تاریخ نگاری محلی مکه

تاریخ‌نگاری محلی مکه، منابع تاریخی را شامل می شود که تاریخ سیاسی و اجتماعی و جغرافیایی مکه را منعکس کرده و به اخبار مربوط به اماکن مقدس این شهر پرداخته‌اند.

با توجه به تقدس و اهمیت شهر مکه، در سده‌های نخست هجری تواریخ محلی متعددی برای مکه، عمدتاً تحت عنوان کلی «اخبار مکه»، پدید آمد. در منابع کهن، نگاشته‌هایی با این عنوان برای شماری از محدّثان مشهور چند سده نخست اسلامی همچون واقدی (د. 207ق.)، مدائنی (د. 215ق.)، ابن شبّه (د. 262ق.) و ابوسعید بن اعرابی (د. 340ق.) گزارش شده است که امکان دسترسی به آن‌ها در عصر حاضر وجود ندارد. . این تاریخ نگاری پس از چند دوره رکود در دوران مملوکی از سر گرفته شد و اثر شاخص این دوره اتحاف الوری باخبار ام القری تألیف ابن فهد می باشد.

در دوران عثمانی نیز کتبی با محوریت تاریخ محلی مکه تألیف شد. آثاری همچون دُرَر الفرائد المُنظّمة فی اخبار الحاجّ وطریق مکّة المعظّمة اثر عبدالقادر جزیری انصاری. در نیمه دوم دوره عثمانی اما این نوع تاریخ نگاری به تراجم نگاری اعلام و تاریخ نگاری امرای مکه تغییر یافت.

آخرین تألیفات از این نوع تاریخ نگاری در سده چهاردهم تحت عناوین اِفادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام و التاریخ القویم لمکة وبیت الله الکریم به چاپ رسید.

منابع اولیه تاریخ نگاری مکه

نخستین تاریخ نگاران محلی مکه بدین قرارند:

ابوالولید محمد بن عبدالله بن احمد ازرقی

نوشتار اصلی: اخبار مکه ازرقی

قدیمی‌ترین تاریخ محلی مکه که امروزه در دسترس است، کتاب اخبار مکه اثر ابوالولید محمد بن عبدالله بن احمد ازرقی (د. حدود250ق.) است؛ هرچند برخی بر این باورند که اصل این اثر، کتابی از جدّ وی، احمد بن محمد ازرقی (د. 222ق.) بوده و نوه‌اش، ابوالولید، اخباری را به آن افزوده است. اخبار مکه ازرقی از نظر گزارش‌ها و آگاهی‌های فراوان و منحصر به ‌فرد تاریخی و جغرافیایی درباره مکه و مسجدالحرام، اهمیت ویژه‌ای دارد.

محمد بن اسحاق فاکهی

نوشتار اصلی: اخبار مکه(فاکهی)

اثر مهم دیگر در این دوره، اخبار مکه اثر محمد بن اسحاق فاکهی، محدّث ساکن مکه در سده سوم هجری است. برخی بر این باورند که او بسیاری از گزارش‌های خود را از اخبار مکه ازرقی، اما بدون اشاره به آن، اقتباس کرده است.

تاریخ نگاری مکه در دوره مملوکی

در حد فاصل سده‌های چهارم تا ششم، اثر دیگری در زمینه تاریخ نگاری محلی مکه ذکر نشده است. اما در دوره مملوکی آثار مهمی در این زمینه تألیف شد. در نیمه اول دوره مملوکی رویکرد اصلی آثار، فضائل‌نگاری مکه و اماکن مقدس آن بوده و محتوای آن‌ها نیز تا حدود زیادی از منابع قدیمی‌تر، به ویژه اخبار مکه ازرقی، گردآوری و اقتباس شده است؛ ازاین‌رو چنین آثاری را نمی‌توان تواریخ محلی (به مفهوم دقیق آن) به شمار آورد. آثار این دوره عبارتند از:

• القِری لقاصد اُمّ القُری اثر محبّ‌الدین طبری (د. 694ق.)
• زبدة الاعمال وخلاصة الافعال اثر سعدالله اسفراینی (د. 786ق.)

شاخص ترین تاریخ نگاران حوزه تاریخ محلی مکه در دوره مملوکی بدین قرارند:

تقی الدین فاسی

تألیفات تاریخی تقی‌الدین فاسی (د. 832ق.) را می‌توان نقطه عطفی در نگارش این تواریخ دانست که پس از چند صد سال وقفه، در نیمه دوم دوره مملوکی از سر گرفته شد. فاسی با نگارش آثار متعددی در این باره، به ویژه دو کتاب العِقد الثمین فی تاریخ البلد الامین و شِفاء الغَرام بأخبار البلد الحرام، موج جدیدی از نگارش تواریخ محلی مکه پس از خود را موجب شد.

نجم الدین عمربن محمد هاشمی، ابن فهد

نجم‌الدین عمر بن محمد هاشمی، معروف به ابن فهد مکی (د. 885ق.)، در سده پایانی دوره مملوکی، دو اثر شامل اِتحاف الوَری بأخبار امّ القُری و الدُّرّ الکمین بذیل العقد الثمین، را تألیف نمود. ابن فهد کتاب الدُرّ الکمین را به عنوان ذیلی بر العقد الثمین فاسی با رویکرد تراجم‌نگاری اعلام مکه، و کتاب اتحاف الوَری را با رویکرد رویدادنگاری سال‌نگارانه نوشت که از صدر اسلام تا سال وفات وی، یعنی 885قمری، را شامل می‌شود. این آثار از مهمترین منابع تاریخ نگاری محلی مدینه بشمار می آیند.

تاریخ نگاری خاندان ابن فهد

پس از ابن فهد، رجال بعدی خاندانش، با نگارش ذیل‌هایی پیاپی برکتاب اِتحاف الوَری بأخبار امّ القُری و الدُّرّ الکمین بذیل العقد الثمین، کار وی را ادامه دادند.

عزالدین عبدالعزیز بن عمر بن فهد(د. 922ق.) فرزند ابن فهد، ، کتاب بُلوغ القِری فی ذیل اتحاف الوری (در حوادث سال‌های 885 تا 922ق.)، و نوه‌اش، جارالله بن عزالدین بن فهد (د. 954ق.)، کتاب نیل المُنی بذیل بلوغ القری لتکملة اتحاف الوری (در حوادث سال‌های 923 تا 949ق.) را نگاشتند.

همچنین از خاندان ابن فهد چند تاریخ محلی مهم مکه با رویکرد اخبارو گزارش‌های تاریخی، به تفکیک دوره‌های ولایت و امارت والیان و امرای مکه در طول تاریخ، به جای مانده است.

نخستین این آثار بُغیة المَرام بأخبار وُلاة البلد الحرام اثر نجم‌الدین بن فهد، و اثر دیگر، غایة المَرام بأخبار سلطنة البلد الحرام اثر عزّالدین، فرزند نجم‌الدین بن فهد، است که در واقع نسخه کامل‌تری از کار پدرش به شمار می‌آید.

تاریخ نگاری مکه در دوره عثمانی

تاریخ‌نگاری با رویکرد تاریخ و فضائل اماکن مقدس مکه

در دوره عثمانی آثاری با رویکرد تاریخ و فضائل اماکن مقدس مکه پدید آمد مانند:

• الاِعلام باَعلام بلد الله الحرام اثر قطب‌الدین نهروالی حنفی(د. 990ق.)،
• الجامع اللطیف فی فضل مکّة وأهلها وبناء البیت الشریف اثر جارالله بن ظهیره قُرَشی (د. 986ق.) و
• تحفة الکرام فی تاریخ مکّة وبیت الله الحرام اثر سیدمهدی بحرالعلوم (د. 1212ق.).
• دُرَر الفرائد المُنظّمة فی اخبار الحاجّ وطریق مکّة المعظّمة اثر عبدالقادر جزیری انصاری (د. 977ق.)
• الارج المِسکی فی التاریخ المکّی اثر علی بن عبدالقادر طبری مکّی (د. 1070ق.)
• منائح الکَرَم فی اخبار مکّة والبیت ووُلاة الحرم اثر علی بن تاج‌الدین سنجاری (د. 1125ق.).

تاریخ‌نگاری امرا و تراجم‌ نگاری اعلام مکه

درنیمه دوم دوره عثمانی، تواریخ محلی جامع و شاخص مورخان دوره مملوکی و نیمه اول دوره عثمانی، جای خود را به تاریخ‌نگاری امرای مکه یا تراجم‌نگاری اعلام مکه برای یک یا چند قرن هجری داد که از آن جمله می‌توان به منابع زیر اشاره کرد:

• خلاصة الکلام فی بیان امراء البلد الحرام اثر احمد زینی دحلان (د. 1304ق.)
• نشر النور والزهر فی تراجم افاضل مکّة اثر عبدالله مرداد حنفی مکّی (د. 1343ق.)

منابع تاریخ نگاری متأخر

از متأخرترین آثار تاریخ نگاری محلی مکه می توان به ، اِفادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام اثر عبدالله غازی مکّی (د. 1365ق.) و التاریخ القویم لمکة وبیت الله الکریم اثر محمدطاهر کردی (د. 1400ق.)اشاره کرد، که تقریباً در نیمه سده چهاردهم، توسط دو تن از دانشوران مکه نگاشته شده‌اند.

منابع

• «اخبار مکه فاکهی»، ابراهیم احمدیان،،دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج2، تهران، مشعر،1392
• «ازرقی»، علی بهرامیان، (1385)،دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج8 ،1385