آل عجلان: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی حج
دیداریویکی‌متن
(صفحه‌ای تازه حاوی «{{جا:ویرایش}} آل عِجلان: خاندانی از اشراف حسنی حاکم بر مکه (حک: 707-777ق.) آنان از نس...» ایجاد کرد)
 
 
(۸ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{در دست ویرایش|ماه=[[شهریور]]|روز=[[۳]]|سال=[[۱۳۹۶]]|کاربر=Seyedjavad  }}
'''آل عِجلان''' خاندانی از [[اشراف حسنی]] حاکم بر [[مکه]] که بیش از هشتاد سال (۷۴۶ -۸۲۹ق.) بر این شهر حکومت کردند. عجلان نوه [[ابونمی اول]] است که توانست حاکم شود و پس از وی فرزندانش یکی پس از دیگری به حکومت شهر مکه رسیدند. البته در دوره‌ای عنان بن مغامس حاکم شهر مکه شد که وی پس از مدتی به دست حاکم [[مصر]] زندانی شد و حکومت مکه به آل عجلان بازگشت. آخرین حاکم آل عجلان، حسن بن عجلان بود که پس از درگذشت وی، پسرش برکات به حکومت رسید و بدین صورت حکومت به [[آل برکات]] منتقل شد.
آل عِجلان: خاندانی از اشراف حسنی حاکم بر مکه (حک: 707-777ق.)
 
آنان از نسل عجلان بن رُمَیثَة بن ابی نُمَی بن ابی سعد هستند که نسبشان از طریق ابونُمَی اول محمد بن حسن بن علی، به امام حسن مجتبی7 می‌رسد.
==خاندان عجلان==
عجلان ملقب به عزالدین<ref>العقد الثمین، ج4، ص86؛ خلاصة الکلام، ص31.</ref> از اشراف مكه با حمایت حاكم یمن در سال746ق. پس از پدرش رمیثه حكومت مكه را به دست گرفت. وی كه به عدالت و انصاف شهرت داشت، توانست با تدبیر و سیاست، حكومتش را در رقابت با برادران خود و دخالت قدرت‌های ممالیك مصر<ref>افادة الانام، ج3، ص199.</ref> و حاكمان یمن<ref>تاریخ مکه، ج1، ص156-158.</ref> نزدیك به 30 سال حفظ کند.<ref>سمط النجوم، ج4، ص239.</ref> با مرگ عجلان در سال 777ق. فرزندان او احمد، علی، محمد، کُبَیش و حسن مدعی حکومت مکه بودند. در این میان، احمد كه در زمان حکومت پدرش با او در حکمرانی شریک و مورد حمایتش بود، به قدرت رسید و سلطان مملوكی مصر نیز تأییدش نمود. احمد نیز همانند پدرش سیاستمدار بود و با مردم به عدالت و مدارا رفتار می‌كرد.<ref>شفاء الغرام، ج2، ص206-207؛ خلاصة الکلام، ص33.</ref> برخی از شجاعت او یاد کرده‌اند.<ref>خلاصة الکلام، ص33.</ref> احمد با ممالیك مصر روابطی نیکو داشت. از رخدادهای زمان وی کشته شدن حدود 34 نفر از حج‌گزاران در موسم حج به سبب ازدحام بود.<ref>خلاصة الکلام، ص34.</ref> دستگیری شماری از اشراف، از جمله عِنان بن مُغامِس، از امیران مکه<ref>الاعلام، ج5، ص90.</ref> و در غُل و زنجیر‌کردن آن‌ها، از دیگر حوادث روزگار وی بود.<ref>خلاصة الکلام، ص34.</ref>
آنان از نسل عجلان بن رُمَیثَة بن ابی نُمَی بن ابی سعد هستند که نسبشان از طریق [[ابونمی اول|ابونُمَی اول]] محمد بن حسن بن علی، به [[امام حسن مجتبی(ع)]] می‌رسد.
پس از مرگ احمد در سال 788ق. فرزندش محمد، امیر مكه شد و عمویش کُبیش که وصی و سرپرست او بود، بر همه کارها نظارت یافت. محمد بن احمد در موسم حج همان سال با برخورد شیئی آتشین درگذشت. برخی، باطنیان (اسماعیلیان) و عنان بن مغامس را عامل ترور وی دانسته‌اند.<ref>درر الفرائد، ج1، ص420.</ref> بعضی نیز مرگ او را به سلطان ممالیك منتسب کرده‌اند که از قدرت یافتن وی نگران بود.<ref>انباء الغمر، ج1، ص286.</ref>
 
در پی آن، عِنان که به نقلی در قتل محمد نقش داشت، حکمرانی مکه را در دست گرفت؛ اما فرزندان عجلان به رهبری كبیش پس از شورش در جده و تصرف آن، وارد مکه شدند. در این میان، ممالیک چَرکَسی مصر سیاست خود را در حمایت از عنان تغییر دادند و فرمان حکمرانی علی بن عجلان را صادر کردند. اما عنان و نیروهایش با آن‌ها درگیر شدند و پس از كشتن کبیش و شماری از یارانش، صلحنامه‌ای تنظیم کرده، حکومت مکه را در دست گرفتند. از آن پس، آل عجلان به وادی فاطمه، از مناطق مرالظهران در 22 كیلومتری شمال مكه، منسوب به فاطمه همسر برکات<ref>المعالم الاثیره، ص250.</ref> کوچیدند.
=== عجلان ===
در سال 789ق. علی بن عجلان با استفاده از غیبت عنان، حكومت مكه را در دست گرفت. عنان برای تغییر نظر سلطان مصر كه مشاركت آل عجلان با آل رمیثه را در حکمرانی مكه می‌خواست، به مصر رفته بود. هنگام بازگشت عنان از مصر، آل عجلان او را در نبردی شکست دادند و بدین‌گونه بار دیگر حکومت مکه به خاندان عجلان منتقل شد. اما سال بعد به فرمان حاکم مصر، حکومت مشترک مکه به عنان و علی رسید. این اشتراک زمینه بروز ناآرامی و کشمکش میان دو رقیب را فراهم کرد. در این میان، آل عجلان تلاش کردند تا با ترور عنان در طواف کعبه، حکومت را به تنهایی در دست گیرند؛ اما ناکامی آنان در این نقشه موجب فرار عنان از مکه شد. این درگیری‌ها که بیش از پیش حجاز را ناامن ساخت، حاکم مصر را برآن داشت تا با احضار علی و عنان به مصر، عنان را زندانی و حکومت مکه را به علی واگذارد.<ref>انباء الغمر، ج1، ص286؛ الضوء اللامع، ج3، ص230.</ref>
عجلان ملقب به عزالدین<ref>العقد الثمین، ج۴، ص۸۶؛ خلاصة الکلام، ص۳۱.</ref> از [[اشراف مکه]] با حمایت حاکم [[یمن]] در سال۷۴۶ق. پس از پدرش رمیثه حکومت [[مکه]] را به دست گرفت. وی که به عدالت و انصاف شهرت داشت، توانست با تدبیر و سیاست، حکومتش را در رقابت با برادران خود و دخالت قدرت‌های ممالیک مصر<ref>افادة الانام، ج۳، ص۱۹۹.</ref> و حاکمان یمن<ref>تاریخ مکه، ج۱، ص۱۵۶-۱۵۸.</ref> نزدیک به ۳۰ سال حفظ کند.<ref>سمط النجوم، ج۴، ص۲۳۹.</ref>
علی بن عجلان که با اشراف رفتاری خشن داشت، در پی هرج و مرج داخلی مکه به سال 798ق. کشته شد و جانشین او محمد بن عجلان نیز نتوانست امنیت را برقرار کند. افزایش دامنه ناامنی در مکه و مسیرهای حج باعث شد تا حسن بن عجلان (775-829ق.)<ref>الضوء اللامع، ج3، ص103-104.</ref> که زندانی ممالیک بود، به عنوان امیر مکه منصوب شود. او در 24 ربیع الاول 798ق.<ref>الاعلام، ج2، ص198.</ref> بدون درگیری بر مکه چیره شد و با درایت، راه‌ها را امن و اوضاع را آرام کرد و به تقاص خون برادرش، 40 تن از مخالفان را کشت. در دوره او حوادث، فتنه‌ها و درگیری‌های گوناگون رخ داد؛ مانند آتش‌سوزی مسجدالحرام در 803ق.، اعزام سپاه ناصر برقوق سلطان مملوکی، خودداری حاکم یمن در812ق. از ارسال خوراک به مکه و وقوع قحطی به سال 815ق. در سراسر مکه.<ref>سمط النجوم، ج4، ص257.</ref> حسن توانست با درایت خود بر اوضاع مسلط گردد و به تثبیت قدرت سیاسی خاندان عجلان در مکه کمک کند.<ref>خلاصة الکلام، ص37-38.</ref> شریف حسن پس از آرامش اوضاع تا 818ق. همراه دو فرزندش، برکات و احمد، بر مکه حکومت کرد.
 
در این میان، رمیثة بن محمد با فرمان حکمرانی مکه از مصر آمد و حسن بن عجلان را برکنار کرد. چندی بعد، در سال 819ق. حسن با فرمان حکمرانی و سپاهی جنگی به مکه هجوم آورد و رمیثه را شکست داد. در 819ق. برکات فرزند حسن برای جلب پشتیبانی مصر نزد سلطان آن سرزمین رفت و مراتب ارادت شریف حسن را به او ابلاغ کرد.<ref>سمط النجوم، ج4، ص257.</ref> در 824ق. ملک مظفر حاکم یمن در نامه‌ای حکومت شریف حسن و مشارکتش با برکات را تأیید کرد و برای آن دو خلعت سلطانی فرستاد. شریف حسن تا 827ق. که سلطان بَرسبای، حاکم ممالیک، حکمرانی مکه را به علی بن عنان تفویض کرد، حاکم مکه بود. چندی بعد هم نظر سلطان تغییر یافت و حسن حکمران مکه شد. حسن بن عجلان در سال 828ق. برای دیدار سلطان برسبای به مصر رفت و در همان جا درگذشت.<ref>الاعلام، ج2، ص199.</ref>
=== احمد بن عجلان ===
درباره شخصیت و سخاوت شریف حسن و دامنه قدرت و کیاست او سخنان بسیار گفته‌اند و شاعران زمانه‌اش او را بسیار ستوده‌اند.<ref>عمدة الطالب، ص150؛ سمط النجوم، ج4، ص260-263.</ref> از کارهای او، ساختن یک رباط (کاروانسرا، نیز محلی برای عبادت<ref>المواعظ و الاعتبار، ج4، ص302.</ref>) ویژه زنان و رباطی ویژه مردان در مکه بود.<ref>تاریخ مکه، ج1، ص177-179.</ref>
با مرگ عجلان در سال ۷۷۷ق. فرزندان او احمد، علی، محمد، کُبَیش و حسن مدعی حکومت مکه بودند. در این میان، احمد که در زمان حکومت پدرش با او در حکمرانی شریک و مورد حمایتش بود، به قدرت رسید و سلطان [[حکومت مملوکی|مملوکی]] مصر نیز تأییدش نمود. احمد نیز همانند پدرش سیاستمدار بود و با مردم به عدالت و مدارا رفتار می‌کرد.<ref>شفاء الغرام، ج۲، ص۲۰۶-۲۰۷؛ خلاصة الکلام، ص۳۳.</ref> برخی از شجاعت او یاد کرده‌اند.<ref>خلاصة الکلام، ص۳۳.</ref> احمد با ممالیک مصر روابطی نیکو داشت. از رخدادهای زمان وی کشته شدن حدود ۳۴ نفر از [[حاجی|حج‌گزاران]] در موسم [[حج]] به سبب ازدحام بود.<ref>خلاصة الکلام، ص۳۴.</ref> دستگیری شماری از اشراف، از جمله عِنان بن مُغامِس، از امیران مکه<ref>الاعلام، ج۵، ص۹۰.</ref> و در غُل و زنجیر‌کردن آن‌ها، از دیگر حوادث روزگار وی بود.<ref>خلاصة الکلام، ص۳۴.</ref>
پس از وی فرزندش برکات (م.859ق.) در سال 829ق. به حکمرانی مکه منصوب شد. البته وی در سال 810ق. نیز همراه پدرش حکمرانی مشترک مکه را عهده‌دار بود. حکمرانی وی تا سال 845 ادامه داشت؛ اما پس از آن چند بار عزل و نصب شد تا این که آخرین بار در سال 851ق. به حکمرانی مکه منصوب شد. در آن سال، سلطان چقمق وی را به مصر فراخواند و او را بسیار گرامی داشت. وی سپس به مکه بازگشت و تا پایان عمر به سال 859ق.<ref>شذرات الذهب، ج9، ص430.</ref> امیر مکه بود. برکات بن حسن فردی فاضل بود و شعر نیز می‌سرود. او را عادل، مدیر، شجاع، و دارای حشمت و وقار خوانده‌اند.<ref>خلاصة الكلام، ص40-43؛ الاعلام، ج2، ص49.</ref> نسل او به آل برکات* مشهورند که شماری از آنان از امیران مکه بودند.
 
منابع
=== محمد بن احمد ===
الاعلام: الزركلی (م.1396ق.)، بیروت، دار العلم للملایین، 1997م؛ افادة الانام: عبدالله بن محمد الغازی (م.1365ق.)، به کوشش ابن دهیش، مکه، مکتبة الاسدی، 1430ق؛ انباء الغمر بأنباء العمر فی التاریخ: ابن حجر العسقلانی (م.852ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1406ق؛ تاریخ مکه (اتحاف فضلاء الزمن): محمد بن علی الطبری (م.1173ق.)، به کوشش محسن محمد، قاهره، دار الکتاب الجامعی؛ خلاصة الکلام فی بیان امراء البلد الحرام: احمد بن زینی دحلان (م.1304ق.)، مصر، المطبعة الخیریه، 1305ق؛ الدرر الفرائد: عبدالقادر الجزیری (م.977ق.)، به کوشش محمد حسن اسماعیلی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1422ق؛ سمط النجوم العوالی: عبدالملک بن حسین العصامی (م.1111ق.)، قاهره، المکتبة السلفیة؛ شذرات الذهب: عبدالحی بن العماد الحنبلی (م.1089ق.)، به كوشش الارنؤوط، بیروت، دار ابن كثیر، 1406ق؛ شفاء الغرام: محمد الفأسی (م.832ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه؛ الضوء اللامع: شمس الدین السخاوی (م.902ق.)، قاهره، دار الکتاب الاسلامی؛ العقد الثمین: محمد الفأسی (م.832ق)، بیروت، الرساله، 1403ق؛ عمدة الطالب: ابن عنبة (م.828ق.)، به كوشش محمد حسن، نجف، المکتبة الحیدریه، 1380ق؛ المعالم الاثیره: محمد محمد حسن شراب، بیروت، دار القلم، 1411ق؛ المواعظ و الاعتبار: المقریزی (م.845ق.)، به كوشش خلیل المنصور، بیروت، دار الكتب العلمیه، 1418ق.
پس از مرگ احمد در سال ۷۸۸ق. فرزندش محمد، امیر مکه شد و عمویش کُبیش که وصی و سرپرست او بود، بر همه کارها نظارت یافت. محمد بن احمد در موسم حج همان سال با برخورد شیئی آتشین درگذشت. برخی، باطنیان (اسماعیلیان) و عنان بن مغامس را عامل ترور وی دانسته‌اند.<ref>درر الفرائد، ج۱، ص۴۲۰.</ref> بعضی نیز مرگ او را به سلطان ممالیک منتسب کرده‌اند که از قدرت یافتن وی نگران بود.<ref>انباء الغمر، ج۱، ص۲۸۶.</ref>
علی احمدی میرآقا
 
õõõ
== عنان بن مغامس ==
پس از قتل محمد، عِنان که به نقلی در قتل محمد نقش داشت، حکمرانی مکه را در دست گرفت؛ اما فرزندان عجلان به رهبری کبیش پس از شورش در [[جده]] و تصرف آن، وارد مکه شدند. در این میان، ممالیک چَرکَسی مصر سیاست خود را در حمایت از عنان تغییر دادند و فرمان حکمرانی علی بن عجلان را صادر کردند. اما عنان و نیروهایش با آن‌ها درگیر شدند و پس از کشتن کبیش و شماری از یارانش، صلحنامه‌ای تنظیم کرده، حکومت مکه را در دست گرفتند. از آن پس، آل عجلان به وادی فاطمه، از مناطق [[مر الظهران]] در ۲۲ کیلومتری شمال مکه، منسوب به فاطمه همسر برکات<ref>المعالم الاثیره، ص۲۵۰.</ref> کوچ کردند.
 
== بازگشت حکومت به آل عجلان ==
در سال ۷۸۹ق. علی بن عجلان با استفاده از غیبت عنان، حکومت [[مکه]] را در دست گرفت. عنان برای تغییر نظر سلطان [[مصر]] که مشارکت آل عجلان با آل رمیثه را در حکمرانی مکه می‌خواست، به مصر رفته بود. هنگام بازگشت عنان از مصر، آل عجلان او را در نبردی شکست دادند و بدین‌گونه بار دیگر حکومت مکه به خاندان عجلان منتقل شد. اما سال بعد به فرمان حاکم مصر، حکومت مشترک مکه به عنان و علی رسید. این اشتراک زمینه بروز ناآرامی و کشمکش میان دو رقیب را فراهم کرد. در این میان، آل عجلان تلاش کردند تا با ترور عنان در [[طواف]] کعبه، حکومت را به تنهایی در دست گیرند؛ اما ناکامی آنان در این نقشه موجب فرار عنان از مکه شد. این درگیری‌ها که بیش از پیش [[حجاز]] را ناامن ساخت، حاکم مصر را برآن داشت تا با احضار علی و عنان به مصر، عنان را زندانی و حکومت مکه را به علی واگذارد.<ref>انباء الغمر، ج۱، ص۲۸۶؛ الضوء اللامع، ج۳، ص۲۳۰.</ref>
 
علی بن عجلان که با اشراف رفتاری خشن داشت، در پی هرج و مرج داخلی مکه به سال ۷۹۸ق. کشته شد و جانشین او محمد بن عجلان نیز نتوانست امنیت را برقرار کند. افزایش دامنه ناامنی در مکه و مسیرهای حج باعث شد تا حسن بن عجلان (۷۷۵-۸۲۹ق.)<ref>الضوء اللامع، ج۳، ص۱۰۳-۱۰۴.</ref> که زندانی [[ممالیک]] بود، به عنوان امیر مکه منصوب شود. او در ۲۴ ربیع الاول ۷۹۸ق.<ref>الاعلام، ج۲، ص۱۹۸.</ref> بدون درگیری بر مکه چیره شد و با درایت، راه‌ها را امن و اوضاع را آرام کرد و به تقاص خون برادرش، ۴۰ تن از مخالفان را کشت. در دوره او حوادث، فتنه‌ها و درگیری‌های گوناگون رخ داد؛ مانند آتش‌سوزی [[مسجدالحرام]] در ۸۰۳ق.، اعزام سپاه ناصر برقوق سلطان مملوکی، خودداری حاکم [[یمن]] در۸۱۲ق. از ارسال خوراک به مکه و وقوع قحطی به سال ۸۱۵ق. در سراسر مکه.<ref>سمط النجوم، ج۴، ص۲۵۷.</ref> حسن توانست با درایت خود بر اوضاع مسلط گردد و به تثبیت قدرت سیاسی خاندان عجلان در مکه کمک کند.<ref>خلاصة الکلام، ص۳۷-۳۸.</ref> شریف حسن پس از آرامش اوضاع تا ۸۱۸ق. همراه دو فرزندش، برکات و احمد، بر مکه حکومت کرد.
 
در این میان، رمیثة بن محمد با فرمان حکمرانی مکه از مصر آمد و حسن بن عجلان را برکنار کرد. چندی بعد، در سال ۸۱۹ق. حسن با فرمان حکمرانی و سپاهی جنگی به مکه هجوم آورد و رمیثه را شکست داد. در ۸۱۹ق. برکات فرزند حسن برای جلب پشتیبانی مصر نزد سلطان آن سرزمین رفت و مراتب ارادت شریف حسن را به او ابلاغ کرد.<ref>سمط النجوم، ج۴، ص۲۵۷.</ref> در ۸۲۴ق. ملک مظفر حاکم یمن در نامه‌ای حکومت شریف حسن و مشارکتش با برکات را تأیید کرد و برای آن دو خلعت سلطانی فرستاد. شریف حسن تا ۸۲۷ق. که سلطان بَرسبای، حاکم ممالیک، حکمرانی مکه را به علی بن عنان تفویض کرد، حاکم مکه بود. چندی بعد هم نظر سلطان تغییر یافت و حسن حکمران مکه شد. حسن بن عجلان در سال ۸۲۸ق. برای دیدار سلطان برسبای به مصر رفت و در همان جا درگذشت.<ref>الاعلام، ج۲، ص۱۹۹.</ref>
 
درباره شخصیت و سخاوت شریف حسن و دامنه قدرت و کیاست او سخنان بسیار گفته‌اند و شاعران زمانه‌اش او را بسیار ستوده‌اند.<ref>عمدة الطالب، ص۱۵۰؛ سمط النجوم، ج۴، ص۲۶۰-۲۶۳.</ref> از کارهای او، ساختن یک رباط (کاروانسرا، نیز محلی برای عبادت<ref>المواعظ و الاعتبار، ج۴، ص۳۰۲.</ref>) ویژه زنان و رباطی ویژه مردان در مکه بود.<ref>تاریخ مکه، ج۱، ص۱۷۷-۱۷۹.</ref>
 
==انتقال حکومت به آل برکات==
پس از وی فرزندش برکات (م.۸۵۹ق.) در سال ۸۲۹ق. به حکمرانی [[مکه]] منصوب شد. البته وی در سال ۸۱۰ق. نیز همراه پدرش حکمرانی مشترک مکه را عهده‌دار بود. حکمرانی وی تا سال ۸۴۵ ادامه داشت؛ اما پس از آن چند بار عزل و نصب شد تا این که آخرین بار در سال ۸۵۱ق. به حکمرانی مکه منصوب شد. در آن سال، سلطان چقمق وی را به [[مصر]] فراخواند و او را بسیار گرامی داشت. وی سپس به مکه بازگشت و تا پایان عمر به سال ۸۵۹ق.<ref>شذرات الذهب، ج۹، ص۴۳۰.</ref> امیر مکه بود. برکات بن حسن فردی فاضل بود و شعر نیز می‌سرود. او را عادل، مدیر، شجاع، و دارای حشمت و وقار خوانده‌اند.<ref>خلاصة الکلام، ص۴۰-۴۳؛ الاعلام، ج۲، ص۴۹.</ref> نسل او به [[آل برکات]] مشهورند که شماری از آنان از امیران مکه بودند.
 
==پانویس==
{{پانویس}}
 
==منابع==
{{منابع}}
 
{{دانشنامه
| آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/9545/%d8%a2%d9%84-%d8%b9-%d8%ac%d9%84%d8%a7%d9%86
| عنوان = آل عجلان
| نویسنده = علی احمدی میرآقا
}}
* '''الاعلام''': الزرکلی (م.۱۳۹۶ق.)، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۹۷م
* '''افادة الانام''': عبدالله بن محمد الغازی (م.۱۳۶۵ق.)، به کوشش ابن دهیش، مکه، مکتبة الاسدی، ۱۴۳۰ق
* '''انباء الغمر بأنباء العمر فی التاریخ''': ابن حجر العسقلانی (م.۸۵۲ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۶ق
* '''تاریخ مکه (اتحاف فضلاء الزمن)''': محمد بن علی الطبری (م.۱۱۷۳ق.)، به کوشش محسن محمد، قاهره، دار الکتاب الجامعی
* '''خلاصة الکلام فی بیان امراء البلد الحرام''': احمد بن زینی دحلان (م.۱۳۰۴ق.)، مصر، المطبعة الخیریه، ۱۳۰۵ق
* '''الدرر الفرائد''': عبدالقادر الجزیری (م.۹۷۷ق.)، به کوشش محمد حسن اسماعیلی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق
* '''سمط النجوم العوالی''': عبدالملک بن حسین العصامی (م.۱۱۱۱ق.)، قاهره، المکتبة السلفیة
* '''شذرات الذهب''': عبدالحی بن العماد الحنبلی (م.۱۰۸۹ق.)، به کوشش الارنؤوط، بیروت، دار ابن کثیر، ۱۴۰۶ق
* '''شفاء الغرام''': محمد الفأسی (م.۸۳۲ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه
* '''الضوء اللامع''': شمس الدین السخاوی (م.۹۰۲ق.)، قاهره، دار الکتاب الاسلامی
* '''العقد الثمین''': محمد الفأسی (م.۸۳۲ق)، بیروت، الرساله، ۱۴۰۳ق
* '''عمدة الطالب''': ابن عنبة (م.۸۲۸ق.)، به کوشش محمد حسن، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۸۰ق
* '''المعالم الاثیره''': محمد محمد حسن شراب، بیروت، دار القلم، ۱۴۱۱ق
* '''المواعظ و الاعتبار''': المقریزی (م.۸۴۵ق.)، به کوشش خلیل المنصور، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
{{پایان}}
 
{{خاندان‌های حاکم در حجاز}}
 
<onlyinclude>{{تکمیل مقاله
| شناسه = شد
| جعبه اطلاعات =
| عنوان‌بندی = شد
| ویرایش = شد
| لینک‌دهی = شد
| عکس =
| جعبه نقل قول =
| پیوند به بیرون =
| مطالعه بیشتر =
| پانویس و منابع = شد
| ناوبری = شد
| رده = شد
| تغییر مسیر = شد
}}<onlyinclude>
 
[[رده:اشراف مکه]]
[[رده:سادات حسنی]]
[[رده:خاندان‌های حکومت‌گر در مکه]]
[[رده:مقاله‌های تکمیل‌شده]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۴ دسامبر ۲۰۲۰، ساعت ۱۱:۰۶

آل عِجلان خاندانی از اشراف حسنی حاکم بر مکه که بیش از هشتاد سال (۷۴۶ -۸۲۹ق.) بر این شهر حکومت کردند. عجلان نوه ابونمی اول است که توانست حاکم شود و پس از وی فرزندانش یکی پس از دیگری به حکومت شهر مکه رسیدند. البته در دوره‌ای عنان بن مغامس حاکم شهر مکه شد که وی پس از مدتی به دست حاکم مصر زندانی شد و حکومت مکه به آل عجلان بازگشت. آخرین حاکم آل عجلان، حسن بن عجلان بود که پس از درگذشت وی، پسرش برکات به حکومت رسید و بدین صورت حکومت به آل برکات منتقل شد.

خاندان عجلان[ویرایش | ویرایش مبدأ]

آنان از نسل عجلان بن رُمَیثَة بن ابی نُمَی بن ابی سعد هستند که نسبشان از طریق ابونُمَی اول محمد بن حسن بن علی، به امام حسن مجتبی(ع) می‌رسد.

عجلان[ویرایش | ویرایش مبدأ]

عجلان ملقب به عزالدین[۱] از اشراف مکه با حمایت حاکم یمن در سال۷۴۶ق. پس از پدرش رمیثه حکومت مکه را به دست گرفت. وی که به عدالت و انصاف شهرت داشت، توانست با تدبیر و سیاست، حکومتش را در رقابت با برادران خود و دخالت قدرت‌های ممالیک مصر[۲] و حاکمان یمن[۳] نزدیک به ۳۰ سال حفظ کند.[۴]

احمد بن عجلان[ویرایش | ویرایش مبدأ]

با مرگ عجلان در سال ۷۷۷ق. فرزندان او احمد، علی، محمد، کُبَیش و حسن مدعی حکومت مکه بودند. در این میان، احمد که در زمان حکومت پدرش با او در حکمرانی شریک و مورد حمایتش بود، به قدرت رسید و سلطان مملوکی مصر نیز تأییدش نمود. احمد نیز همانند پدرش سیاستمدار بود و با مردم به عدالت و مدارا رفتار می‌کرد.[۵] برخی از شجاعت او یاد کرده‌اند.[۶] احمد با ممالیک مصر روابطی نیکو داشت. از رخدادهای زمان وی کشته شدن حدود ۳۴ نفر از حج‌گزاران در موسم حج به سبب ازدحام بود.[۷] دستگیری شماری از اشراف، از جمله عِنان بن مُغامِس، از امیران مکه[۸] و در غُل و زنجیر‌کردن آن‌ها، از دیگر حوادث روزگار وی بود.[۹]

محمد بن احمد[ویرایش | ویرایش مبدأ]

پس از مرگ احمد در سال ۷۸۸ق. فرزندش محمد، امیر مکه شد و عمویش کُبیش که وصی و سرپرست او بود، بر همه کارها نظارت یافت. محمد بن احمد در موسم حج همان سال با برخورد شیئی آتشین درگذشت. برخی، باطنیان (اسماعیلیان) و عنان بن مغامس را عامل ترور وی دانسته‌اند.[۱۰] بعضی نیز مرگ او را به سلطان ممالیک منتسب کرده‌اند که از قدرت یافتن وی نگران بود.[۱۱]

عنان بن مغامس[ویرایش | ویرایش مبدأ]

پس از قتل محمد، عِنان که به نقلی در قتل محمد نقش داشت، حکمرانی مکه را در دست گرفت؛ اما فرزندان عجلان به رهبری کبیش پس از شورش در جده و تصرف آن، وارد مکه شدند. در این میان، ممالیک چَرکَسی مصر سیاست خود را در حمایت از عنان تغییر دادند و فرمان حکمرانی علی بن عجلان را صادر کردند. اما عنان و نیروهایش با آن‌ها درگیر شدند و پس از کشتن کبیش و شماری از یارانش، صلحنامه‌ای تنظیم کرده، حکومت مکه را در دست گرفتند. از آن پس، آل عجلان به وادی فاطمه، از مناطق مر الظهران در ۲۲ کیلومتری شمال مکه، منسوب به فاطمه همسر برکات[۱۲] کوچ کردند.

بازگشت حکومت به آل عجلان[ویرایش | ویرایش مبدأ]

در سال ۷۸۹ق. علی بن عجلان با استفاده از غیبت عنان، حکومت مکه را در دست گرفت. عنان برای تغییر نظر سلطان مصر که مشارکت آل عجلان با آل رمیثه را در حکمرانی مکه می‌خواست، به مصر رفته بود. هنگام بازگشت عنان از مصر، آل عجلان او را در نبردی شکست دادند و بدین‌گونه بار دیگر حکومت مکه به خاندان عجلان منتقل شد. اما سال بعد به فرمان حاکم مصر، حکومت مشترک مکه به عنان و علی رسید. این اشتراک زمینه بروز ناآرامی و کشمکش میان دو رقیب را فراهم کرد. در این میان، آل عجلان تلاش کردند تا با ترور عنان در طواف کعبه، حکومت را به تنهایی در دست گیرند؛ اما ناکامی آنان در این نقشه موجب فرار عنان از مکه شد. این درگیری‌ها که بیش از پیش حجاز را ناامن ساخت، حاکم مصر را برآن داشت تا با احضار علی و عنان به مصر، عنان را زندانی و حکومت مکه را به علی واگذارد.[۱۳]

علی بن عجلان که با اشراف رفتاری خشن داشت، در پی هرج و مرج داخلی مکه به سال ۷۹۸ق. کشته شد و جانشین او محمد بن عجلان نیز نتوانست امنیت را برقرار کند. افزایش دامنه ناامنی در مکه و مسیرهای حج باعث شد تا حسن بن عجلان (۷۷۵-۸۲۹ق.)[۱۴] که زندانی ممالیک بود، به عنوان امیر مکه منصوب شود. او در ۲۴ ربیع الاول ۷۹۸ق.[۱۵] بدون درگیری بر مکه چیره شد و با درایت، راه‌ها را امن و اوضاع را آرام کرد و به تقاص خون برادرش، ۴۰ تن از مخالفان را کشت. در دوره او حوادث، فتنه‌ها و درگیری‌های گوناگون رخ داد؛ مانند آتش‌سوزی مسجدالحرام در ۸۰۳ق.، اعزام سپاه ناصر برقوق سلطان مملوکی، خودداری حاکم یمن در۸۱۲ق. از ارسال خوراک به مکه و وقوع قحطی به سال ۸۱۵ق. در سراسر مکه.[۱۶] حسن توانست با درایت خود بر اوضاع مسلط گردد و به تثبیت قدرت سیاسی خاندان عجلان در مکه کمک کند.[۱۷] شریف حسن پس از آرامش اوضاع تا ۸۱۸ق. همراه دو فرزندش، برکات و احمد، بر مکه حکومت کرد.

در این میان، رمیثة بن محمد با فرمان حکمرانی مکه از مصر آمد و حسن بن عجلان را برکنار کرد. چندی بعد، در سال ۸۱۹ق. حسن با فرمان حکمرانی و سپاهی جنگی به مکه هجوم آورد و رمیثه را شکست داد. در ۸۱۹ق. برکات فرزند حسن برای جلب پشتیبانی مصر نزد سلطان آن سرزمین رفت و مراتب ارادت شریف حسن را به او ابلاغ کرد.[۱۸] در ۸۲۴ق. ملک مظفر حاکم یمن در نامه‌ای حکومت شریف حسن و مشارکتش با برکات را تأیید کرد و برای آن دو خلعت سلطانی فرستاد. شریف حسن تا ۸۲۷ق. که سلطان بَرسبای، حاکم ممالیک، حکمرانی مکه را به علی بن عنان تفویض کرد، حاکم مکه بود. چندی بعد هم نظر سلطان تغییر یافت و حسن حکمران مکه شد. حسن بن عجلان در سال ۸۲۸ق. برای دیدار سلطان برسبای به مصر رفت و در همان جا درگذشت.[۱۹]

درباره شخصیت و سخاوت شریف حسن و دامنه قدرت و کیاست او سخنان بسیار گفته‌اند و شاعران زمانه‌اش او را بسیار ستوده‌اند.[۲۰] از کارهای او، ساختن یک رباط (کاروانسرا، نیز محلی برای عبادت[۲۱]) ویژه زنان و رباطی ویژه مردان در مکه بود.[۲۲]

انتقال حکومت به آل برکات[ویرایش | ویرایش مبدأ]

پس از وی فرزندش برکات (م.۸۵۹ق.) در سال ۸۲۹ق. به حکمرانی مکه منصوب شد. البته وی در سال ۸۱۰ق. نیز همراه پدرش حکمرانی مشترک مکه را عهده‌دار بود. حکمرانی وی تا سال ۸۴۵ ادامه داشت؛ اما پس از آن چند بار عزل و نصب شد تا این که آخرین بار در سال ۸۵۱ق. به حکمرانی مکه منصوب شد. در آن سال، سلطان چقمق وی را به مصر فراخواند و او را بسیار گرامی داشت. وی سپس به مکه بازگشت و تا پایان عمر به سال ۸۵۹ق.[۲۳] امیر مکه بود. برکات بن حسن فردی فاضل بود و شعر نیز می‌سرود. او را عادل، مدیر، شجاع، و دارای حشمت و وقار خوانده‌اند.[۲۴] نسل او به آل برکات مشهورند که شماری از آنان از امیران مکه بودند.

پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]

  1. ↑ العقد الثمین، ج۴، ص۸۶؛ خلاصة الکلام، ص۳۱.
  2. ↑ افادة الانام، ج۳، ص۱۹۹.
  3. ↑ تاریخ مکه، ج۱، ص۱۵۶-۱۵۸.
  4. ↑ سمط النجوم، ج۴، ص۲۳۹.
  5. ↑ شفاء الغرام، ج۲، ص۲۰۶-۲۰۷؛ خلاصة الکلام، ص۳۳.
  6. ↑ خلاصة الکلام، ص۳۳.
  7. ↑ خلاصة الکلام، ص۳۴.
  8. ↑ الاعلام، ج۵، ص۹۰.
  9. ↑ خلاصة الکلام، ص۳۴.
  10. ↑ درر الفرائد، ج۱، ص۴۲۰.
  11. ↑ انباء الغمر، ج۱، ص۲۸۶.
  12. ↑ المعالم الاثیره، ص۲۵۰.
  13. ↑ انباء الغمر، ج۱، ص۲۸۶؛ الضوء اللامع، ج۳، ص۲۳۰.
  14. ↑ الضوء اللامع، ج۳، ص۱۰۳-۱۰۴.
  15. ↑ الاعلام، ج۲، ص۱۹۸.
  16. ↑ سمط النجوم، ج۴، ص۲۵۷.
  17. ↑ خلاصة الکلام، ص۳۷-۳۸.
  18. ↑ سمط النجوم، ج۴، ص۲۵۷.
  19. ↑ الاعلام، ج۲، ص۱۹۹.
  20. ↑ عمدة الطالب، ص۱۵۰؛ سمط النجوم، ج۴، ص۲۶۰-۲۶۳.
  21. ↑ المواعظ و الاعتبار، ج۴، ص۳۰۲.
  22. ↑ تاریخ مکه، ج۱، ص۱۷۷-۱۷۹.
  23. ↑ شذرات الذهب، ج۹، ص۴۳۰.
  24. ↑ خلاصة الکلام، ص۴۰-۴۳؛ الاعلام، ج۲، ص۴۹.

منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل آل عجلان.
  • الاعلام: الزرکلی (م.۱۳۹۶ق.)، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۹۷م
  • افادة الانام: عبدالله بن محمد الغازی (م.۱۳۶۵ق.)، به کوشش ابن دهیش، مکه، مکتبة الاسدی، ۱۴۳۰ق
  • انباء الغمر بأنباء العمر فی التاریخ: ابن حجر العسقلانی (م.۸۵۲ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۶ق
  • تاریخ مکه (اتحاف فضلاء الزمن): محمد بن علی الطبری (م.۱۱۷۳ق.)، به کوشش محسن محمد، قاهره، دار الکتاب الجامعی
  • خلاصة الکلام فی بیان امراء البلد الحرام: احمد بن زینی دحلان (م.۱۳۰۴ق.)، مصر، المطبعة الخیریه، ۱۳۰۵ق
  • الدرر الفرائد: عبدالقادر الجزیری (م.۹۷۷ق.)، به کوشش محمد حسن اسماعیلی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق
  • سمط النجوم العوالی: عبدالملک بن حسین العصامی (م.۱۱۱۱ق.)، قاهره، المکتبة السلفیة
  • شذرات الذهب: عبدالحی بن العماد الحنبلی (م.۱۰۸۹ق.)، به کوشش الارنؤوط، بیروت، دار ابن کثیر، ۱۴۰۶ق
  • شفاء الغرام: محمد الفأسی (م.۸۳۲ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه
  • الضوء اللامع: شمس الدین السخاوی (م.۹۰۲ق.)، قاهره، دار الکتاب الاسلامی
  • العقد الثمین: محمد الفأسی (م.۸۳۲ق)، بیروت، الرساله، ۱۴۰۳ق
  • عمدة الطالب: ابن عنبة (م.۸۲۸ق.)، به کوشش محمد حسن، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۸۰ق
  • المعالم الاثیره: محمد محمد حسن شراب، بیروت، دار القلم، ۱۴۱۱ق
  • المواعظ و الاعتبار: المقریزی (م.۸۴۵ق.)، به کوشش خلیل المنصور، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.


برگرفته از «https://wikihaj.com/index.php?title=آل_عجلان&oldid=36991»