مدرسه سردار حسن خان در کربلا

مدرسه سردار حسن خان در کربلا از بزرگترین مدارس علمیه در زمان خود بود که عالمان زیادی در آن به تدریس و تحصیل پرداختند. این مدرسه توسط سردار حسن خان، از رجال دوره فتحعلی شاه، در سال ۱۱۸۰ق ساخته شد. این حوزه علمیه در زاویه شمال شرقی حرم مطهر امام حسین(ع) بنا شد و بخشی از آن در صحن حرم و بخشی در بیرون از صحن قرار داشت. این مدرسه کتابخانه بزرگی نیز داشت که محل توجه عالمان و پژوهشگران بود.

مدرسه سردار حسن خان در جریان طرح توسعه حرم امام حسین(ع) در سال ۱۳۲۶ق تخریب و همچنین در انتفاضه شعبانیه سال ۱۴۱۲قمری نیز باقیمانده مدرسه به بهانه توسعه بین الحرمین توسط رژیم بعث به طور کامل تخریب شد و امروزه اثری از آن باقی نیست. در این مدرسه علمیه عالمان بزرگی به تدریس مشغول بودند؛ از آن جمله به سیدابراهیم قزوینی حائری، شریف‌العلمای مازندرانی و شیخ عبدالکریم حائری می‌توان اشاره کرد.

معرفی

مدرسه سردارحسن خان در زاویه شمال شرقی حرم مطهر امام حسین(ع) به دست سردارحسن خان قزوینی در سال ۱۱۸۰ قمری ساخته شد که از آن به عنوان بزرگترین مدرسه دینی در کربلا یاد می‌شود. مدرسه‌ای با هفتاد حجره و چند سالن بزرگ و حوضی در وسط. ورودی این مدرسه از «باب الکرامه» حرم مطهر امام حسین بود؛ به همین دلیل باب الکرامه را باب «مدرسه سردارحسن خان» نیز می‌نامیدند. بخشی از این مدرسه در صحن و بخشی نیز در بیرون صحن قرار داشت؛ ازاین‌رو بخش بزرگی از مدرسه در خیابان اطراف صحن و بخش کوچکی از آن در ضلع شمال شرق صحن واقع شده بود. این مدرسه موقوفات بسیاری داشت که از جمله آنها مغازه‌های پیرامونی آن بود.

مدرسه سردار حسن خان کتابخانه بزرگ و غنی‌ای داشت که مرکز توجه عالمان و محققان بود. در این مدرسه بسیاری از بزرگان و مراجع تقلید به تحصیل مشغول بودند و جمع کثیری نیز از نخبگان علمی و متفکران بزرگ از این مدرسه فارغ‌التحصیل شدند. همچنین سیدجمال الدین اسدآبادی (م. ۱۳۱۴ق) نیز مدتی در این مدرسه درس خواند.

شهرت مدرسه به حسن خان در حالی بود که این مدرسه به همت دو برادر حسن خان و حسین خان بنا شد و این به صراحت در وقفنامه قید شده است. حسن خان و حسین خان، مسجد و مدرسه‌ای در زادگاهشان شهر قزوین ساختند که به همین نام معروف شد. این بناها از شاهکارهای هنری و معماری دوره قاجار محسوب می‌شود.

تخریب مدرسه

در سال ۱۳۶۸قمری مطابق با ۱۳۲۶شمسی بخش عمده مدرسه سردارحسن خان برای طرح توسعه اطراف حرم، در مسیر خیابان قرار گرفت و با موافقت اوقاف عراق در معرض تخریب قرار گرفت و علی‌رغم مخالفت علما، شهرداری کربلا آن را تخریب کرد و تنها شانزده حجره از هفتاد حجره باقی ماند. در این تخریب نسبتاً وسیع، موقوفات مدرسه، شامل تعدادی از مغازه‌های اطراف، نیز از بین رفت.

در انتفاضه شعبانیه سال ۱۴۱۲قمری نیز باقیمانده مدرسه به بهانه توسعه زمین بین الحرمین توسط رژیم بعث به طور کامل تخریب شد.

سردار حسن خان

سردارحسن خان قزوینی ایروانی در دربار فتحعلی شاه فرمانده لشکر بود. وی از طرف دولت ایران نیز مدتی را در ایروان ساکن بود و به سردار ایروانی شهرت یافت. شجاعت و دلاوری‌اش را در جنگ ایران و روس نشان داد، اما به اسارت درآمد و پس از قرارداد ترکمانچای آزاد شد؛ ولی تمام املاک و دارایی‌هایش را از دست داد. سردارحسن خان از طرف دولت به حاکمیت خراسان، سپس یزد، پس از آن کرمان و سپس منطقه بلوچستان گمارده شد. او اهل خیر بود و برخی مؤسسات فرهنگی و خدماتی، مانند باغ سردار در تهران و مدرسه و مسجدی در قزوین، را تأسیس کرد. مدرسه علمیه دینی در کربلا نیز یکی از آنها بود که به مدرسه سردارحسن خان معروف شد. سردارحسن خان در سال ۱۲۷۱قمری در شهر کرمان درگذشت و پیکرش برای تدفین در جوار حرم مطهر امام علی(ع) به نجف اشرف منتقل شد.

مدرسان مشهور مدرسه

• محمدحسین فاضل اردکانی (۱۲۳۵–۱۳۰۲ق)
• سیدمعصوم اشکوری (م. قرن ۱۳ق)
• سیدسلیمان تنکابنی (م. ۱۳۳۵ق)
• ملا آقای دربندی (م. ۱۲۸۵ق)
• میرزا آقا بزرگ شهرستانی (م. ۱۲۴۷ق)
• سیدابراهیم قزوینی حائری (۱۱۶۴–۱۲۱۴ق)
• شریف‌العلمای مازندرانی (م. ۱۲۴۶ق)
• شیخ حسن مامقانی (م. ۱۳۲۳ق)
• شیخ کاظم الهرّ (متوفّای ۱۳۳۳ق)
• شیخ حسن یزدی (م. ۱۲۹۷ق)
• شیخ محمدصالح خطّاط (خوشنویس) آل گداعلی‌بیگ (م. ۱۲۸۸ق)
• شیخ محمدتقی بهجت فومنی (م. ۱۴۳۰ق)
• شیخ هادی حائری شیرازی
• حاج شیخ عبدالکریم حائری (۱۲۷۶–۱۳۵۵ق)
• سیدمحمدسعید تنکابنی (م. ۱۳۸۶ق)
• شیخ جعفر فومنی (م. ۱۳۵۷ق)

منابع

این مقاله برگرفته از مقاله «مدرسه سردارحسن خان در کربلا» در فصلنامه فرهنگ زیارت است. است.

• آل طعمه، سیدسلمان هادی، تراث کربلاء، تهران، مشعر، ۱۳۹۳ش.
• بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲و ۱۳و ۱۴ قمری، تهران، ۱۳۵۷ش.
• خوشنویس، محمدحسین، «مدرسه سردارحسن خان در کربلا»، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۵۴، ۱۴۰۲ش.
• طباطبائی مجد غلامرضا، معاهدات و قراردادهای تاریخی در دوره قاجاریه، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، ۱۳۷۳ش.
• کرباسی، محمد صادق، دائرة المعارف الحسینیة، لندن، المرکز الحسینی للدراسات، ۱۴۳۳ق.
• کلیدار، عبدالجواد، تاریخ کربلا و حائر حسینی، ترجمه مسلم صاحبی، تهران. ۱۳۸۹ش.
• گفتوگو با استاد سیدسلمان هادی آل طعمه، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره پیاپی ۳ و ۴، ۱۳۸۹ش.