حضرت ابراهیم(ع): تفاوت میان نسخه‌ها
(←منابع) |
جز (جایگزینی متن - 'تاسیس' به 'تأسیس') |
||
| (۵ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
'''حضرت ابراهیم(ع)''' در میان پیروان [[ادیان توحیدی]]، پیشوای [[توحید|موحدان]] و پدر امت‌های یکتاپرست به شمار می‌رود. در ادبیات اسلامی و در [[قرآن]] ابراهیم | '''حضرت ابراهیم(ع)''' در میان پیروان [[ادیان توحیدی]]، پیشوای [[توحید|موحدان]] و پدر امت‌های یکتاپرست به شمار می‌رود. در ادبیات اسلامی و در [[قرآن]] ابراهیم سازنده یا بازسازی کننده [[کعبه]] شناخته شده است. در قرآن و روایات اسلامی از هجرت او به [[مکه]] و ساخت کعبه با مشارکت [[اسماعیل(ع)]] و حج‌گزاری ابراهیم سخن گفته شده است. | ||
==ابراهیم(ع) نزد اقوام و ملل== | ==ابراهیم(ع) نزد اقوام و ملل== | ||
| خط ۲۰: | خط ۲۰: | ||
در [[قرآن]]، بر خلاف [[تورات]]، از سفر ابراهیم به [[مکه]] یاد شده که احتمالاً دست‌کم دو بار رخ داده است. در سفر نخست، [[هاجر]] و [[حضرت اسماعیل(ع)|اسماعیل]] نیز همراه وی بودند و او آنان را در مکه سکنا داد. در آن زمان، مکه سرزمینی خشک و بی‌آب و علف بود <ref>جامع البیان، ج۱، ص۷۵۵؛ مجمع البیان، ج۶، ص۸۴.</ref>: {{آیه|رَبَّنا إِنِّی أَسکنتُ مِن ذُرِّیتِی بِواد غَیرِ ذِی زَرع عِندَ بَیتِک المُحَرَّم...}} <ref>سوره ابراهیم، آیه ۳۷</ref> | در [[قرآن]]، بر خلاف [[تورات]]، از سفر ابراهیم به [[مکه]] یاد شده که احتمالاً دست‌کم دو بار رخ داده است. در سفر نخست، [[هاجر]] و [[حضرت اسماعیل(ع)|اسماعیل]] نیز همراه وی بودند و او آنان را در مکه سکنا داد. در آن زمان، مکه سرزمینی خشک و بی‌آب و علف بود <ref>جامع البیان، ج۱، ص۷۵۵؛ مجمع البیان، ج۶، ص۸۴.</ref>: {{آیه|رَبَّنا إِنِّی أَسکنتُ مِن ذُرِّیتِی بِواد غَیرِ ذِی زَرع عِندَ بَیتِک المُحَرَّم...}} <ref>سوره ابراهیم، آیه ۳۷</ref> | ||
بر پایه روایت‌های فراوان، حضرت اسماعیل در این سفر نوزاد بوده است و ابراهیم به فرمان [[خداوند]] و همراهی [[جبرئیل]]، اسماعیل را در جایگاه کنونی [[حجر اسماعیل]] نهاد.<ref>صحیح البخاری، ج۴، ص۱۱۶؛ الکافی، ج۴، ص۲۰۱.</ref> بر اساس روایتی دیگر، پس از رسیدن به مکه و بازگشت ابراهیم، حضرت اسماعیل از شدت تشنگی به حالت مرگ افتاد تا آن که به لطف خدا، در آن سرزمین آب یافت شد و مقصد کاروان‌هایی از [[یمن]] گردید.<ref>الکافی، ج۴، ص۲۰.</ref> بنابر روایات مفسران سکنا یافتن اسماعیل و هاجر در این مکان و دعای خیر ابراهیم برای این شهر زمینه ساز | بر پایه روایت‌های فراوان، حضرت اسماعیل در این سفر نوزاد بوده است و ابراهیم به فرمان [[خداوند]] و همراهی [[جبرئیل]]، اسماعیل را در جایگاه کنونی [[حجر اسماعیل]] نهاد.<ref>صحیح البخاری، ج۴، ص۱۱۶؛ الکافی، ج۴، ص۲۰۱.</ref> بر اساس روایتی دیگر، پس از رسیدن به مکه و بازگشت ابراهیم، حضرت اسماعیل از شدت تشنگی به حالت مرگ افتاد تا آن که به لطف خدا، در آن سرزمین آب یافت شد و مقصد کاروان‌هایی از [[یمن]] گردید.<ref>الکافی، ج۴، ص۲۰.</ref> بنابر روایات مفسران سکنا یافتن اسماعیل و هاجر در این مکان و دعای خیر ابراهیم برای این شهر زمینه ساز تأسیس شهر مکه یا رونق آن شد.<ref>المیزان، ج۱۲، ص۶۸.</ref><ref>حواشی الشروانی، ج۴، ص۶۶.</ref> | ||
===سفر دوباره ابراهیم به مکه=== | ===سفر دوباره ابراهیم به مکه=== | ||
| خط ۲۶: | خط ۲۶: | ||
== بنای کعبه == | == بنای کعبه == | ||
از ظاهر برخی آیات، مانند {{آیه|إِنَّ أَوَّلَ بَیت وُضِعَ لِلنّاس...}}<ref>[[سوره آل‌عمران]]، آیه ۹۶</ref> و روایت‌های صریح برمی‌آید که [[کعبه]] قبل از ابراهیم وجود داشته و به دست [[حضرت آدم(ع)|حضرت آدم]] بنا شده است.<ref>مجمع البیان، ج۱، ص۳۸۶؛ فتح الباری، ج۶، ص۲۹۰-۲۹۱؛ کنز الدقائق، ج۱، ص۳۳۸-۳۳۹.</ref> در مقابل، برخی از مفسران ابراهیم را بنیان‌گذار کعبه دانسته و اخبار ساخت کعبه به دست آدم(ع) را ضعیف شمرده‌اند.تفسیر ابن کثیر، ج۱، ص۳۹۱.</ref> | از ظاهر برخی آیات، مانند {{آیه|إِنَّ أَوَّلَ بَیت وُضِعَ لِلنّاس...}}<ref>[[سوره آل‌عمران]]، آیه ۹۶</ref> و روایت‌های صریح برمی‌آید که [[کعبه]] قبل از ابراهیم وجود داشته و به دست [[حضرت آدم(ع)|حضرت آدم]] بنا شده است.<ref>مجمع البیان، ج۱، ص۳۸۶؛ فتح الباری، ج۶، ص۲۹۰-۲۹۱؛ کنز الدقائق، ج۱، ص۳۳۸-۳۳۹.</ref> در مقابل، برخی از مفسران ابراهیم را بنیان‌گذار کعبه دانسته و اخبار ساخت کعبه به دست آدم(ع) را ضعیف شمرده‌اند.<ref>تفسیر ابن کثیر، ج۱، ص۳۹۱.</ref> | ||
از روایت‌های فراوان برمی‌آید که مکان کعبه در آغاز برای ابراهیم مشخص نبوده و [[جبرئیل]] مکان ساختن آن را به وی آموخت.<ref>تفسیر قمی، ج۱، ص۶۲؛ مجمع البیان، ج۱، ص۳۸۹؛ بحار الانوار، ج۹۶، ص۳۸.</ref> در آیات قرآن، دستور بنای کعبه به ابراهیم، صریحاً یاد نشده است؛ اما در برخی روایت‌ها که مفسران به آن‌ها تمسک کرده‌اند، آمده که خدا او را مأمور ساختن کعبه فرمود.<ref>تفسیر قمی، ج۱، ص۶۱؛ الصافی، ج۱، ص۱۸۹؛ بحار الانوار، ج۱۲، ص۹۹.</ref> | از روایت‌های فراوان برمی‌آید که مکان کعبه در آغاز برای ابراهیم مشخص نبوده و [[جبرئیل]] مکان ساختن آن را به وی آموخت.<ref>تفسیر قمی، ج۱، ص۶۲؛ مجمع البیان، ج۱، ص۳۸۹؛ بحار الانوار، ج۹۶، ص۳۸.</ref> در آیات قرآن، دستور بنای کعبه به ابراهیم، صریحاً یاد نشده است؛ اما در برخی روایت‌ها که مفسران به آن‌ها تمسک کرده‌اند، آمده که خدا او را مأمور ساختن کعبه فرمود.<ref>تفسیر قمی، ج۱، ص۶۱؛ الصافی، ج۱، ص۱۸۹؛ بحار الانوار، ج۱۲، ص۹۹.</ref> | ||
| خط ۸۲: | خط ۸۲: | ||
* '''المیزان''': الطباطبایی (م.۱۴۰۲ق.)، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ق | * '''المیزان''': الطباطبایی (م.۱۴۰۲ق.)، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ق | ||
* '''وسائل الشیعه''': الحر العاملی (م.۱۱۰۴ق.)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۲ق | * '''وسائل الشیعه''': الحر العاملی (م.۱۱۰۴ق.)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۲ق | ||
{{پایان}} | {{پایان}} | ||
{{پیامبران}} | {{پیامبران}} | ||
| خط ۱۰۴: | خط ۱۰۳: | ||
[[رده:مقاله‌های تکمیل‌شده]] | [[رده:مقاله‌های تکمیل‌شده]] | ||
[[رده:اشخاص حج‌گزار]] | [[رده:اشخاص حج‌گزار]] | ||
[[en:Abraham (a)]] | |||
[[ar:النبي إبراهيم (ع)]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۱۰ ژوئیهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۰۰:۳۲
حضرت ابراهیم(ع) در میان پیروان ادیان توحیدی، پیشوای موحدان و پدر امت‌های یکتاپرست به شمار می‌رود. در ادبیات اسلامی و در قرآن ابراهیم سازنده یا بازسازی کننده کعبه شناخته شده است. در قرآن و روایات اسلامی از هجرت او به مکه و ساخت کعبه با مشارکت اسماعیل(ع) و حج‌گزاری ابراهیم سخن گفته شده است.
ابراهیم(ع) نزد اقوام و ملل[ویرایش | ویرایش مبدأ]
واژه ابراهیم واژه‌ای بابلی و بنابر نظر برخی لغت‌شناسان مرکب از «إب» به معنای پدر و «راهیم» به معنای رحیم است.[۱]
عهدین و قرآن او را الگوی تسلیم در برابر خداوند و صاحب والاترین فضیلت‌های اخلاقی شمرده‌اند.[۲] قرآن، وی را مردی بردبار و رئوف دانسته که برای خود و دیگران آمرزش می‌طلبید[۳] و همواره فرمانبر خدا بود و فرزندانش را نیز به تسلیم در برابر حکم و مشیت پروردگار سفارش می‌کرد.[۴] خداوند او را «حنیف” یعنی رویگردان از باطل به سوی حق[۵]و نخستین مسلمان شمرده است.[۶]
شناخت عرب‌ها از ابراهیم[ویرایش | ویرایش مبدأ]
عرب پیش از اسلام نیز ابراهیم را کاملاً می‌شناخت. تصویر یا تندیس او و اسماعیل(ع) را در خانه کعبه نهاده بودند و بر پایه روایتی، پیامبر(ص) هنگام فتح مکه، این دو تندیس را از درون کعبه بیرون کشید و شکست.[۷] افزون بر این، آثاری پرشمار از ابراهیم شامل مقامات، زیارتگاه‌ها، اندیشه‌ها و اعمال توحیدی منسوب به وی، در سراسر منطقه سامی‌نشین از بین النهرین تا شبه جزیره سینا یافت می‌شود که نشان تأثیر گسترده و عمیق وی در میان اقوام و امت‌ها و ملت‌های این منطقه است.[۸]
تولد و هجرت از بابل[ویرایش | ویرایش مبدأ]
در روایت‌های اسلامی به اطلاعات گسترده درباره زندگی شخصی ابراهیم برمی‌خوریم. همه روایت‌ها در تولد ابراهیم در سرزمین بابل، در جنوب عراق کنونی، اتفاق‌نظر دارند.[۹]
موضوع هجرت ابراهیم(ع) از سرزمین اصلی خود چند بار در قرآن گزارش شده است.[۱۰] بنا بر روایت‌های تفسیری، مقصد این هجرت سرزمین مقدس[۱۱] و در گزارشی غیر مشهور، مصر بوده[۱۲] و در روایتی از ابن عباس، مقصد هجرت ابراهیم مکه دانسته شده است.[۱۳] این هجرت پس از رهایی ابراهیم از آتش[۱۴] و بر اساس روایت‌هایی چند، در پی تبعید وی به دست نمرود بوده است.[۱۵]
روایت تورات[ویرایش | ویرایش مبدأ]
طبق روایت تورات، ابراهیم همراه پدرش تارح و همسرش ساره و برادرزاده‌اش لوط از اور کلدان بیرون آمد و به حران هجرت کرد.[۱۶] سپس به فرمان خدا حران را به مقصد سرزمین کنعان ترک کرد.[۱۷] سرزمین مقدس به عنوان مقصد نهایی هجرت او یاد شده است.[۱۸] برخی روایت‌های اسلامی، نقل تورات را تأیید می‌کند که بر اساس آن، ابراهیم ابتدا به حران رفت و مدتی در آن‌جا اقامت گزید و سپس دوباره از حران، رهسپار فلسطین شد.[۱۹]
سفر به مکه[ویرایش | ویرایش مبدأ]
در قرآن، بر خلاف تورات، از سفر ابراهیم به مکه یاد شده که احتمالاً دست‌کم دو بار رخ داده است. در سفر نخست، هاجر و اسماعیل نیز همراه وی بودند و او آنان را در مکه سکنا داد. در آن زمان، مکه سرزمینی خشک و بی‌آب و علف بود [۲۰]: ﴿رَبَّنا إِنِّی أَسکنتُ مِن ذُرِّیتِی بِواد غَیرِ ذِی زَرع عِندَ بَیتِک المُحَرَّم...﴾ [۲۱]
بر پایه روایت‌های فراوان، حضرت اسماعیل در این سفر نوزاد بوده است و ابراهیم به فرمان خداوند و همراهی جبرئیل، اسماعیل را در جایگاه کنونی حجر اسماعیل نهاد.[۲۲] بر اساس روایتی دیگر، پس از رسیدن به مکه و بازگشت ابراهیم، حضرت اسماعیل از شدت تشنگی به حالت مرگ افتاد تا آن که به لطف خدا، در آن سرزمین آب یافت شد و مقصد کاروان‌هایی از یمن گردید.[۲۳] بنابر روایات مفسران سکنا یافتن اسماعیل و هاجر در این مکان و دعای خیر ابراهیم برای این شهر زمینه ساز تأسیس شهر مکه یا رونق آن شد.[۲۴][۲۵]
سفر دوباره ابراهیم به مکه[ویرایش | ویرایش مبدأ]
بر پایه آیات قرآن، ابراهیم بیش از یک بار به مکه سفر کرد. در سفر نخست، فرزند نوزادش اسماعیل و هاجر را در آن‌جا سکونت داد[۲۶] و در سفر دوم، کعبه را با کمک فرزند جوانش اسماعیل بنا کرد و مراسم حج را به جا آورد.[۲۷]
بنای کعبه[ویرایش | ویرایش مبدأ]
از ظاهر برخی آیات، مانند ﴿إِنَّ أَوَّلَ بَیت وُضِعَ لِلنّاس...﴾[۲۸] و روایت‌های صریح برمی‌آید که کعبه قبل از ابراهیم وجود داشته و به دست حضرت آدم بنا شده است.[۲۹] در مقابل، برخی از مفسران ابراهیم را بنیان‌گذار کعبه دانسته و اخبار ساخت کعبه به دست آدم(ع) را ضعیف شمرده‌اند.[۳۰]
از روایت‌های فراوان برمی‌آید که مکان کعبه در آغاز برای ابراهیم مشخص نبوده و جبرئیل مکان ساختن آن را به وی آموخت.[۳۱] در آیات قرآن، دستور بنای کعبه به ابراهیم، صریحاً یاد نشده است؛ اما در برخی روایت‌ها که مفسران به آن‌ها تمسک کرده‌اند، آمده که خدا او را مأمور ساختن کعبه فرمود.[۳۲]
ابراهیم در بنای کعبه تنها نبوده و اسماعیل یاری‌اش می‌کرده و برایش آجر یا سنگ می‌آورده و ابراهیم آن را می‌ساخته است.[۳۳] در برخی روایت‌ها نیز از یاری فرشتگان به آنان یاد شده است.[۳۴] مصالح ساختمان نوعی آجر یا سنگ قرمز بوده که از پنج کوه مختلف پیرامون کعبه و بر اساس روایتی، از کوه طُوی‌ٰ آورده بودند.[۳۵]
مقام ابراهیم[ویرایش | ویرایش مبدأ]
مقام ابراهیم در کنار کعبه نیز اثری دیگر از ابراهیم(ع) است: ﴿وَإِذ جَعَلنَا البَیتَ مَثَابَةً لِّلنَّاسِ وَأَمْنًا وَاتَّخِذُوا مِن مَّقَامِ إِبرَاهِیمَ مُصَلًّی﴾.[۳۶] گفته‌اند این همان سنگی است که وی به هنگام بنای کعبه زیر پای خود نهاد. برخی نیز خود خانه کعبه را همان مقام ابراهیم دانسته‌اند.[۳۷]
فراخوانی مردم به حج[ویرایش | ویرایش مبدأ]
بنابر روایات، پس از ساختن کعبه، به ابراهیم فرمان داده شد که مردم را از سوی خدا به حج فراخواند: ﴿و‌أَذِّن فی النّاسِ بِالحَجّ...﴾.[۳۸] او بر کوه ابوقبیس ایستاد و دست بر گوش خود نهاد و فریاد برآورد: ای مردم! خدای خود را اجابت کنید. گروهی از قبیله یمنی جُرْهُم نخستین کسانی بودند که دعوتش را اجابت کردند.[۳۹]
حج‌گزاری ابراهیم(ع)[ویرایش | ویرایش مبدأ]
از ظاهر آیات قرآن برمی‌آید که ابراهیم با مناسک حج آشنا نبوده است. از این رو، از خداوند خواست تا آن را به وی بیاموزد: ﴿... وأَرِنا مَناسِکنا...﴾.[۴۰] مفسران روایاتی را آورده‌اند که نشان می‌دهد جبرئیل مناسک حج را به ابراهیم آموخته است.[۴۱][۴۲]
درباره تعداد حج‌گزاری‌های ابراهیم، گزارشی در دست نیست؛ گفته شده که نخستین حج ابراهیم پس از ساختن خانه خدا بوده است.[۴۳] نیز این دیدگاه مورد تأیید کسانی است که او را بنیان گذار کعبه می‌دانند.[۴۴] با این حال در روایت‌هایی آمده که نخستین حج ابراهیم پیش از بنای کعبه بوده است.[۴۵]
پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]
- ↑ الصحاح، ج۵، ص۱۸۷۱؛ لسان العرب، ج۱۲، ص۴۸؛ البحر المحیط، ج۱، ص۵۴۲.
- ↑ کتاب مقدس، پیدایش، ۱۲: ۱-۳؛ قصص الانبیاء، جزائری، ص۱۱۰.
- ↑ سوره هود، آیه ۷۵؛ سوره توبه، آیه ۱۱۴
- ↑ سوره بقره، آیه ۱۳۱، ۱۳۲
- ↑ سوره نحل، آیه ۱۲۰؛ نک: سوره آل‌عمران، آیه ۱۷، ۶۸؛ سوره نساء، آیه ۱۲۵
- ↑ سوره انعام، آیه ۱۶۳
- ↑ صحیح البخاری، ج۵، ص۹۳؛ فتح الباری، ج۸، ص۱۴.
- ↑ العرب و الیهود، ص۲۵۱، ۲۵۶.
- ↑ معجم البلدان، ج۱، ص۳۸۳.
- ↑ سوره مریم آیه ۴۸؛ سوره صافات، آیه ۹۹؛ سوره عنکبوت، آیه ۲۶؛ سوره انبیاء، آیه ۷۱؛
- ↑ جامع البیان، ج۲۰، ص۱۷۴؛ الکافی، ج۸، ص۳۷۱؛ بحار الانوار، ج۱۲، ص۴۵.
- ↑ الکامل، ج۱، ص۱۰۰.
- ↑ جامع البیان، ج۱۷، ص۶۲؛ مجمع البیان، ج۷، ص۱۰۰.
- ↑ جامع البیان، ج۱۷، ص۶۰؛ الکافی، ج۸، ص۳۷۰-۳۷۱.
- ↑ الکافی، ج۸، ص۳۷۱؛ بحار الانوار، ج۱۲، ص۳۹-۱۵۴.
- ↑ کتاب مقدس، پیدایش، ۱۱: ۳۱.
- ↑ کتاب مقدس، پیدایش، ۱۲: ۴-۵.
- ↑ کتاب مقدس، پیدایش، ۱۲: ۱.
- ↑ جامع البیان، ج۱۷، ص۶۱؛ تفسیر قرطبی، ج۱۵، ص۹۸؛ ج۲۳، ص۶۵؛ اعلام القرآن، ص۲۳.
- ↑ جامع البیان، ج۱، ص۷۵۵؛ مجمع البیان، ج۶، ص۸۴.
- ↑ سوره ابراهیم، آیه ۳۷
- ↑ صحیح البخاری، ج۴، ص۱۱۶؛ الکافی، ج۴، ص۲۰۱.
- ↑ الکافی، ج۴، ص۲۰.
- ↑ المیزان، ج۱۲، ص۶۸.
- ↑ حواشی الشروانی، ج۴، ص۶۶.
- ↑ سوره ابراهیم، آیه ۳۷
- ↑ سوره بقره، آیه ۱۲۷
- ↑ سوره آل‌عمران، آیه ۹۶
- ↑ مجمع البیان، ج۱، ص۳۸۶؛ فتح الباری، ج۶، ص۲۹۰-۲۹۱؛ کنز الدقائق، ج۱، ص۳۳۸-۳۳۹.
- ↑ تفسیر ابن کثیر، ج۱، ص۳۹۱.
- ↑ تفسیر قمی، ج۱، ص۶۲؛ مجمع البیان، ج۱، ص۳۸۹؛ بحار الانوار، ج۹۶، ص۳۸.
- ↑ تفسیر قمی، ج۱، ص۶۱؛ الصافی، ج۱، ص۱۸۹؛ بحار الانوار، ج۱۲، ص۹۹.
- ↑ تفسیر ثعلبی، ج۱، ص۲۷۴؛ المیزان، ج۱، ص۲۹۲؛ مجمع البیان، ج۱، ص۳۸۹.
- ↑ عمدة القاری، ج۹، ص۲۱۳.
- ↑ تفسیر قمی، ج۱، ص۶۲؛ عمدة القاری، ج۹، ص۲۱۳؛ الصافی، ج۱، ص۱۸۹.
- ↑ سوره بقره، آیه ۱۲۵؛ نیز نک: سوره آل‌عمران، آیه ۹۷
- ↑ جامع البیان، ج۱، ص۷۴۶-۷۴۷؛ قس: التفسیر الکبیر، ج۴، ص۵۴.
- ↑ سوره حجّ، آیه ۲۷
- ↑ الکافی، ج۴، ص۲۰۵؛ عمدة القاری، ج۹، ص۱۲۸؛ وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۱۵.
- ↑ سوره بقره، آیه ۱۲۸
- ↑ تفسیر ابن کثیر، ج۱، ص۱۸۹؛ الدر المنثور، ج۱، ص۱۳۷.
- ↑ بحار الانوار، ج۱۲، ص۱۰۰.
- ↑ تفسیر ابن کثیر، ج۱، ص۱۸۹؛ بحار الانوار، ج۱۲، ص۱۰۰.
- ↑ التبیان، ج۱، ص۴۶۲.
- ↑ الکافی، ج۴، ص۲۰۲-۲۰۳.
منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل ابراهیم(ع).
- اعلام القرآن: شبستری، قم، دفتر تبلیغات، ۱۳۷۹ش
- بحار الانوار: المجلسی (م.۱۱۱۰ق.)، بیروت،دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق
- البحر المحیط: ابوحیان الاندلسی (م.۷۵۴ق.)، به کوشش عادل احمد و دیگران، بیروت،دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق
- التبیان: الطوسی (م.۴۶۰ق.)، به کوشش العاملی، بیروت،دار احیاء التراث العربی
- تفسیر ابن کثیر (تفسیر القرآن العظیم): ابن کثیر (م.۷۷۴ق.)، به کوشش مرعشلی، بیروت،دار المعرفه، ۱۴۰۹ق
- التفسیر الکبیر: الفخر الرازی (م.۶۰۶ق.)، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ق
- تفسیر ثعلبی (الکشف و البیان): الثعلبی (م.۴۲۷ق.)، به کوشش ابن عاشور، بیروت،دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۲ق
- تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن): القرطبی (م.۶۷۱ق.)، بیروت،دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق
- جامع البیان: الطبری (م.۳۱۰ق.)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت،دار الفکر، ۱۴۱۵ق
- حواشی الشروانی و العبادی: الشروانی (م.۱۳۰۱ق.) و العبادی (م.۹۹۴ق.)، بیروت،دار احیاء التراث العربی
- الدر المنثور: السیوطی (م.۹۱۱ق.)، بیروت،دار المعرفه، ۱۳۶۵ق
- الصافی: الفیض الکاشانی (م.۱۰۹۱ق.)، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۲ق
- الصحاح: الجوهری (م.۳۹۳ق.)، به کوشش احمد العطار، بیروت،دار العلم للملایین، ۱۴۰۷ق
- صحیح البخاری: البخاری (م.۲۵۶ق.)، بیروت،دار الفکر، ۱۴۰۱ق
- العرب و الیهود فی التاریخ: احمد سوسه، دمشق، ۱۹۷۲م
- عمدة القاری: العینی (م.۸۵۵ق.)، بیروت،دار احیاء التراث العربی
- فتح الباری: ابن حجر العسقلانی (م.۸۵۲ق.)، بیروت،دار المعرفه
- قصص الانبیاء: ابن کثیر (م.۷۷۴ق.)، به کوشش مصطفی عبدالواحد،دار الکتب الحدیثه، ۱۳۸۸ق
- قصص الانبیاء: الجزائری (م.۱۱۱۲ق.)، قم، الشریف الرضی
- الکافی: الکلینی (م.۳۲۹ق.)، به کوشش غفاری، تهران،دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش
- الکامل فی التاریخ: ابن اثیر علی بن محمد الجزری (م.۶۳۰ق.)، بیروت،دار صادر، ۱۳۸۵ق
- کتاب مقدس: ترجمه: فاضل خان همدانی، ویلیام گلن، هنری مرتن، تهران، اساطیر، ۱۳۸۰ش
- کنز الدقایق: المشهدی (م.۱۱۲۵ق.)، به کوشش درگاهی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۱ق
- لسان العرب: ابن منظور (م.۷۱۱ق.)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق
- مجمع البیان: الطبرسی (م.۵۴۸ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، ۱۴۱۵ق
- معجم البلدان: یاقوت الحموی (م.۶۲۶ق.)، بیروت،دار صادر، ۱۹۹۵م
- المیزان: الطباطبایی (م.۱۴۰۲ق.)، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ق
- وسائل الشیعه: الحر العاملی (م.۱۱۰۴ق.)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۲ق