امام علی(ع)

امام علی(ع) امام اول شیعیان و همسر حضرت زهرا(س) و امام حسین(ع) و امام حسن(ع) است. شیعیان معتقد هستند حضرت علی از جانب خدا به مقام امامت و خلافت پس از پیامبر(ص) رسیده است.

در روایاتِ اهل‌بیت(ع) نقل شده که حضرت علی همراه پیامبر حج انجام داده است؛ هرچند تعداد حج‌های امام به طور دقیق مشخص نشده است. گفته شده امام در زمان خلافت به دلیل مشغول‌بودن به جنگ‌های داخلی نتوانست حج به جا بیاورد.

امام علی(ع) در خطبه‌ها و نامه‌های خود به حج و آثار آن پرداخته است. امام علی حج و عمره را از وسایل تقرب به خداوند بیان کرده و آن را شستشو دهنده گناهان توصیف کرده است. امام در خطبه‌های خود به وجوب حج پرداخته و مسلمانان را به انجام آن تشویق کرده است. از نظر امام حج و عمره نشانه فروتنیِ بندگان در مقابل عظمت پروردگار است و زائران خانه خدا به ماننند تشنگانی هستند که به آب پناه می‌آورند. امام علی در وصیتنامه خود به امام حسن(ع) و امام حسین(ع) نیز به انجام حج توصیه کرده است.

محل دفن حضرت علی(ع) در شهر نجف است. اماکن و بناهایی در حجاز و جاهای دیگر منسوب به امام علی(ع) وجود دارد؛ از جمله: خانه امام علی در مدینه و کوفه، مسجد امام علی، آبار علی و چشمه امام علی.

زندگی و جایگاه

علی بن ابی‌طالب در سال ۳۰ عام‌الفیل (۲۳ سال قبل از هجرت) در مکه و داخل کعبه متولد شد. امام علی(ع) از کودکی در خانه پیامبر(ص) رشد یافت. وی به عنوان نخستین مسلمان مرد شناخته می‌شود. امام علی همسر حضرت زهرا(س) و پدر امام حسین(ع) و امام حسن(ع) و حضرت زینب و حضرت عباس است. امام در سال چهلم هجرت به شهادت رسید و در شهر نجف دفن گردید.

شیعیان معتقد هستند حضرت علی(ع) از سوی خداوند به مقام امامت رسیده است. همچنین شیعیان معتقد هستند جانشین پیامبر(ص) باید از طریق وحی الهی به پیامبر تعیین گردد؛ و پیامبر از سوی خداوند علی را خلیفه پس از خود و رهبر جامعه اسلامی معین کرده است. حضرت علی پس از پیامبر به مدت بیست و پنج سال در زمان سه خلیفه اول خانه‌نشین بود و پس از کشته شدن خلیفه سوم، به دعوت مردم در سال ۳۵ هجری به خلافت رسید. وی در زمان خلافت خود که نزدیک پنج سال طول کشید حکمرانی پیامبر را الگوی خود قرار داد و دست به اصلاحاتی زد.

پیامبر درباره امام علی که از صحابه و یاران نزدیکش به شمار می‌رفت فضیلت‌های زیادی را برشمرده است. از پیامبر نقل است که «هرگز علی از حق و حق از علی جدا نمی‌شود.» علی در همه جنگ‌های پیامبر شرکت کرد؛ به جز جنگ تبوک که پیامبر، امام علی را در مدینه به جای خود نشاند. حضرت علی را در کمالات و فضائل انسانی نمونه کاملی از تربیت پیامبر دانسته‌اند. همچنین او را در تقوا و عبادت یگانه شمرده‌اند.

حج‌گزاری امام علی(ع)

تعداد حج‌های امام علی(ع) به‌طور دقیق مشخص نیست. در روایتی از امام صادق(ع) آمده است که امام علی همراه پیامبر حج انجام داده است. گفته شده امام به دلیل مشغول‌بودن به جنگ‌های سه‌گانه (جمل، صفین، نهروان) نتوانست در دوران خلافت حج به جا بیاورد.

از مهمترین اقدامات امام علی در حج را ابلاغ آیات برائت از مشرکین دانسته‌اند. ابلاغ آیات برائت به خواندن آیات برائت توسط امام در سال نهم قمری در اجتماع مشرکان اشاره دارد. این واقعه از فضایل امام به شمار می‌رود. اجتناب امام علی از خوردن صید و بهره‌مندی او از قربانی، غسل هنگام ورود به حرم و جمع بین نماز مغرب و عشاء در مزدلفه، از نکات مورد توجه در حج امام علی می‌باشد.

امام علی وقتی به خلافت رسید افراد جدیدی را به اَمارت حج نصب کرد. یکی از مسائل پر بحث میان مورخان فرستاده شدن جامه کعبه یا عدم آن در زمان خلافت امام است. گفته شده مورخان مطلبی را نقل نکرده‌اند که امام جامه‌ای بر کعبه قرار داده باشد؛ اما در روایات آمده علی پرده کعبه را همه ساله از عراق می‌فرستاد.

حضور امام علی در حجة الوداع

حجة الوداع که آخرین سفر پیامبر به مکه برای انجام فریضه حج شمرده می‌شود، از حج‌هایی است که حضرت علی در آن حضور داشته است و پس از اتمام آن، در راه برگشت به مدینه، در جایی به نام غدیر خم، پیامبر صحبت‌هایی در بزرگداشت حضرت علی ایراد کرد که به نام خطبه غدیر مشهور است.

حج از نگاه امام علی(ع)

نوشتار اصلی: حج در سخنان امام علی(علیه‌السلام)

حضرت علی(ع) در خطبه‌ها و نامه‌های خود به آثار معنوی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی حج اشاره کرده است. امام علی(ع) در روایتی حج‌گزار و عمره‌گزار را مهمان خدا معرفی کرده که خداوند با آمرزش خویش به آنان پاداش می‌دهد. حضرت علی در خطبه ۱۱۰ نهج البلاغه حج و عمره را یکی از ده وسیله تقرب به خداوند برشمرده است. در خطبه ۱۹۲ نهج البلاغه آمده است که خداوند حج را سبب و وسیله‌ای برای رحمت خویش قرار داد. همچنین در همین خطبه حج و عمره نابودکننده فقر و شستشو دهنده گناه توصیف شده است.

در خطبه اول نهج البلاغه حضرت علی از وجوب حج سخن گفته و مسلمانان را به انجام این فریضه تشویق کرده است. در نظر حضرت علی خداوند این خانه را نشانه اسلام و حرم امنی برای پناه‌جویان قرار داده است. امام علی در این خطبه به یکی از فلسفه‌های حج پرداخته و حج را نشانه فروتنیِ بندگان در مقابل عظمت پروردگار بیان کرده است. امام علی زائران خانه خدا را به مانند تشنگانی که به آب می رسند و همچون کبوترانی که به آن پناه می‌برند توصیف کرده است. از دیدگاه امام حج‌گزاردن افتخار بزرگی است که خداوند به گروهی از بندگانش بخشیده است.

امام علی در یکی از خطبه‌های خود، بعد از ذکر سادگی خانه کعبه به ذکر ویژگی‌های سرزمین مکه می‌پردازد و معتقد است اینکه خداوند کعبه را در یکی از سنگلاخ‌ترین مکان‌ها و بی‌گیاه‌ترین ریگزارهای زمین قرار داده و آن را در جایی از مناطق خوش آب و هوا و سرسبز قرار نداده، برای این است که آزمون حج ساده و پاداش آن کوچک‌تر نباشد. از این جهت گفته شده اگر خانه خدا در سرزمین بسیار خوش آب و هوایی که امام اوصاف آن را بیان کرده قرار می‌داد، مکه به گردشگاه مهمی تبدیل می‌شد که گروهی برای خوشگذرانی به آنجا می‌آمدند و درس‌های تربیتی و اخلاقی حج به فراموشی سپرده می‌شد.

امام علی در وصیتنامه خود به به امام حسن(ع) و امام حسین(ع) توصیه می‌کند که حتما به زیارت خانه خدا بروند و آنجا را خالی نگذارند که اگر آنجا خالی شود بلای الهی نازل می‌گردد. همچنین در نامه‌ای به فرماندار مکه دستور رسیدگی به امور حج و رفع نیاز فرهنگی و رفاهی حجاج، از جمله رفع نیاز مسکن آنان را صادر می‌کنند که در آن صریحاً اهل مکه را موظف می‌نمایند که با تأمین رایگان مسکن حجاج، آنان‌ را با رویی گشاده بپذیرند.

موقوفات

نوشتار اصلی: موقوفات امام علی(ع)

امام علی در طول عمر خود، به‌خصوص در مدت ۲۵ سال حکومت سه خلیفه اول، به حفر چاه، احداث نخلستان و ایجاد مزارع و کشتزارهای متعدد مشغول بود و سپس تمامی این اموال و دارایی‌ها را وقف نیازمندان نمود. موقوفات امام را شامل وقف بیش از ۱۰۰ (یا ۱۷۰) حلقه چاه در منطقه ینبع و چاه‌ها و چشمه‌های بی‌شمار دیگر در مناطق گوناگون، به ویژه در شهر مدینه و نواحی اطراف آن، وقف نخلستان‌ها و کشتزارهای متعدد و مانند آن دانسته‌اند.

اماکن منسوب به امام علی(ع)

مکان‌هایی در جاهای مختلف وجود دارد که منسوب به حضرت علی(ع) شناخته می‌شود. برخی از آن عبارتند از:

• چشمه امام علی (کربلا) زیارتگاهی نزدیک به کربلا.
• خانه امام علی (کوفه).
• حوض امام علی (کربلا).
• مقام امام علی (کربلا).
• مسجد پنجه امام علی (اربیل).
• مسجد کبود (مزار شریف)، در شهر مزار شریف در افغانستان، مرقدی منسوب به امام علی(ع)

اماکن منسوب به امام علی(ع) در حجاز

نوشتار اصلی: اماکن منسوب به امام علی در حجاز

مکان‌ها و بناهایی در سرزمین حجاز وجود دارد که منسوب به امام علی(ع) شناخته می‌شود. این مکان‌ها یا ارتباطی با زندگی وی داشته یا در آنجا زندگی و اقامت داشته است. از جمله این بناها عبارتند از:

• آبار علی، نخلستانی در جنوب شهر مدینه، دارای چاه‌هایی منسوب به امام علی(ع).

• مسجد امام علی (تنعیم) که در ورودی شهر مکه قرار دارد.
• مسجد امام علی (مناخه) یکی از مساجد تاریخی مدینه است که در محل مصلای پیامبر(ص) ساخته شده است.

• مسجد غدیر خم در منطقه غدیر خم در نزدیکی شهر تاریخی جُحفه جای دارد.

• عین علی (ینبع) چشمه‌ای منسوب به امام علی(ع) که در نزدیکی مدینه قرار دارد.

• خانه امام علی (مدینه).
• قلعه خیبر.

حرم امام علی(ع)

نوشتار اصلی: آستان مقدس امام علی(ع)

محل دفن حضرت علی(ع) در شهر نجف در کشور عراق قرار دارد. بنابر وصیت امام علی، فرزندانش امام حسن(ع) و امام حسین(ع)، پیکر وی را شبانه و به‌طور مخفیانه، در زمین مرتفعی در پشت کوفه مدفون ساختند که به نام‌هایی مانند نجف، ظهر الکوفه و غری خوانده شده است. قبر امام علی(ع) سال‌ها مخفی بود و تنها اهل‌بیت(ع) از آن باخبر بودند. روايات متعددى از ائمه معصوم(ع) ذكر شده است كه وجود قبر امام علی(ع) را در نجف تأييد مى‌كند. با سقوط بنى‌اميه و رفع خطر خوارج، امام صادق(ع) برخى از شيعيان را از محل قبر امام علی(ع) آگاه ساخت و حتى به همراه برخى از ياران خود به زيارت قبر امام مى‌رفتند. گفته شده هارون‌الرشيد نخستین گنبد را بر روى قبر بنا كرد. پس از آن بناهای مختلفی بر روی این قبر در زمان‌های مختلف ساخته شد.

منابع

• آثار اسلامی مکه و مدینه، جعفریان، رسول، تهران، مشعر،‌ ۱۳۹۰ش.
• الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، مفید، محمد بن محمد، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، ۱۳۷۲ش.
• «اماکن منسوب به امام علی(ع) در حجاز»، خامه‌یار، احمد، میقات حج، شماره ۱۰۰، ۱۳۹۶ش.
• «امیرمؤمنان علی علیه السلام و ارسال پرده کعبه»، دوانی، علی، میقات حج، شماره ۲۸، تابستان ۱۳۷۸ش.
• «بررسی و توضیح جایگاه موقوفات امام علی(ع)»، خوشنودی، عفت؛ منتظر القائم، اصغر، شیعه‌شناسی، شماره ۴۸، زمستان ۱۳۹۳ش.
• پیام امام امیرالمومنین(ع)، مکارم شیرازی، ناصر، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۸۶ش.
• تاريخ الخميس في أحوال أنفس نفيس، دیاربکری، حسین بن محمد، بیروت، دارصادر، بی‌تا.
• تاریخچه آستان مطهر امام علی(ع)، فرطوسی، صلاح مهدی، ترجمه طه نیا، حسین، تهران،‌ مشعر، ۱۳۹۳ش.
• «تدابیر ائمه (ع) در حج»، حیدری چمگردانی، روح‌الله، فرهنگ پژوهش، شماره ۵۲، ۱۴۰۱ش.
• حج الأنبیاء و الائمة علیهم السلام، بعثه مقام معظم رهبری در امور حج و زیارت، قم، مشعر، ۱۴۱۶ق.
• حج و عمره در قرآن و حدیث، محمدی ری‌شهری، محمد، ترجمه محدثی، جواد، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
• «حج در نهج البلاغه»، کریمی واقف، رضا، شماره۳۷، سال دهم، ۱۳۸۰ش.
• حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، جعفریان، رسول، قم، انصاریان، ۱۳۸۱ش.
• دانشنامه حج و حرمین شریفین، الله اکبری، محمد، تهران، مشعر، ۱۳۹۲ش.
• دانشنامه امیرالمؤمنین بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، محمدی ری‌شهری، محمد، قم، دار الحدیث، ۱۳۸۹ش.
• دانشنامه امام امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب، قرشی، باقر شریف، ترجمه صالحی، محمد، دار التهذیب، قم، ۱۳۹۴ش.
• زندگانى اميرمؤمنان امام على بن أبی‌طالب(ع)، مدرسى، سيد محمد تقى، تهران، انتشارات محبان الحسين( ع)، ۱۳۹۰ش.
• زيارتگاه‌هاى عراق (معرفى زيارتگاه‌هاى مشهور در كشور عراق)، فقیه بحرالعلوم، محمدمهدی، و احمد خامه‌یار، تهران، سازمان حج و زیارت، بی‌تا.
• سیره معصومان، امین، محسن، ترجمه علی حجتی کرمانی، تهران، سروش، ۱۳۷۶ش.
• سيره پيشوايان، پيشوايى، مهدى، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، 1390ش.
• سیاست‌نامه امام علی(ع)، محمدی ری‌شهری، محمد، ترجمه مهریزی، مهدی، قم، دار الحدیث، ۱۳۹۰ش.
• سيری کوتاه در زندگانی ائمه(ع)، طباطبایی، محمد حسین، قم، کانون انتشارات ناصر، ۱۳۷۲ش.
• الطبقات الکبری، ابن سعد، محمد بن سعد، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۰ق.
• فرق الشیعة، نوبختی، حسن بن موسی، بیروت، دار الأضواء، بی‌تا.
• الکافی، کلینی، محمد بن یعقوب، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۶۳ش.
• مناقب آل أبی طالب، ابن شهرآشوب، محمد بن علی، قم، علامه، ۱۳۷۹ق.
• منشور عقاید امامیه، سبحانی، جعفر، قم، مؤسسة الإمام الصادق، بی‌تا.