ابن علان مکی: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی حج
(صفحه‌ای تازه حاوی « ابن علان مکی یکی از مولفان پرکار قرن 11 هجری است که بیش از 180 اثر در زمینه‌های...» ایجاد کرد)
 
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۱۵ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
محمد علی ابن علاَّن مکی شافعی، مفتی بزرگ [[شافعیان]] [[مکه]] و یکی از مولفان پرکار قرن 11 هجری است که بیش از 180 اثر در زمینه‌های گوناگون علوم اسلامی نگاشت. او 28 اثر درباره [[مکه]]، 4 اثر درباره [[مدینه]] و یک اثر درباره منازل بین مکه و مدینه داشت. با توجه به حضور همیشگی او در مکه و تدریس و تحقیق در جوار [[مسجدالحرام]]، آثار او درباره مکه، دارای اهمیت است.


ابن علان مکی یکی از مولفان پرکار قرن 11 هجری است که بیش از 180 اثر در زمینه‌های گوناگون علوم اسلامی نگاشت که سی و سه اثر از آنها، درباره مکه و مدینه است. 28 اثر درباره مکه، 4 اثر درباره مدینه و یک اثر درباره منازل بین مکه و مدینه است. با توجه به حضور همیشگی او در مکه و تدریس و تحقیق در جوار مسجدالحرام، آثار او درباره مکه، با یک نسبت زیاد، در صدر قرار دارد. این 28 اثری که با محوریت مکه نوشته، 12 اثر درباره بازسازی مکه پس از سیل معروف سال 1040ق، 8 کتاب درباره اماکن مکه و 8 اثر درباره مسجدالحرام است.
از 28 رساله‌ای که با محوریت مکه نوشت، 12 اثر درباره [[بازسازی مکه]] پس از سیل معروف [[بازسازی کعبه (سال ۱۰۴۰ق.)|سال 1040ق]]، 8 کتاب درباره [[اماکن مکه]] و 8 اثر درباره مسجدالحرام است. آثار او از منابع اصلی تاریخ بازسازی کعبه و مسجد الحرام، بعد از سیل سال ۱۰۳۹ است که به تخریب کعبه انجامید.
با توجه به این آمار، تنها مولفی است که این حجم را درباره بازسازی مسجدالحرام پس از سیل نوشته است.
==زندگی نامه==
==نسب==
محمد علی ابن علاَّن مکی شافعی، مفتی بزرگ شافعیان مکه بوده است. تولد و رشد علمی ابن علاَّن در [[مکه]] بود. برخی دیگر از خاندان او نیز اهل علم و ادب بودند از جمله جدّش ابوالمکارم محمد علاّن مکی، آثاری، از جمله «مثیر شوق الأنام إلی حج بیت الله الحرام» نگاشته است. جد دیگرش، عبدالملک بن علی چندین اثر از جمله «الحبل المتین فی الأذکار والأدعیة المأثورة عن سید المرسلین» نگاشت. اصالت وی به ساوه بر می‌گردد که پس از مدتی به [[تبریز]] و از آنجا به [[قزوین]] و در نهایت به [[شیراز]] کوچ کرد و در آنجا ساکن شد.<ref>ابن علان، بی‌تا، ج4، ص385.</ref>
محمد علی ابن علاَّن مکی شافعی، مفتی بزرگ شافعیان مکه بوده است. برخی دیگر از خاندان او نیز اهل علم و ادب بودند که نشانگر بیت علمی این خاندان است.
====فرزند====
جدّش ابوالمکارم محمد علاّن مکی، آثاری، از جمله اثر فاخر «مثیر شوق الأنام إلی حج بیت الله الحرام» نگاشته است. جد دیگرش، عبدالملک بن علی هم چندین اثر از جمله «الحبل المتین فی الأذکار والأدعیة المأثورة عن سید المرسلین» نگاشت. اصالت وی به ساوه بر می‌گردد که پس از مدتی به تبریز و از آنجا به قزوین  و در نهایت به شیراز کوچ کرد و در آنجا ساکن شد (ابن علان، بی‌تا، ج4، ص385)
غیاث‌الدین، فرزند ابن علان‌ نیز اهل علم و ادب بود و بر کتابی از آثار پدرش با نام «روضة الصفا فی آداب زیارة المصطفی»، حاشیه نگاشت.<ref>غازی مکی، 1435ق، ص204.</ref>
جد دیگرش، علی بن علی بن مبارک شاه صدیقی ساوجی شافعی نیز در آن ناحیه، جامع علوم و فنون بود (سخاوی، بی‌تا، ج5، ص262) و جد اعلای او،
====وفات====
علی بن مبارک شاه ساوجی شیرازی، به امام‌الدین ملقب بود که نشانگر  نفوذ معنوی وی است (حموی، بی‌تا، ج4، ص184) بنابراین اصل این خاندان با نفوذ علمی و فرهنگی، به ایران بر می‌گردد.
ابن علان در [[ذیحجه|ذی‌حجه]] سال 1057ق. وفات یافت و در مقبره خانوادگی آل علاَّن در کنار [[حرم حضرت خدیجه]] در [[قبرستان معلاة]]، به خاک سپرده شد.<ref>العلامه ابن علان المکی، ص ۱۸۳-۱۸۴
غیاث‌الدین، فرزند ابن علان‌ نیز اهل علم و ادب بود و بر کتابی از آثار پدرش با نام «روضة الصفا فی آداب زیارة المصطفی»، حاشیه نگاشت. (غازی مکی، 1435ق، ص204).
 
==تولد==
</ref>
تولد و رشد علمی ابن علاَّن در مکه بود. او با جدیت قرآن را حفظ کرد و علوم رایج را به خوبی فراگرفت و در سنین جوانی، به عنوان یکی از مدرسان مکه، در کنار کعبه تدریس می‌کرد.
==مذهب==
از آثار او بر می‌آید که شافعی دارای عقاید صوفیانه بوده است. به عنوان نمونه اثری دارد با نام «إتحاف أهل الإسلام و الإیمان ببیان أنَّ المصطفی لایخلو عنه زمان ولا مکان» که اثبات حیات نبیّ مکرم اسلام است؛ در حالی که با عقاید سلفیه که با تأسی به برخی آیات قرآن، پیامبر را مرده و منقطع از این دنیا می‌دانند، مخالف است.
==کتابخانه شخصی==
==کتابخانه شخصی==
ابن علاَّن مکی، کتابخانه بزرگی داشته که به قول مورخ بزرگ ابن وزیر، شیخ محمدعلی ابن علاَّن کتابهای زیادی را جمع کرد چون کتاب را خیلی دوست داشت اما پس از وفاتش، کتابخانه‌اش از بین رفت و اکثر آثار کتابخانه‌اش، به یمن رفت (ابن وزیر، 1405ق، ص129) برخی کتابهای مهم اهل سنت را نسخه‌برداری کرد که تاکنون هم به خط خودش باقی است (حسنی، عبدالحی، 1420ق، ج8 ، ص1249)
ابن علاَّن مکی، کتابخانه بزرگی داشته و کتاب‌های زیادی را جمع کرد چون کتاب را خیلی دوست داشت اما پس از وفاتش، کتابخانه‌اش از بین رفت و اکثر آثار کتابخانه‌اش، به [[یمن]] رفت <ref>ابن وزیر، 1405ق، ص129.</ref> برخی کتابهای مهم [[اهل سنت]] را نسخه‌برداری کرد که تاکنون نیز به خط خودش باقی است.<ref>حسنی، عبدالحی، 1420ق، ج8 ، ص1249.</ref>
==وفات==
او سرانجام پس از عمری نگارش کتاب در حوزه‌های گوناگون اسلامی، در ذی‌حجه سال 1057ق. وفات یافت و در مقبره خانوادگی آل علاَّن در کنار حرم حضرت خدیجه در قبرستان معلاة، به خاک سپرده شد.
==کتاب مهم ابن علان==
محقق معاصر، ابی‌هاشم ابراهیم بن منصور الامیر، در کتاب «من اعلام البلد الحرام العلامة ابن علان المکی؛ جهوده و آثاره و جهوده فی خدمة البلد الحرام» به تفصیل به شرح زندگانی او پرداخته و در پایان کتابش، اثر مهم وی درباره بازسازی کعبه در سال 1040ق. با نام «الأنباء العمیر ببناء البیت الحرام الفخیم» را برای اولین بار منتشر کرده است.  
==مکتوبات درباره حرمین شریفین==
==مکتوبات درباره حرمین شریفین==
185 اثر برای ابن علان مکی شناسایی شده است. آثار او در حوزه‌های مختلف اسلامی همچون حدیث، تفسیر و تاریخ است. 33 اثر از مجموع 185 اثر تدوینی وی، به نگارش درباره مکه و مدینه اختصاص دارد که عبارت است از:
185 اثر برای ابن علان مکی شناسایی شده است.<ref>الاعلامه ابن علان المکی، ص 108</ref> آثار او در حوزه‌های مختلف اسلامی همچون [[حدیث]]، [[تفسیر]] و [[تاریخ]] است. 33 اثر از مجموع 185 اثر وی، به مکه و مدینه اختصاص دارد.<ref name=":0">نقش ابن علان مکی در تدوین تاریخ مکه و مدینه، ص ۱۴۱</ref> علاوه بر این آثار، وی قصاید گوناگونی درباره حادثه خراب شدن خانه خدا در جریان سیل سال 1039ق. دارد. همچنین قصاید دیگری درباره [[اماکن مکه|اماکن مکه مکرمه]] از جمله ابیاتی در آیات حج که در [[منی]] سروده است.
===إتحاف الضیف بفضائل مسجد الخیف===
از این کتاب، اثری باقی نمانده است. ابن علان در فرازی از کتاب فتح الکریم الفتاح، درباره‌اش می‌نویسد:
 
«مسجد خیف، به تحقیق یک تک‌نگاری درباره فضایل و بازسازی‌های آن نگاشته‌ام. اصل و بنای مسجد که فضیلت دارد، قبة وسط آن است و آنچه بعدها به آن محلق شده، نزد ما ثابت نیست که حکم مسجد را داشته باشد؛ زیرا تملک سرزمین منا جایز نیست.» (هاشمی، ابراهیم، 1437، ص113)
=== أسنی المواهب و أهنی الفتوح===
أسنی المواهب و أهنی الفتوح بعمارة المقام الإبراهیمی و باب بیت الله و سقفه والسطوح، خطی.
دو نسخه از این اثر موجود است: 1. درکتابخانه رییس الکتاب، شماره2ـ 464 در 71 برگ؛ 2. کتابخانه التیموریه قاهره با شماره 592 در 52 برگ. این کتاب به زودی توسط ابراهیم بن منصور هاشمی الامیر، تصحیح و به چاپ خواهد رسید (هاشمی، ابراهیم، 1437، ص114).
 
3.  إعلام الأصاغر و الأکابر عمَّا بالحرم المکی من المساجد و المآثر
 
در این اثر، کعبه و مسجدالحرام، منزل ام‌المؤمنین خدیجه ، صفا و مروه، مولد النبی9 و دیگر مکان‌های تاریخی و مذهبی مکه توصیف شده است (هاشمی، ابراهیم، 1437، ص116).
 
4.  إعلام سائر الأنام بقصة السیل الذی سقط منه بیت الله الحرام و ما یتبع ذلک من عمارة وإشارة وحکم وأحکام، خطی.
 
وی این اثر را پس از سیل مکه در سال 1039ق. که منجر به فرو ریختن دیوارهای مسجدالحرام و کعبه گردید، نوشت. ابن علان از این کتاب به اصل کبیر و تاریخ کبیر نیز یاد می‌کند که نشانگر اهمیت آن است (ابن علان، 1428ق، ص149) نسخه کامل آن در در مرکز جمعة الماجد بدبی با شماره 694649 نگهداری می‌شود. نیز تنها 4 برگ از آن در کتابخانه دولتی برلین با شماره B562 موجود است (هاشمی، ابراهیم، 1437، ص116).
 
5 . أنباء المؤید الجلیل مراد، ببناء بیت الوهاب الجواد، چاپی
 
با تحقیق خالد خالدی، توسط الجمعیة التاریخیة السعودیة در 1428ق. به چاپ رسیده و خلاصه کتاب کبیر «إعلام سائر الانام ...» است. مولف آن را در 24 ذی‌قعده 1045ق. پنج سال بعد از بازسازی کعبه، نگاشته است (هاشمی، ابراهیم، 1437، ص121).
 
6 . الإنباء العمیم ببناء البیت الحرام الفخیم، چاپی
 
این اثر، مختصر کتاب «انباء المؤید الجلیل مراد...» است که ابی‌هاشم الامیر آن را تصحیح و همراه کتاب «ابن علان مکی حیاته و آثاره»، به چاپ رسانده است.
 
7.  الأقوال المعرفة فی الأعمال المطلوبة بعرفة، خطی
 
درباره فضایل و اعمال عرفه است که با نام «الأقوال المعرفة لما یطلب من الأعمال یوم عرفة» و «الأقوال المعرفة بفضائل أعمال عرفة» نیز معروف است (هاشمی، ابراهیم، 1437، ص119 و 120)
 
8 . إیضاح تلخیص بدیع المعانی فی بیان منع هدم جدار الکعبة الیمانی، خطی.
 
9.  البیان عن توجیه فرضیة عمارة البیت الشریف لسلطان الإسلام و الأیمان، خطی.
 
ابن علاَّن درباره چگونگی بازسازی کعبه پس از سیل 1039ق.، اثری نوشت با نام «نشر ألویة التشریف بالإعلام والتعریف بمن له ولایة عمارة ما سقط من بیت الشریف» و در آن، دلایل شرعی خود، مبنی بر نقش حاکم اسلامی در بازسازی بیت الله الحرام را بیان کرد. پس از آن‌که علما دلایل او را نپذیرفتند، این کتاب را نگاشت (هاشمی، ابراهیم، 1437، ص124) و آن را تخلیص و با نام «تلخیص بدیع المعانی فی بیان منع هدم جدار الکعبة الیمانی» در جمادی‌الاولی 1040ق. منتشر کرد (هاشمی، ابراهیم، 1437، ص127).
 
10. تنبیه ذوی النُّهی و الحجر علی فضائل و أعمال الحجر، خطی.
 
درباره فضایل و اعمال حجرالاسود که تالیف آن را روز دوشنبه، 25 رجب 1041ق. به پایان رساند (هاشمی، ابراهیم، 1437، ص129).
 
11.  جزء یتعلق بعرفات، خطی.
 
12.  جلاء الأبصار فی بیان الحرم بحدوده، خطی.
 
13.  حسن النبا فی فضل قبا، چاپی
 
خلاصه کتاب «جواهر الأنبا فی فضل مسجد قبا»، نوشته ابراهیم بن عبدالله وصابی یمنی شافعی (م967ق.) است که درباره تاسیس مسجد قبا و فضیلت آن نگاشت. مولف این اثر را در مقابل مناره مسجد قبا، هنگامی که موذن مسجد، اذان ظهر می‌گفت، در ظهر روز پنج‌شنبه 28 ربیع‌الثانی 1050ق. به پایان رساند. این اثر با تحقیق مرزوق علی ابراهیم، در ریاض توسط دارالشریف و همچنین با تحقیق محمد برکات در صنعاء توسط مرکز عبادی، به چاپ رسیده است (هاشمی، ابراهیم، 1437، ص131).
 
14.  الخیزران فی فضل و تاریخ دارالخیزران
 
این تک‌نگاری مهم، درباره دارالخیزان نوشته شده که ابتدا خانه ارقم بن ابی‌الارقم بود و از نخستین مراکز تبلیغ اسلام در مکه به شمار می‌رفت. بنابراین پس از مدتی به دار ابی‌الارقم معروف شد. مهدی عباسی این خانه را خرید و به همسرش خیزران هدیه داد و پس از آن به دارالخیزران معروف شد.
 
15.  درر القلائد فیما یتعلق بزمزم و سقایة العباس من الفوائد، خطی. نام دیگر این اثر «العقد المنظم فیما تعلق بزمزم» و نیز نام دیگر «فضل زمزم»
 
16.  رفع­الأیدی إلی المنعم الوهاب فی أن یمنع غرة الکعبة الغراء کشف الحجاب، خطی.
 
تنها نسخه باقیمانده از این اثر، در کتابخانه ملک عبدالعزیز در مدینه منوره با شماره 1645 در 4 برگ نگهداری می‌شود. مولف این اثر را در جمادی‌الاولی سال 1040ق. به پایان برده است.
 
17.  روضة الصفا فی آداب زیارة المصطفی
 
پسر ابن علان بر این کتاب تتمه‌ای نوشته است (هاشمی، ابراهیم، 1437، ص139).
 
18.  زهر الربا فی فضل مسجد قبا، مفقود.
 
19.  طیب المورد فی تاریخ محل المولد، مفقود
 
ابن علان درباره این اثر می‌نویسد: «پیامبر9 در مکه متولد شد و محل تولد وی معروف است. هر سال در شب تولد ایشان، یکی از بزرگترین جشن‌ها در آن مکان برگزار می‌شود و بزرگان شهر به همراه مردم، آنجا را زیارت می‌کنند. من  جزوه‌ای با نام «طیب المورد» درباره این مکان نوشته و در آن، اقوال مختلف درباره مولد پیامبر را بررسی کرده و در پایان اثبات کرده‌ام که همین مکا ن معروف، محل ولادت ایشان است.» (هاشمی، ابراهیم، 1437، ص146).
 
20.  العلم المفرد فی فضل الحجر الأسود، خطی.
 
یک نسخه در کتابخانه ملک عبدالعزیز در مدینه با شماره 1645 نگهداری می‌شود. دیگری در دارالکتب المصریه در قاهره با شماره 3184 و دیگری در کتابخانه عاطف افندی در ترکیه با شماره 2813 و دیگری در کتابخانه قیصری راشد افندی با شماره 3/364.
 
ابن علان در این اثر، حادثه‌های مهم پیرامون حجرالاسود را بازگو کرده است که بر اهمیت آن، می‌افزاید؛ از جمله حادثه سیل سال 1039ق. و بازسازی کعبه در سال 1040ق. او خدا را شکرگزار است که توانسته اثری مستقل درباره حجرالاسود و اتفاقات آن را در کتابی مستقل، گردآوری کند. به اعتراف او «کتابی درابره فضل و تاریخ حجرالاسود نگاشتم و بگمانم تاکنون، بی‌سابقه بوده است.» (هاشمی، ابراهیم، 1437، ص148).
 
21.  فتح القدیر فی الأعمال التی یحتاج إلیها من جعل له المل علی البیت ولایة التعمیر، خطی.
 
تنها نسخه این اثر در کتابخانه قیصری راشد افندی با شماره 5/364  نگهداری می‌شود که در سال 1040ق. (همان سال بازسازی کعبه) توسط محمد بن جعفر سواحلی نقشبندی، استنساخ شده است (هاشمی، ابراهیم، 1437، ص151) رساله‌ای است درباره آداب عمارت و نوسازی که در آن 20 شرط برای کسانی بر می‌شمارد که بازسازی بیت الله الحرام و کعبه را برعهده گرفته‌اند (هاشمی، ابراهیم،
1437، ص152).
 
22.  فتح الکریم الفتاح فی حکم ما سد به البیت من حصر وأعواد وألوح، مفقود
 
نام دیگر آن «فتح الفتاح فی معرفة ما سد به البیت من حصر وأعواد وألواح».
 
23.  فضائل مکة المکرمة، مفقود
 
24.  قرة العین فی حدیث استمتعوا من هذا البیت فقد هدم مرتین، خطی
 
یک نسخه از این اثر در کتابخانه قیصری راشد افندی در ترکیه با شماره 4/364  نگهداری می‌شود. دکتر سامی خیاط آن را تصحیح و تحقیق کرده و به زودی در مجموعه بزرگ «لقاءات العشر الأواخر»، به چاپ خواهد رسید (هاشمی، ابراهیم، 1437، ص158).
 
25.  قصیدة فی ذکر المنازل من مکة إلی المدینة، خطی
 
در کتابخانه قیصری (راشد ا فندی) شماره 1078 در 15 برگ.
 
26.  القول الحق و النقل الصریح بجواز أن یقرأ بجوف الکعبة الحدیث الصحیح، خطی
 
یک نسخه در کتابخانه ملک عبدالعزیز مدینه با شماره 1645 نگهداری می‌شود که شیخ عبدالعزیز ابورحله، به تصحیح و تحقیق این اثر، مشغول است. (ص159)
 
27.  کتاب فی باب الکعبة، مفقود
 
ابن علان درباره این کتاب: «برای باب کعبه تالیف مستقلی دارم که عمارت  و بازسازی آن را بیان می‌کند.» نیز «هنگامی که نجاران کار ساخت باب جدید کعبه را تمام کرده و آن را نصب کردند، برای باب کعبه تالیف نفیسی نوشتم و کلام را در آن بسط داده توضیح دادم که چه کسی این درب را تغییر داده است.» (هاشمی، ابراهیم، 1437، ص160).
 
28.  المبرد المبکی فی رد الصارم المنکی، مفقود
 
سبکی کتابی درباره اثبات زیارت پیامبر نگاشته که با واکنش شدید ابن عبدالهادی حنفی مواجهه شده است. ابن علان این اثر را در حمایت از سبکی و رد بر حنفی نوشته است (هاشمی، ابراهیم، 1437، ص161).
 
29.  المنهج الأقوم فی الکلام علی حدیث ماء زمزم یا النهج الأقوم فی الکلام علی حدیث ماء زمزم، مفقود
 
این اثر خلاصه حدیث «ماء زمزم لما شرب له» است که ابن حجر عسقلانی در جزوه‌ای توضیح داده است. ابن علان: «برای زمزم، جزوه ابن حجر عسقلانی را خلاصه کردم و خودم مطالبی را به آن اضافه کرده و نام آن را المنهج الاقوم .... گذاشتم.» (هاشمی، ابراهیم، 1437، ص164).
 
30.  مورد الصفا فی مولد المصطفی، خطی.
 
نسخه‌ای خطی از این اثر در کتابخانه بغداتلی وهبی در ترکیه (شماره 1143)، دیگری در مرکز الوثائق التاریخیة در منامه بحرین (شماره 179) در 8 برگ، دیگری در کتابخانه دولتی برلین (شماره 54)، دیگری در کتابخانه قیصری راشد افندی (شماره 2/364) ضمن این مجموعه از شماره برگهای (47 ـ 72) که در سال 1040 نسخ شده است (هاشمی، ابراهیم، 1437، ص166). او این کتاب را در شب اول شب چهارشنبه، 21 ربیع‌الاول 1039ق. در کوه ابی‌قبیس به پایان رسانده است. نام دیگر آن النفحات العنبریة فی مولد سید البریه
 
31.  نشر ألویة التشریف بالإعلام و التعریف بمن له ولایة عمارة ما سقط من البیت الشریف.
 
این اثر با تحقیق محمد باذیب، توسط دار البشائر الاسلامیه در بیروت سال 2001 به چاپ رسیده است. بنابر گزارش شبلی (م. 1093ق.) و محبی (م. 1111): هنگامی که کعبه فرو ریخت (اشاره به سیل 1039ق.)، شریف مسعود حاکم مکه از عالمان دینی شهر، درباره حکم بازسازی آن پرسید که جواب دادند: بر همه مسلمانان واجب کفایی است که بازسازی کنند و حاکم موظف است وسایل آن را مهیا کند. ابن علان
ضمن موافقت با دیگر عالمانی که جواب داده بودند، مسئولیت اصلی بازسازی را بر دوش حاکم مکه گماشت و فتوا دادکه جز حاکم، دیگری نمی‌تواند به این عمل دست یازد. سپس ابن علان این کتاب را درباره این حکم نگاشت (هاشمی، ابراهیم، 1437، ص169).
 
32.  النفحات الأریجة فی متعلقات بیت أم المؤمنین خدیجة، خطی.
 
درباره بیت معروف خدیجه در مکه؛ یک نسخه در کتابخانه قیصری راشد افندی در ترکیه (شماره 1078) برگ (123 ـ 161) و دیگری در جامع کبیر صنعاء (18مج).
 
33.  الوشی المرقم فی فضل دار الأرقم، خطی.
 
نسخه‌ای در کتابخانه عاطف افندی در ترکیه (شماره 2813) در 14 برگ.
 
علاوه بر این آثار، وی قصاید گوناگونی درباره حادثه خراب شدن خانه خدا در جریان سیل سال 1039ق. دارد. همچنین قصاید دیگری درباره اماکن مکه مکرمه از جمله ابیاتی در آیات حج که در منی سروده است. نیز درباره حدود حرم، بنای کعبه در تاریخ، بنای حجرالاسود و....
 
==مکتوبات درباره بازسازی مکه==
 
1. الزلف و القربی فی تعمیر ما سقط من الکعبة،  چاپی.
 
تاج‌الدین بن احمد بن امین‌الدین بن عبدالعال حنفی مصری (م. حدود 1040ق.)
رساله‌ای کوتاه با نام «الزلفی والقربی فی تعمیر ما سقط من الکعبة» نگاشت. نام دیگر این رساله کوتاه «الزلف والقربة فی تعمیر ما سقط من الکعبة» ضبط شده است. (لقاء العشر، ج16، ش25، ص4) سبب تالیف این اثر، پاسخ به این پرسشها بود:
 
آیا تجدید بنای کعبه فوری است؟ از چه مالی می‌توان در بازسازی کعبه استفاده کرد و آیا واجب است که آن مال خالی از شبهه باشد؟ و در مجموع از چه مالی حلال‌تر است که برای تعمیر و بازسازی کعبه استفاده شود.
 
با مراجعه به این کتاب معلوم شد، این رساله کوتاه سه صفحه‌ای، شامل هیچ گزارش تاریخی‌ای نیست که معلوم سازد این بازسازی چگونه انجام شده است و در واقع، جواب مسائل فقهی پیرامون این واقعه تاریخی است. این رساله کوتاه سه صفحه‌ای توسط یوسف بن محمد صبیحی تصحیح و در مجموعه «لقاء العشر بالمسجد الحرام»، ج16، شماره 215، به چاپ رسیده است.
 
2.  رسالة فی بناء الکعبة، مفقود
 
از خالد بن احمد بن محمد جعفری مکی مالکی (م. 1043ق.
 
3.  الاشارات القدسیة المفهومة من هدم الکعبة العلیة، چاپی
 
اثر محمد غرس‌اللدین انصاری مدنی (م. 1057)، امام و خطیب حرم نبوی این
رساله را نگاشته که با تحقیق فاطمه زینی توسط مکتبة زهراء الشرق در قاهره به سال
2009 به چاپ رسید.
 
4.  الدرة المنیفة فی تاریخ الکعبة الشریفة، مفقود
 
از خلیفة بن ابی‌الفرج زمزمی بیضاوی مکی (م. 1063ق.)
 
5.  إسعاد آل عثمان المکرم ببناء بیت الله المحرم، چاپی.
 
از حسن بن عمار شرنبلالی (م. 1069ق.)، در احکام بنای کعبه و مسجدالحرام که با تحقیق سلیمان آل کمال توسط جامعة ام القری مکه به سال 2003 به چاپ رسیده است.
 
6.  الأقوال المعلمة فی وقوع الکعبة المعظمة، مفقود
 
اثر علی بن عبدالقادر بن محمد طبری مکی (م. 1070ق.) امام جماعت مقام شافعی مسجدالحرام؛ او در این باره  رساله «تحفة الکرام بأخبار عمارة السقف و الباب من البیت الحرام» را نیز نگاشت.
 
7.  در النظم فی وقوع أرکان البیت المعظم، مفقود
 
قصیده‌ای از ابراهیم بن یوسف مهتار رومی مکی (م. 1071ق.) هر چند اصل آن از بین رفته اما ابن معصوم این قصیده را در آثارش آورده است.
 
8 . تهنئة أهل الإسلام بتجدید بیت الله الحرام، چاپی.
 
از ابراهیم بن محمد بن عیسی میمونی (م. 1079ق.) که با تحقیق مرکز البحوث بمکتبة نزار الباز تحقیق و توسط همان مرکز در 1998 در مکه به چاپ رسیده است.
 
9.  مفرّحة الانام فی تأسیس بیت­الله الحرام، چاپی.
 
اثرِ میرزا زین‌العابدین کاشانی از علمای قرن یازدهم؛ وی که از عالمان شیعه مقیم مکه بوده و در هنگام سیل و بازسازی در آنجا حضور داشته، این اثر را به دو زبان فارسی و عربی نگاشته است. استاد رسول جعفریان که نسخه فارسی این اثر را تصحیح و در میقات حج، شماره 5 به چاپ رسانده، مولف را از شاگردان ملا محمدامین استرآبادی، بنیان‌گذار تفکر نوین اخباری و صاحب فوائد المدنیة دانسته و در توصیف شخصیت و اثر وی می‌نویسد:


وی از عالمان مقیم مکه بوده و در همین شهر نیز به دست سنیان متعصب به شهادت رسیده است. شهادت وی دلایل خاصی داشته؛ همانطوری‌که در مقاله ما، در شماه 4 مجله میقات صص 116ـ 119 آمده: درباره روز عرفه میان شیعه و سنّی اختلاف نظر پیش آمده و به دلیل عدم تبعیت شیعیان از سنیان، افراطیون سنی دست به شهادت زائران شیعی می‌زده‌اند. میرزا زین‌العابدین، به تصریح عبدالحی رضوی، به همین دلیل به شهادت رسیده است.
مکتوبات ابن علان درباره حرمین شریفین عبارت است از<ref name=":0" />:
====إتحاف الضیف بفضائل مسجد الخیف====
از این کتاب، اثری باقی نمانده است. ابن علان در فرازی از کتاب فتح الکریم الفتاح به نگارش کتابی درباره مسجد خیف اشاره کرده است. <ref>هاشمی، ابراهیم، 1437، ص113.</ref>
====أسنی المواهب و أهنی الفتوح====
أسنی المواهب و أهنی الفتوح بعمارة المقام الإبراهیمی و باب بیت الله و سقفه والسطوح. دو نسخه خطی از این اثر موجود است.<ref>هاشمی، ابراهیم، 1437، ص114.</ref>
====إعلام الأصاغر و الأکابر====
در "إعلام الأصاغر و الأکابر عمَّا بالحرم المکی من المساجد و المآثر"، کعبه و مسجدالحرام، منزل ام‌المؤمنین خدیجه ، [[صفا و مروه]]، مولد النبی و دیگر مکان‌های تاریخی و مذهبی مکه توصیف شده است.<ref>هاشمی، ابراهیم، 1437، ص116.</ref>
====إعلام سائر الأنام بقصة السیل====
نام کامل کتاب چنین است إعلام سائر الأنام بقصة السیل الذی سقط منه بیت الله الحرام و ما یتبع ذلک من عمارة و إشارة وحکم وأحکام. این اثر را پس از سیل مکه در سال 1039ق. که منجر به فرو ریختن دیوارهای مسجدالحرام و کعبه گردید، نوشت. ابن علان از این کتاب به اصل کبیر و تاریخ کبیر نیز یاد می‌کند که نشانگر اهمیت آن است.<ref>ابن علان، 1428ق، ص149.</ref>
====أنباء المؤید الجلیل====
أنباء المؤید الجلیل مراد، ببناء بیت الوهاب الجواد. این اثر با تحقیق خالد خالدی، به چاپ رسیده و خلاصه کتاب کبیر «إعلام سائر الانام ...» است. مولف آن را در 24 [[ذیقعده|ذی‌قعده]] 1045ق. پنج سال بعد از [[بازسازی کعبه]]، نگاشته است.<ref>هاشمی، ابراهیم، 1437، ص121.</ref>
====الإنباء العمیم====
الإنباء العمیم ببناء البیت الحرام الفخیم. این اثر که مختصر کتاب «انباء المؤید الجلیل مراد...» است توسط ابراهیم بن منصور الهاشمی الامیر آن را تصحیح و به چاپ رسیده است.
====الأقوال المعرفة فی الأعمال المطلوبة====
الأقوال المعرفة فی الأعمال المطلوبة بعرفة، خطی است و درباره فضایل و اعمال [[عرفه]] است که با نام «الأقوال المعرفة لما یطلب من الأعمال یوم عرفة» و «الأقوال المعرفة بفضائل أعمال عرفة» نیز معروف است.<ref>هاشمی، ابراهیم، 1437، ص119 و 120.</ref>
====البیان عن توجیه فرضیة عمارة البیت الشریف====
البیان عن توجیه فرضیة عمارة البیت الشریف لسلطان الإسلام و الأیمان، خطی است. ابن علاَّن درباره چگونگی [[بازسازی کعبه]] پس از سیل 1039ق.، اثری نوشت با نام «نشر ألویة التشریف بالإعلام والتعریف بمن له ولایة عمارة ما سقط من بیت الشریف» و در آن، دلایل شرعی خود، مبنی بر نقش [[حاکم اسلامی]] در بازسازی بیت الله الحرام را بیان کرد. پس از آن‌که علما دلایل او را نپذیرفتند، این کتاب را نگاشت.<ref>هاشمی، ابراهیم، 1437، ص124.</ref> و آن را تخلیص و با نام «تلخیص بدیع المعانی فی بیان منع هدم جدار الکعبة الیمانی» در جمادی‌الاولی 1040ق. به پایان رساند.<ref>هاشمی، ابراهیم، 1437، ص127.</ref>
====تنبیه ذوی النُّهی و الحجر====
تنبیه ذوی النُّهی و الحجر علی فضائل و أعمال الحجر، خطی است. درباره فضایل و اعمال [[حجرالاسود]] که تالیف آن را روز دوشنبه، 25 [[رجب]] 1041ق. به پایان رساند.<ref>هاشمی، ابراهیم، 1437، ص129.</ref>
====حسن النبا فی فضل قبا====
حسن النبا فی فضل قبا، به چاپ رسیده است و خلاصه کتاب «جواهر الأنبا فی فضل مسجد قبا»، نوشته ابراهیم بن عبدالله وصابی یمنی شافعی (م967ق.) است. این اثر با تحقیق مرزوق علی ابراهیم، در [[ریاض]] توسط دارالشریف و همچنین با تحقیق محمد برکات در [[صنعاء]] توسط مرکز عبادی، به چاپ رسیده است.<ref>هاشمی، ابراهیم، 1437، ص131.</ref>
====الخیزران فی فضل و تاریخ دارالخیزران====
این تک‌نگاری مهم، درباره [[دارالخیزان]] نوشته شده که ابتدا خانه ارقم بن ابی‌الارقم بود و از نخستین مراکز تبلیغ اسلام در مکه به شمار می‌رفت. بنابراین پس از مدتی به دار ابی‌الارقم معروف شد. مهدی عباسی این خانه را خرید و به همسرش خیزران هدیه داد و پس از آن به دارالخیزران معروف شد.
====درر القلائد فیما یتعلق بزمزم ====
درر القلائد فیما یتعلق بزمزم و سقایة العباس من الفوائد، خطی است. نام دیگر این اثر «العقد المنظم فیما تعلق بزمزم» و نیز نام دیگر «فضل زمزم» است.
====رفع ­الأیدی إلی المنعم الوهاب====
رفع ­الأیدی إلی المنعم الوهاب فی أن یمنع غرة الکعبة الغراء کشف الحجاب، خطی است.
تنها نسخه باقیمانده از این اثر، در کتابخانه ملک عبدالعزیز در مدینه منوره نگهداری می‌شود. مولف این اثر را در [[جمادی‌الاولی]] سال 1040ق. به پایان برده است.
====روضة الصفا فی آداب زیارة المصطفی====
پسر ابن علان بر این کتاب تتمه‌ای نوشته است.<ref>هاشمی، ابراهیم، 1437، ص139.</ref>
====طیب المورد فی تاریخ محل المولد====
طیب المورد فی تاریخ محل المولد، مفقود است. ابن علان درباره این اثر می‌نویسد: «[[پیامبر]] در [[مکه]] متولد شد و محل تولد وی معروف است. هر سال در شب تولد ایشان، یکی از بزرگترین جشن‌ها در آن مکان برگزار می‌شود و بزرگان شهر به همراه مردم، آنجا را [[زیارت]] می‌کنند. من  جزوه‌ای با نام «طیب المورد» درباره این مکان نوشته و در آن، اقوال مختلف درباره مولد پیامبر را بررسی کرده و در پایان اثبات کرده‌ام که همین مکان معروف، محل ولادت ایشان است.»<ref>هاشمی، ابراهیم، 1437، ص146.</ref>
====العلم المفرد فی فضل الحجر الأسود====
العلم المفرد فی فضل الحجر الأسود، خطی است.
ابن علان در این اثر، حادثه‌های مهم پیرامون [[حجرالاسود]] را بازگو کرده است؛ از جمله حادثه سیل سال 1039ق. و [[بازسازی کعبه]] در سال 1040ق. <ref>هاشمی، ابراهیم، 1437، ص148.</ref>
====فتح القدیر====
فتح القدیر بالأعمال التی یقف عندها فی عمارة الغرآ من جعل له الملک علیها ولایة التعمیر، خطی است. تنها نسخه این اثر در کتابخانه قیصری راشد افندی نگهداری می‌شود که در سال 1040ق.(همان سال بازسازی کعبه) توسط محمد بن جعفر سواحلی نقشبندی، استنساخ شده است.<ref>هاشمی، ابراهیم، 1437، ص151</ref> رساله‌ای است درباره آداب عمارت و نوسازی که در آن 20 شرط برای کسانی بر می‌شمارد که بازسازی بیت الله الحرام و کعبه را برعهده گرفته‌اند.<ref>هاشمی، ابراهیم، 1437، ص152.</ref>
====فتح الکریم الفتاح====
فتح الکریم الفتاح فی حکم ما سد به البیت من حصر وأعواد وألوح، مفقود است و نام دیگر آن «فتح الفتاح فی معرفة ما سد به البیت من حصر وأعواد وألواح» است.
====قرة العین====
قرة العین فی حدیث استمتعوا من هذا البیت فقد هدم مرتین، خطی است.
یک نسخه از این اثر در کتابخانه قیصری راشد افندی در ترکیه نگهداری می‌شود. دکتر سامی خیاط آن را تصحیح و تحقیق کرده است.<ref>هاشمی، ابراهیم، 1437، ص158.</ref>
====قصیدة فی ذکر المنازل من مکة إلی المدینة====
قصیدة فی ذکر المنازل من مکة إلی المدینة، خطی است و در کتابخانه قیصری نگهداری می‌شود.
====القول الحق و النقل الصریح====
القول الحق و النقل الصریح بجواز أن یقرأ بجوف الکعبة الحدیث الصحیح، خطی است. یک نسخه در کتابخانه ملک عبدالعزیز مدینه نگهداری می‌شود.
====کتاب فی باب الکعبة====
کتاب فی باب الکعبة، مفقود است.
ابن علان درباره این کتاب می‌گوید: «برای باب [[کعبه]] تالیف مستقلی دارم که عمارت  و بازسازی آن را بیان می‌کند.» نیز «هنگامی که نجاران کار ساخت باب جدید کعبه را تمام کرده و آن را نصب کردند، برای باب کعبه تالیف نفیسی نوشتم و کلام را در آن بسط داده توضیح دادم که چه کسی این درب را تغییر داده است.» <ref>هاشمی، ابراهیم، 1437، ص160.</ref>
====المبرد المبکی فی رد الصارم المنکی====
المبرد المبکی فی رد الصارم المنکی، مفقود است.
سبکی کتابی درباره اثبات [[زیارت پیامبر]] نگاشته که با واکنش شدید ابن عبدالهادی حنفی مواجهه شده است. ابن علان این اثر را در حمایت از سبکی و رد بر [[حنفی]] نوشته است.<ref>هاشمی، ابراهیم، 1437، ص161.</ref>
====المنهج الأقوم فی الکلام====
المنهج الأقوم فی الکلام علی حدیث ماء زمزم یا النهج الأقوم فی الکلام علی حدیث ماء زمزم، مفقود است.
این اثر خلاصه حدیث «ماء زمزم لما شرب له» است که [[ابن حجر عسقلانی]] در جزوه‌ای توضیح داده است. ابن علان می‌گوید: «برای [[زمزم]]، جزوه ابن حجر عسقلانی را خلاصه کردم و خودم مطالبی را به آن اضافه کرده و نام آن را المنهج الاقوم .... گذاشتم.» <ref>هاشمی، ابراهیم، 1437، ص164.</ref>
====مورد الصفا فی مولد المصطفی====
نسخه‌ای خطی از این اثر در کتابخانه‌هایی وجود دارد.<ref>هاشمی، ابراهیم، 1437، ص166.</ref> نام دیگر آن النفحات العنبریة فی مولد سید البریه است.
====نشر ألویة التشریف====
نشر ألویة التشریف بالإعلام و التعریف بمن له ولایة عمارة ما سقط من البیت الشریف، با تحقیق محمد باذیب، در [[بیروت]] سال 2001 به چاپ رسیده است. بنابر گزارش [[شبلی]]  و [[محبی]]، هنگامی که کعبه فرو ریخت (اشاره به سیل 1039ق.)، شریف مسعود حاکم مکه از عالمان دینی شهر، درباره حکم بازسازی آن پرسید که جواب دادند: بر همه مسلمانان [[واجب کفایی]] است که بازسازی کنند و حاکم موظف است وسایل آن را مهیا کند. ابن علان ضمن موافقت با دیگر عالمانی که جواب داده بودند، مسئولیت اصلی بازسازی را بر دوش حاکم مکه گماشت و [[فتوا]] داد که جز حاکم، دیگری نمی‌تواند به این عمل دست یازد. سپس ابن علان این کتاب را درباره این حکم نگاشت.<ref>هاشمی، ابراهیم، 1437، ص169.</ref>
====النفحات الأریجة====
النفحات الأریجة فی متعلقات بیت أم المؤمنین خدیجة، خطی است.
درباره بیت معروف خدیجه در مکه؛ یک نسخه در کتابخانه قیصری راشد افندی در ترکیه و دیگری در جامع کبیر صنعاء  است.
====الوشی المرقم====
الوشی المرقم فی فضل دار الأرقم، خطی است.
نسخه‌ای در کتابخانه عاطف افندی در ترکیه است.
===دیگر آثار===
* إیضاح تلخیص بدیع المعانی فی بیان منع هدم جدار الکعبة الیمانی، خطی است.
* جزء یتعلق بعرفات، خطی است.
* جلاء الأبصار فی بیان الحرم بحدوده، خطی است.
* زهر الربا فی فضل مسجد قبا، مفقود است.
* فضائل مکة المکرمة، مفقود است.


آنچه در اینجا آمده؛ رساله کوتاه اما با ارزشی است که او طی یک ماجرای جالب درباره بنای کعبه و برخی اماکن مکه مکرمه نگاشته است. به‌نوشته مؤلف در ظهر روز چهارشنبه 19 ماه‌شعبان 1039 سیل ‌عظیمی در مکّه آمده ‌وآب زیادی به داخل مسجد وارد شده است؛ به دنبال آن تعداد زیادی از مردم ـ که به نوشته او حدود 442  نفر می‌شدند ـ در آن سیل از بین رفتند که یک معلّم با سی دانش‌آموزِ او که در مسجد مشغول درس بودند، جزو آنان بود. مؤلف در روز پنجشنبه بیستم ماه شعبان وارد مسجد شده که هیچ طواف کننده‌ای در آن نبوده است او خود در داخل آب طواف کرده و نماز طواف را ـ اجباراً ـ بالای منبر خوانده است.
== بازسازی کعبه در سال ۱۰۴۰ ==
{{اصلی|بازسازی کعبه (سال ۱۰۴۰ق.)}}
ابن علان چندین کتاب درباره بازسازی کعبه و مسجدالحرام، پس از سیل سال ۱۰۳۹ قمری نگاشته است. آثار او که از شاهدان عینی مراحل ساخت مسجد و مسائل مرتبط به آن بوده است، از منابع مهم تاریخ‌ کعبه و مسجدالحرام است. مهم‌ترین اثر او در این باب  کتاب الانباء‌ العمیم ببناء البیت الحرام الفخیم است.


مؤلف ادامه این گزارش را درباره تخریب کعبه و بنای مجدّد آن، به دقّت هرچه تمامتر آورده و به دنبال آن، پیرامون برخی اماکن مکه مکرمه نیز سخن گفته است. رساله حاضر نشانگر افتخار بزرگی برای شیعه در بنای ساختمان کعبه مکرمه می‌باشد. افتخاری که مؤلف را وادار کرده تا این رساله را نگاشته و مؤمنان را خشنود سازد. نام رساله از همین احساس، برخاسته است.
==جستارهای وابسته==
 
*[[بازسازی مکه (سال ۱۰۴۰ق.)]]
نسخه‌ای از این رساله، به شماره 86، در کتابخانه دانشکده ادبیات دانشگاه تهران (که فعلًا به کتابخانه مرکزی منتقل شده) تحت عنوان «تاریخ کعبه» موجود است. گزارش عربی آن نیز در کتابخانه مجلس شورای اسلامی موجود می‌باشد که در جلد 12، ص70 شناسانده شده است.
 
به نوشته آقا بزرگ فتح‌اللّه بن مسیح اللّه، کتابی با عنوان ابنیة الکعبه نوشته که ترجمه عربی رساله مذکور را در آن درج کرده است. همینطور در جنة النعیم ص 293 نیز بخشی از آن نقل شده است.
 
بخش عمده رساله مذکور را صاحب «فرائد الفوائد فی احوال المدارس و المساجد» در کتاب خود (صص 115ـ 101 و 143ـ 139) درج کرده است. علاوه بر آن، سید اسماعیل بن نجف حسینی مرندی بخش‌عمده متن گزارش زین‌العابدین را بدون آن که از وی نامی به میان آورد، به علاوه یک نقشه و چند نکته کوچک نوشته است. او خود گزارشی نیز از مدینه در سال 1255 نگاشته و مجموعه اینها را در نسخه‌ای ـ که رساله‌های دیگری نیز از وی در آن آمده، گردآوری کرده است.
 
باید این نکته را یادآور شد که گزارش فارسی آن، با آنچه مرندی و صاحب فوائدالفرائد آورده‌اند تفاوتهایی دارد که گویی دو تحریر است. به علاوه متن فارسی و عربی آن تفاوتهایی با یکدیگر داشته و مطالبی از آن در یکی هست و در دیگری نیست (میقات حج، ش5، پاییز 1372، ص95 ـ 115).
 
این اثر به زبان عربی، با نام «مفرحة الانام فی تأسیس بیت الله الحرام» با تحقیق عمار عبودی نصار و حیدر لفته مال الله، توسط مشعر، در سال 1386 منتشر شد.
 
نکته حائز اهمیت آن‌که، گزارش زین‌العابدین کاشانی از عالمان شیعه مقیم مکه با گزارش ابن علان، عالم بزرگ اهل سنت مقیم مکه، تفاوت‌هایی دارد که عمده آن، درباره موسس و بانی بازسازی است. در گزارش‌ زین‌العابدین بر نقش وی تاکید شده اما در گزارش ابن علان بر نقش خویش و دیگر عالمانِ اهل سنت مکه و نیز نقش خلافت عثمانی در بازسازی آن مکان مقدس، تاکید شده است. همچنین در گزارش ابن علان، اثری از نام زین‌العابدین کاشانی در جریان بازسازی، به چشم نمی‌خورد. البته در این‌که زین‌العابدین کاشانی در آن زمان در مکه حضور داشته، تردیدی نیست لکن نقش وی در آثار ابن علان، انعکاسی نداشته است.
==جستارهای ویژه==
* [[مکه]]
* [[بازسازی مکه]]
==پانویس==
==پانویس==
{{پانویس}}
{{پانویس}}
==منابع==
==منابع==
{{منابع}}
{{منابع}}
{{دانشنامه
{{برگرفتگی
  | آدرس = http://miqat.hajj.ir/article_99035.html
  | پیش از لینک = مقاله
  | عنوان = ابن علان مکی
| منبع = نقش ابن علان مکی در تدوین تاریخ مکه و مدینه
| نویسنده =
| لینک = http://miqat.hajj.ir/article_99035.html
  | توضیحات منبع = علی احمدی، میقات حج شماره ۱۰۹، ۱۳۹۸
}}
}}
* '''نقش ابن علان مکی در تدوین تاریخ مکه و مدینه'''، علی احمدی، فصلنامه میقات حج، شماره ۱۰۹
* ابن علان مکی، (بی‌تا)، '''الفتوحات الربانیة علی الأذکار النواویة'''، چاپ اول، تحقیق جمعیة النشر والتألیف الأزهریة، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
* ابن علان مکی، محمدعلی (1428ق./2007م.) '''انباء المؤید الجلیل مراد ببناء بیت الوهاب الجواد'''، چاپ اول، تحقیق خالد الخالدی، ریاض، الجمعیة التاریخیة السعودیة.
* ابن‌الوزیر، عبدالله بن علی، '''طبق الحلوی و صحائف المن و السلوی(1405ق./1985)'''، چاپ اول، تحقیق محمد عبدالرحیم حازم، بیروت، دارالمسیرة.
* اسدی مکی، احمد، '''إخبار الکرام بأخبار المسجدالحرام(1976م.)'''، تحقیق حافظ غلام مصطفی، بنارس هند، الجامعة السلفیة، 1976م.
* باعلوی، محمد بن ابی­بکر، (1424ق./2003)، '''عقد الجواهر والدرر فی أخبار القرن الحادی عشر'''، چاپ اول، تحقیق ابراهیم المقحفی، صنعاء، مکتبة الإرشاد.
* حسنی، عبدالحی، (1420ق./1999)، '''نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر'''، چاپ اول، بیروت، دار  ابن حزم.
* حموی، محمدامین، (بی‌تا)، '''خلاصة الأثر فی أعیان القرن الحادی عشر'''،  چاپ اول، بیروت، دارصادر.
* سخاوی، محمد بن عبدالرحمن،  (بی‌تا)، '''الضوء اللامع لأهل القرن التاسع'''، چاپ اول، بیروت، دارالکتاب الاسلامی.
* غازی مکی، عبدالله، (1435ق./2014)، '''نظم الدرر فی اختصار نشر النور و الزهر فی تراجم أفاضل أهل مکة من القرن العاشر إلی القرن الرابع عشر'''،  چاپ اول، تحقیق عبدالملک بن دهیش، مکه، المکتبة الاسدیة.
* هاشمی، ابراهیم بن منصور، (1437ق.)، '''العلامة ابن علان المکی حیاته و آثاره و جهوده فی خدمة البلد الحرام'''،  مغرب، دار الحدیث الکتانیة.

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۰ فوریهٔ ۲۰۲۲، ساعت ۱۱:۳۰

محمد علی ابن علاَّن مکی شافعی، مفتی بزرگ شافعیان مکه و یکی از مولفان پرکار قرن 11 هجری است که بیش از 180 اثر در زمینه‌های گوناگون علوم اسلامی نگاشت. او 28 اثر درباره مکه، 4 اثر درباره مدینه و یک اثر درباره منازل بین مکه و مدینه داشت. با توجه به حضور همیشگی او در مکه و تدریس و تحقیق در جوار مسجدالحرام، آثار او درباره مکه، دارای اهمیت است.

از 28 رساله‌ای که با محوریت مکه نوشت، 12 اثر درباره بازسازی مکه پس از سیل معروف سال 1040ق، 8 کتاب درباره اماکن مکه و 8 اثر درباره مسجدالحرام است. آثار او از منابع اصلی تاریخ بازسازی کعبه و مسجد الحرام، بعد از سیل سال ۱۰۳۹ است که به تخریب کعبه انجامید.

زندگی نامه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

محمد علی ابن علاَّن مکی شافعی، مفتی بزرگ شافعیان مکه بوده است. تولد و رشد علمی ابن علاَّن در مکه بود. برخی دیگر از خاندان او نیز اهل علم و ادب بودند از جمله جدّش ابوالمکارم محمد علاّن مکی، آثاری، از جمله «مثیر شوق الأنام إلی حج بیت الله الحرام» نگاشته است. جد دیگرش، عبدالملک بن علی چندین اثر از جمله «الحبل المتین فی الأذکار والأدعیة المأثورة عن سید المرسلین» نگاشت. اصالت وی به ساوه بر می‌گردد که پس از مدتی به تبریز و از آنجا به قزوین و در نهایت به شیراز کوچ کرد و در آنجا ساکن شد.[۱]

فرزند[ویرایش | ویرایش مبدأ]

غیاث‌الدین، فرزند ابن علان‌ نیز اهل علم و ادب بود و بر کتابی از آثار پدرش با نام «روضة الصفا فی آداب زیارة المصطفی»، حاشیه نگاشت.[۲]

وفات[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ابن علان در ذی‌حجه سال 1057ق. وفات یافت و در مقبره خانوادگی آل علاَّن در کنار حرم حضرت خدیجه در قبرستان معلاة، به خاک سپرده شد.[۳]

کتابخانه شخصی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ابن علاَّن مکی، کتابخانه بزرگی داشته و کتاب‌های زیادی را جمع کرد چون کتاب را خیلی دوست داشت اما پس از وفاتش، کتابخانه‌اش از بین رفت و اکثر آثار کتابخانه‌اش، به یمن رفت [۴] برخی کتابهای مهم اهل سنت را نسخه‌برداری کرد که تاکنون نیز به خط خودش باقی است.[۵]

مکتوبات درباره حرمین شریفین[ویرایش | ویرایش مبدأ]

185 اثر برای ابن علان مکی شناسایی شده است.[۶] آثار او در حوزه‌های مختلف اسلامی همچون حدیث، تفسیر و تاریخ است. 33 اثر از مجموع 185 اثر وی، به مکه و مدینه اختصاص دارد.[۷] علاوه بر این آثار، وی قصاید گوناگونی درباره حادثه خراب شدن خانه خدا در جریان سیل سال 1039ق. دارد. همچنین قصاید دیگری درباره اماکن مکه مکرمه از جمله ابیاتی در آیات حج که در منی سروده است.

مکتوبات ابن علان درباره حرمین شریفین عبارت است از[۷]:

إتحاف الضیف بفضائل مسجد الخیف[ویرایش | ویرایش مبدأ]

از این کتاب، اثری باقی نمانده است. ابن علان در فرازی از کتاب فتح الکریم الفتاح به نگارش کتابی درباره مسجد خیف اشاره کرده است. [۸]

أسنی المواهب و أهنی الفتوح[ویرایش | ویرایش مبدأ]

أسنی المواهب و أهنی الفتوح بعمارة المقام الإبراهیمی و باب بیت الله و سقفه والسطوح. دو نسخه خطی از این اثر موجود است.[۹]

إعلام الأصاغر و الأکابر[ویرایش | ویرایش مبدأ]

در "إعلام الأصاغر و الأکابر عمَّا بالحرم المکی من المساجد و المآثر"، کعبه و مسجدالحرام، منزل ام‌المؤمنین خدیجه ، صفا و مروه، مولد النبی و دیگر مکان‌های تاریخی و مذهبی مکه توصیف شده است.[۱۰]

إعلام سائر الأنام بقصة السیل[ویرایش | ویرایش مبدأ]

نام کامل کتاب چنین است إعلام سائر الأنام بقصة السیل الذی سقط منه بیت الله الحرام و ما یتبع ذلک من عمارة و إشارة وحکم وأحکام. این اثر را پس از سیل مکه در سال 1039ق. که منجر به فرو ریختن دیوارهای مسجدالحرام و کعبه گردید، نوشت. ابن علان از این کتاب به اصل کبیر و تاریخ کبیر نیز یاد می‌کند که نشانگر اهمیت آن است.[۱۱]

أنباء المؤید الجلیل[ویرایش | ویرایش مبدأ]

أنباء المؤید الجلیل مراد، ببناء بیت الوهاب الجواد. این اثر با تحقیق خالد خالدی، به چاپ رسیده و خلاصه کتاب کبیر «إعلام سائر الانام ...» است. مولف آن را در 24 ذی‌قعده 1045ق. پنج سال بعد از بازسازی کعبه، نگاشته است.[۱۲]

الإنباء العمیم[ویرایش | ویرایش مبدأ]

الإنباء العمیم ببناء البیت الحرام الفخیم. این اثر که مختصر کتاب «انباء المؤید الجلیل مراد...» است توسط ابراهیم بن منصور الهاشمی الامیر آن را تصحیح و به چاپ رسیده است.

الأقوال المعرفة فی الأعمال المطلوبة[ویرایش | ویرایش مبدأ]

الأقوال المعرفة فی الأعمال المطلوبة بعرفة، خطی است و درباره فضایل و اعمال عرفه است که با نام «الأقوال المعرفة لما یطلب من الأعمال یوم عرفة» و «الأقوال المعرفة بفضائل أعمال عرفة» نیز معروف است.[۱۳]

البیان عن توجیه فرضیة عمارة البیت الشریف[ویرایش | ویرایش مبدأ]

البیان عن توجیه فرضیة عمارة البیت الشریف لسلطان الإسلام و الأیمان، خطی است. ابن علاَّن درباره چگونگی بازسازی کعبه پس از سیل 1039ق.، اثری نوشت با نام «نشر ألویة التشریف بالإعلام والتعریف بمن له ولایة عمارة ما سقط من بیت الشریف» و در آن، دلایل شرعی خود، مبنی بر نقش حاکم اسلامی در بازسازی بیت الله الحرام را بیان کرد. پس از آن‌که علما دلایل او را نپذیرفتند، این کتاب را نگاشت.[۱۴] و آن را تخلیص و با نام «تلخیص بدیع المعانی فی بیان منع هدم جدار الکعبة الیمانی» در جمادی‌الاولی 1040ق. به پایان رساند.[۱۵]

تنبیه ذوی النُّهی و الحجر[ویرایش | ویرایش مبدأ]

تنبیه ذوی النُّهی و الحجر علی فضائل و أعمال الحجر، خطی است. درباره فضایل و اعمال حجرالاسود که تالیف آن را روز دوشنبه، 25 رجب 1041ق. به پایان رساند.[۱۶]

حسن النبا فی فضل قبا[ویرایش | ویرایش مبدأ]

حسن النبا فی فضل قبا، به چاپ رسیده است و خلاصه کتاب «جواهر الأنبا فی فضل مسجد قبا»، نوشته ابراهیم بن عبدالله وصابی یمنی شافعی (م967ق.) است. این اثر با تحقیق مرزوق علی ابراهیم، در ریاض توسط دارالشریف و همچنین با تحقیق محمد برکات در صنعاء توسط مرکز عبادی، به چاپ رسیده است.[۱۷]

الخیزران فی فضل و تاریخ دارالخیزران[ویرایش | ویرایش مبدأ]

این تک‌نگاری مهم، درباره دارالخیزان نوشته شده که ابتدا خانه ارقم بن ابی‌الارقم بود و از نخستین مراکز تبلیغ اسلام در مکه به شمار می‌رفت. بنابراین پس از مدتی به دار ابی‌الارقم معروف شد. مهدی عباسی این خانه را خرید و به همسرش خیزران هدیه داد و پس از آن به دارالخیزران معروف شد.

درر القلائد فیما یتعلق بزمزم[ویرایش | ویرایش مبدأ]

درر القلائد فیما یتعلق بزمزم و سقایة العباس من الفوائد، خطی است. نام دیگر این اثر «العقد المنظم فیما تعلق بزمزم» و نیز نام دیگر «فضل زمزم» است.

رفع ­الأیدی إلی المنعم الوهاب[ویرایش | ویرایش مبدأ]

رفع ­الأیدی إلی المنعم الوهاب فی أن یمنع غرة الکعبة الغراء کشف الحجاب، خطی است. تنها نسخه باقیمانده از این اثر، در کتابخانه ملک عبدالعزیز در مدینه منوره نگهداری می‌شود. مولف این اثر را در جمادی‌الاولی سال 1040ق. به پایان برده است.

روضة الصفا فی آداب زیارة المصطفی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

پسر ابن علان بر این کتاب تتمه‌ای نوشته است.[۱۸]

طیب المورد فی تاریخ محل المولد[ویرایش | ویرایش مبدأ]

طیب المورد فی تاریخ محل المولد، مفقود است. ابن علان درباره این اثر می‌نویسد: «پیامبر در مکه متولد شد و محل تولد وی معروف است. هر سال در شب تولد ایشان، یکی از بزرگترین جشن‌ها در آن مکان برگزار می‌شود و بزرگان شهر به همراه مردم، آنجا را زیارت می‌کنند. من جزوه‌ای با نام «طیب المورد» درباره این مکان نوشته و در آن، اقوال مختلف درباره مولد پیامبر را بررسی کرده و در پایان اثبات کرده‌ام که همین مکان معروف، محل ولادت ایشان است.»[۱۹]

العلم المفرد فی فضل الحجر الأسود[ویرایش | ویرایش مبدأ]

العلم المفرد فی فضل الحجر الأسود، خطی است. ابن علان در این اثر، حادثه‌های مهم پیرامون حجرالاسود را بازگو کرده است؛ از جمله حادثه سیل سال 1039ق. و بازسازی کعبه در سال 1040ق. [۲۰]

فتح القدیر[ویرایش | ویرایش مبدأ]

فتح القدیر بالأعمال التی یقف عندها فی عمارة الغرآ من جعل له الملک علیها ولایة التعمیر، خطی است. تنها نسخه این اثر در کتابخانه قیصری راشد افندی نگهداری می‌شود که در سال 1040ق.(همان سال بازسازی کعبه) توسط محمد بن جعفر سواحلی نقشبندی، استنساخ شده است.[۲۱] رساله‌ای است درباره آداب عمارت و نوسازی که در آن 20 شرط برای کسانی بر می‌شمارد که بازسازی بیت الله الحرام و کعبه را برعهده گرفته‌اند.[۲۲]

فتح الکریم الفتاح[ویرایش | ویرایش مبدأ]

فتح الکریم الفتاح فی حکم ما سد به البیت من حصر وأعواد وألوح، مفقود است و نام دیگر آن «فتح الفتاح فی معرفة ما سد به البیت من حصر وأعواد وألواح» است.

قرة العین[ویرایش | ویرایش مبدأ]

قرة العین فی حدیث استمتعوا من هذا البیت فقد هدم مرتین، خطی است. یک نسخه از این اثر در کتابخانه قیصری راشد افندی در ترکیه نگهداری می‌شود. دکتر سامی خیاط آن را تصحیح و تحقیق کرده است.[۲۳]

قصیدة فی ذکر المنازل من مکة إلی المدینة[ویرایش | ویرایش مبدأ]

قصیدة فی ذکر المنازل من مکة إلی المدینة، خطی است و در کتابخانه قیصری نگهداری می‌شود.

القول الحق و النقل الصریح[ویرایش | ویرایش مبدأ]

القول الحق و النقل الصریح بجواز أن یقرأ بجوف الکعبة الحدیث الصحیح، خطی است. یک نسخه در کتابخانه ملک عبدالعزیز مدینه نگهداری می‌شود.

کتاب فی باب الکعبة[ویرایش | ویرایش مبدأ]

کتاب فی باب الکعبة، مفقود است. ابن علان درباره این کتاب می‌گوید: «برای باب کعبه تالیف مستقلی دارم که عمارت و بازسازی آن را بیان می‌کند.» نیز «هنگامی که نجاران کار ساخت باب جدید کعبه را تمام کرده و آن را نصب کردند، برای باب کعبه تالیف نفیسی نوشتم و کلام را در آن بسط داده توضیح دادم که چه کسی این درب را تغییر داده است.» [۲۴]

المبرد المبکی فی رد الصارم المنکی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

المبرد المبکی فی رد الصارم المنکی، مفقود است. سبکی کتابی درباره اثبات زیارت پیامبر نگاشته که با واکنش شدید ابن عبدالهادی حنفی مواجهه شده است. ابن علان این اثر را در حمایت از سبکی و رد بر حنفی نوشته است.[۲۵]

المنهج الأقوم فی الکلام[ویرایش | ویرایش مبدأ]

المنهج الأقوم فی الکلام علی حدیث ماء زمزم یا النهج الأقوم فی الکلام علی حدیث ماء زمزم، مفقود است. این اثر خلاصه حدیث «ماء زمزم لما شرب له» است که ابن حجر عسقلانی در جزوه‌ای توضیح داده است. ابن علان می‌گوید: «برای زمزم، جزوه ابن حجر عسقلانی را خلاصه کردم و خودم مطالبی را به آن اضافه کرده و نام آن را المنهج الاقوم .... گذاشتم.» [۲۶]

مورد الصفا فی مولد المصطفی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

نسخه‌ای خطی از این اثر در کتابخانه‌هایی وجود دارد.[۲۷] نام دیگر آن النفحات العنبریة فی مولد سید البریه است.

نشر ألویة التشریف[ویرایش | ویرایش مبدأ]

نشر ألویة التشریف بالإعلام و التعریف بمن له ولایة عمارة ما سقط من البیت الشریف، با تحقیق محمد باذیب، در بیروت سال 2001 به چاپ رسیده است. بنابر گزارش شبلی و محبی، هنگامی که کعبه فرو ریخت (اشاره به سیل 1039ق.)، شریف مسعود حاکم مکه از عالمان دینی شهر، درباره حکم بازسازی آن پرسید که جواب دادند: بر همه مسلمانان واجب کفایی است که بازسازی کنند و حاکم موظف است وسایل آن را مهیا کند. ابن علان ضمن موافقت با دیگر عالمانی که جواب داده بودند، مسئولیت اصلی بازسازی را بر دوش حاکم مکه گماشت و فتوا داد که جز حاکم، دیگری نمی‌تواند به این عمل دست یازد. سپس ابن علان این کتاب را درباره این حکم نگاشت.[۲۸]

النفحات الأریجة[ویرایش | ویرایش مبدأ]

النفحات الأریجة فی متعلقات بیت أم المؤمنین خدیجة، خطی است. درباره بیت معروف خدیجه در مکه؛ یک نسخه در کتابخانه قیصری راشد افندی در ترکیه و دیگری در جامع کبیر صنعاء است.

الوشی المرقم[ویرایش | ویرایش مبدأ]

الوشی المرقم فی فضل دار الأرقم، خطی است. نسخه‌ای در کتابخانه عاطف افندی در ترکیه است.

دیگر آثار[ویرایش | ویرایش مبدأ]

  • إیضاح تلخیص بدیع المعانی فی بیان منع هدم جدار الکعبة الیمانی، خطی است.
  • جزء یتعلق بعرفات، خطی است.
  • جلاء الأبصار فی بیان الحرم بحدوده، خطی است.
  • زهر الربا فی فضل مسجد قبا، مفقود است.
  • فضائل مکة المکرمة، مفقود است.

بازسازی کعبه در سال ۱۰۴۰[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ابن علان چندین کتاب درباره بازسازی کعبه و مسجدالحرام، پس از سیل سال ۱۰۳۹ قمری نگاشته است. آثار او که از شاهدان عینی مراحل ساخت مسجد و مسائل مرتبط به آن بوده است، از منابع مهم تاریخ‌ کعبه و مسجدالحرام است. مهم‌ترین اثر او در این باب کتاب الانباء‌ العمیم ببناء البیت الحرام الفخیم است.

جستارهای وابسته[ویرایش | ویرایش مبدأ]

پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]

  1. ابن علان، بی‌تا، ج4، ص385.
  2. غازی مکی، 1435ق، ص204.
  3. العلامه ابن علان المکی، ص ۱۸۳-۱۸۴
  4. ابن وزیر، 1405ق، ص129.
  5. حسنی، عبدالحی، 1420ق، ج8 ، ص1249.
  6. الاعلامه ابن علان المکی، ص 108
  7. ۷٫۰ ۷٫۱ نقش ابن علان مکی در تدوین تاریخ مکه و مدینه، ص ۱۴۱
  8. هاشمی، ابراهیم، 1437، ص113.
  9. هاشمی، ابراهیم، 1437، ص114.
  10. هاشمی، ابراهیم، 1437، ص116.
  11. ابن علان، 1428ق، ص149.
  12. هاشمی، ابراهیم، 1437، ص121.
  13. هاشمی، ابراهیم، 1437، ص119 و 120.
  14. هاشمی، ابراهیم، 1437، ص124.
  15. هاشمی، ابراهیم، 1437، ص127.
  16. هاشمی، ابراهیم، 1437، ص129.
  17. هاشمی، ابراهیم، 1437، ص131.
  18. هاشمی، ابراهیم، 1437، ص139.
  19. هاشمی، ابراهیم، 1437، ص146.
  20. هاشمی، ابراهیم، 1437، ص148.
  21. هاشمی، ابراهیم، 1437، ص151
  22. هاشمی، ابراهیم، 1437، ص152.
  23. هاشمی، ابراهیم، 1437، ص158.
  24. هاشمی، ابراهیم، 1437، ص160.
  25. هاشمی، ابراهیم، 1437، ص161.
  26. هاشمی، ابراهیم، 1437، ص164.
  27. هاشمی، ابراهیم، 1437، ص166.
  28. هاشمی، ابراهیم، 1437، ص169.

منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]

این مقاله برگرفته از مقاله نقش ابن علان مکی در تدوین تاریخ مکه و مدینه علی احمدی، میقات حج شماره ۱۰۹، ۱۳۹۸ است.
  • نقش ابن علان مکی در تدوین تاریخ مکه و مدینه، علی احمدی، فصلنامه میقات حج، شماره ۱۰۹
  • ابن علان مکی، (بی‌تا)، الفتوحات الربانیة علی الأذکار النواویة، چاپ اول، تحقیق جمعیة النشر والتألیف الأزهریة، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
  • ابن علان مکی، محمدعلی (1428ق./2007م.) انباء المؤید الجلیل مراد ببناء بیت الوهاب الجواد، چاپ اول، تحقیق خالد الخالدی، ریاض، الجمعیة التاریخیة السعودیة.
  • ابن‌الوزیر، عبدالله بن علی، طبق الحلوی و صحائف المن و السلوی(1405ق./1985)، چاپ اول، تحقیق محمد عبدالرحیم حازم، بیروت، دارالمسیرة.
  • اسدی مکی، احمد، إخبار الکرام بأخبار المسجدالحرام(1976م.)، تحقیق حافظ غلام مصطفی، بنارس هند، الجامعة السلفیة، 1976م.
  • باعلوی، محمد بن ابی­بکر، (1424ق./2003)، عقد الجواهر والدرر فی أخبار القرن الحادی عشر، چاپ اول، تحقیق ابراهیم المقحفی، صنعاء، مکتبة الإرشاد.
  • حسنی، عبدالحی، (1420ق./1999)، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، چاپ اول، بیروت، دار ابن حزم.
  • حموی، محمدامین، (بی‌تا)، خلاصة الأثر فی أعیان القرن الحادی عشر، چاپ اول، بیروت، دارصادر.
  • سخاوی، محمد بن عبدالرحمن، (بی‌تا)، الضوء اللامع لأهل القرن التاسع، چاپ اول، بیروت، دارالکتاب الاسلامی.
  • غازی مکی، عبدالله، (1435ق./2014)، نظم الدرر فی اختصار نشر النور و الزهر فی تراجم أفاضل أهل مکة من القرن العاشر إلی القرن الرابع عشر، چاپ اول، تحقیق عبدالملک بن دهیش، مکه، المکتبة الاسدیة.
  • هاشمی، ابراهیم بن منصور، (1437ق.)، العلامة ابن علان المکی حیاته و آثاره و جهوده فی خدمة البلد الحرام، مغرب، دار الحدیث الکتانیة.