان‌که از پیامبر خدا(ص) نقل شده است: «الحجّ عرفة؛ حج، عرفات است.» <ref>سنن ابن ماجه، ابن ماجه، محمد بن یزید، 1418ق، تحقیق: بشّار عوّاد معروف، بیروت، دار الجیل،ج4، ص477 ؛ سنن الترمذی، ترمذی، محمد بن عیسی، 1419ق، تحقیق: احمد محمد شاکر، القاهره: دار الحدیث  ج3، ص152 ؛ سنن الترمذی، ترمذی، محمد بن عیسی، 1419ق، تحقیق: احمد محمد شاکر، القاهره: دار الحدیث، ج5، ص561.</ref>معنای این حدیث آن است که اگر حج‌گزار، وقوف در عرفه را انجام ندهد، در واقع حج را ادا نکرده است.

همچنین در حدیثی از امام صادق(ع) نیز، از وقوف در عرفه و [[رمی جمرات]]، به «حج اکبر» تعبیر شده است. <ref>الکافی، کلینی، محمد بن یعقوب، 1401ق، تحقیق: علی‌اکبر الغفاری، ج4، ص265.</ref> وجود این روایات اهمیت وقوف در عرفه را، به عنوان یکی از ارکانِ حج، و وجود روایات متعدد دیگری که در عفو و مغفرت الهی برای حج‌گزاران در زمین عرفه وارد شده، <ref>من لا یحضره الفقیه، ابن بابویه، محمد بن علی، 1413ق، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، ج2، ص211؛ قرب الاسناد، حمیری، عبدالله بن جعفر، 1413ق، قم: مؤسسه آل البیت: لإحیاء التراث، چاپ اول، ص376).</ref> اهمیت آن را از منظر اسرار و آداب حج می‌رساند.

==حدود و عَلَم‌های عرفه==

در اخباری که مورخان مکه از [[ابن عباس|ابن عبّاس]] نقل کرده‌اند، حد عرفه از کوه مشرف به «[[بطن عرنه|بطن عُرَنه]]» تا کوه‌های عرفه تعیین شده است. <ref>اخبار مکه وما جاء فیها من الآثار، ازرقی، محمدبن عبدالله، 1403ق، ج2، ص194؛ اخبار مکه فی قدیم الدهر وحدیثه، فاکهی، محمد بن اسحاق، 1407ق، ج5، ص7.</ref> در روایتی از امام صادق(ع)، حد عرفه از مأزمین تا انتهای موقف بیان شده است. اما در روایت دیگری از آن حضرت، حد عرفه از بطن عرنه، [[ثویه|ثویّه]] و نمره تا ذوالمجاز دانسته شده و پشت جبل‌الرحمه، محل وقوف به شمار آمده است. <ref>الکافی، کلینی، محمد بن یعقوب، 1401ق، تحقیق: علی‌اکبر الغفاری، ج4، ص462.</ref>

در گذشته حدود حرم مکه از سمت عرفه با چندین عَلَم یا علامت‌هایی تعیین شده بود که یک سمت آن (از سمت مکه) جزو «حرم»، و سمت دیگر آن (از سمت عرفات) «حِلّ» (خارج از حرم) به شمار می‌آمد. در دوره‌های متأخر، در مرز عرفات و حرم، چهار علم وجود داشته که دو علم غربی، حدود حرم و دو علم شرقی، حدود عرفه و محدوده شرعی موقف (محل وقوف) را نشان می‌داد.

«عُرَنه» یا «بطن عُرَنه» را منطبق بر حدّ فاصل میان دو علم شرقی و غربی دانسته‌اند. امادرباره اینکه جزو زمین عرفه یا جزو حرم به شمار می‌آمده، اختلاف نظر وجود داشته است؛ چنان‌که [[ابن حبیب مالکی]] (درگذشته 238ق.) آن را بخشی از حرم، و برخی نیز آن را جزو عرفه دانسته‌اند؛ اما در [[فقه شافعی]] خارج از عرفه به شمار آمده است. (الغازی، ج2، ص94-93).

همچنین در روایاتی که از پیامبرخدا(ص)، چه در منابع اهل سنت به واسطه [[صحابه]] <ref>المعجم الصغیر، طبرانی، سلیمان بن احمد، ج1، ص59.</ref> و چه در منابع روایی شیعه به واسطه امام صادق(ع) روایت شده <ref>الکافی، کلینی، محمد بن یعقوب، 1401ق، تحقیق: علی‌اکبر الغفاری، ج4، ص463.</ref> از وقوف در بطن عرنه نهی شده است. ازاین‌رو، شماری از فقهای شیعه آن را خارج از موقف (و در واقع خارج از محدوده عرفه) دانسته‌اند که وقوف در آنجا، مُجزی از وقوف در عرفه نیست. <ref>الخلاف، طوسی، محمد بن الحسن، 1415ق، ج2، ص336 ؛ المؤتلف من المختلف بین ائمه السلف، طبرسی، فضل بن حسن، 1410ق، ج1، ص386.</ref>

برخی نویسندگان کهن، همچون [[ابن جبیر]]، تنها از وجود دو علم در حدّ عرفات سخن گفته‌اند که در فاصله دو میل از جبل‌الرحمه قرار داشت <ref>رحله ابن جبیر، ابن جبیر، محمد بن احمد، ص151.</ref> عَلَم‌های حدّ عرفات در شمال [[مسجد نمره]]، در فاصله نسبتاً کمی از آن قرار داشته‌اند و ابراهیم رفعت پاشا، ارتفاع آنها را 5 و عرض آنها را 3 متر تعیین کرده است. <ref>مرآه الحرمین، رفعت پاشا، ابراهیم، 1344ق، ج1، ص336.</ref>

[[تقی‌الدین فاسی]] اشاره کرده است که در این محل، در اصل سه علم وجود داشته که در زمان وی، یکی از آنها فرو افتاده بود. کنار هریک از این علم‌ها، سنگ‌نوشته‌ای وجود داشت که بر اساس متن کتیبه آنها، این سه علم به دستور [[مظفرالدین کوکبوری]]، حاکم اربل، در سال 605ق. ساخته شده بود. در کتیبه دو عَلَم دیگر نیز آمده بود که این دو عَلَم، در سال 634ق. به دستور [[المستنصر بالله عباسی]] (خلافت: 640 ـ 623) ساخته شده بود <ref>شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام، فاسی، محمد بن احمد، ج1، صص566-562.</ref>

 

 

==پانویس==

==منابع ==

* '''«نگرشی بر عرفات»'''، پورامینی، محمدامین، 1374ش، میقات حج، شماره 12.

* '''«سرزمین عرفات»'''، قاضی عسکر، سیدعلی، 1374ش، میقات حج، شماره 12، تابستان.