اخبار مدینه (کتاب)

نویسنده

نورالدین علی (۸۴۴-۹۹۱ق)، فرزند قاضی عفیف‌الدین عبدالله، زاده «سمهود» یکی از شهرهای مصر، مکنی به ابوالحسن و معروف به سمهودی است. نسب او به حسن مثنی، فرزند امام حسن(ع) می‌رسد؛ از این رو به وی حسنی نیز گفته می‌شده است. وی از عالمان شافعی بوده و از استادانی مانند شمس جوهری، شریف مناوی، شهاب‌الدین ابشیطی و ابوالفرج مراغی بهره برده و ۳۳ سال ساکن مدینه بوده است. سرگذشت‌نگارانی مانند خیرالدین زرکلی و عبدالقادر بن عیدروس وی را ستوده‌اند.

مترجم

برگرداننده کتاب اخبار مدینه، گمنام بوده و در زمانی نزدیک به زمان تألیف کتاب، در سده دهم قمری، به ترجمه این اثر پرداخته است.

ساختار

کتاب اخبار مدینه، برگردان فارسی کتاب «خلاصة الوفا باخبار دار المصطفی» است. نویسنده، در آغاز، کتاب «وفاء الوفا باخبار دار المصطفی» را در چهار جلد، با صفحات بسیار نگاشته، و برای دسترسی آسان زائران و علاقه‌مندان، گزیده‌ای از آن را با نام «خلاصة الوفا باخبار دار المصطفی» تدوین کرده است. در این کتاب، مطالب مهم وفاء الوفا آمده و در برخی موارد، اسناد روایت‌های طولانی و روایت‌های گوناگونی که دارای یک موضوع بوده‌اند، آورده نشده است.
کتاب اخبار مدینه، در یک مقدمه، یک پیشگفتار، هشت باب، تعلیقات و اضافات، و فهرست‌ها تنظیم شده است. پیشگفتار را مترجم به کتاب افزوده است. سه بخش «مقدمه»، «تعلیقات و اضافات» و «فهرست‌ها» را نیز، محققِ چاپ نخست، به کتاب اضافه کرده است.

محتوا

این کتاب، که برگردان فارسی «خلاصة الوفاء باخبار دار المصطفی» است، به تاریخ و جغرافیای مدینه پرداخته و دارای موضوعاتی مانند ارزش مدینه، ساختمان مسجدالنبی(ص)، مکان‌های تاریخی، دره‌ها، کوه‌ها و قلعه‌های مدینه است.

نویسنده، بر خلاف وهابیان، به شفاعت معصوم(ع) و توسل به وی، باور دارد. او در باب دوم، احادیث مربوط به زیارت قبر حضرت محمد(ص)، توسل به او و شفاعت خواستن از او پرداخته است. مؤلف، احادیثی را که در فضائل امام علی(ع) و دیگر اهل بیت(ع) از حضرت محمد(ص) روایت شده را نیز، بیان کرده است. از این رو، برخی او را نویسنده‌ای بدون تعصب خوانده‌اند.

درون‌مایه کتاب به ترتیب فهرست به این شرح است:

• مقدمه، که توسط محققِ چاپ نخست، نگاشته شده و به معرفی کتاب‌های تاریخی، کتاب‌های جغرافیای تاریخی، سفرنامه‌ها، سرگذشت نویسنده کتاب و معرفی مترجمان کتاب پرداخته است.
• پیشگفتار، که توسط مترجم نوشته شده و به معرفی کتاب و فهرستی از موضوعات آن پرداخته است.
• باب اول، که به نام‌های مدینه، فضیلت مدینه، برتری آن نسبت به دیگر شهرها، دعای حضرت محمد(ص) در حق مدینه و مردم آن، خاک مدینه و میوه‌های آن و دیگر موضوعات پرداخته است.
• باب دوم، که به فضیلت زیارت و ارزش مسجد النبی(ص)، فضیلت زیارت حضرت محمد(ص) و فضیلت توسل به وی پرداخته است.
• باب سوم، که دارای اخبار ساکنان مدینه از قدیم تا زمان حضرت محمد(ص) است.
• باب چهارم، که از ساختمان مسجدالنبی(ص)، متعلقات آن و حجره‌های همسران حضرت محمد(ص) سخن گفته است.
• باب پنجم، که شامل معرفی مصلای عید، مساجد نبویه، مقبره‌های مدینه، فضل اُحد و شهیدان آن است.
• باب ششم، که به چاه‌های مدینه، صدقات نبویه و آنچه به دست خود نهال کرده پرداخته است.
• باب هفتم، که به مساجدی که حضرت محمد(ص) در سفرها و غزوه‌ها در آن نماز خوانده پرداخته است.
• باب هشتم، که به دره‌ها، چراگاه‌ها، قلعه‌ها و کوه‌های مدینه پرداخته است.

فهرست

• مقدمه
  • [اثار مکتوب مسلمانان]
  • شرح احوال علامه نورالدین سمهودی
  • تالیفات علامه سمهودی
  • نگاهی به مطالب مندرج در خلاصه‌الوفا
  • ترجمه‌های کتاب
  • معرفی نسخه‌های خطی موجود ترجمه
  • روش تصحیح کتاب
• پیشگفتار
• باب اول:در اسماء و فضل مدینه مشرفه و بعضی فواید دیگر که به آن بلده شریفه متعلق است.
  • فصل اول:در اسمای مدینه به ترتیب حروف معجم
  • فصل دوم:در فضیلت مدینه و تفصیل او بر سایر بلاد
  • فصل سوم:در دعای آن حضرت(ص) در حق مدینه و اهل آن
  • فصل چهارم:در خاک پاک مدینه و میوه‌های آن
  • فصل پنجم:در تحریض بر اقامت در مدینه
  • فصل ششم:در تحریم مدینه و احکام متعلق به آن
  • فصل هفتم:در احکام حرم مدینه زاد هما الله شرفا
  • فصل هشتم:در خصایص مدینه پر سکینه
  • فصل نهم:در بدایت و ماب شان آن بلده غراء و شرح آنچه سمت وقوع یافته در این توده غبراء
  • فصل دهم:در ظهور نار حجاز از زمین مدینه و انطفای او نزد وصولش به حرم محترم آن معدن سکینه
• باب دوم:در فضیلت زیارت و فضل مسجد نبوی(ص) و آنچه متعلق است به آن
  • فصل اول: در فضیلت زیارت و تأکد آن و شد رحل برای آن
  • فصل دوم: در وسیلت نمودن به سید ابرار در حضرت پروردگار تبارک و تعالی
  • فصل سوم: در فضل مسجد نبوی و در روضه و منبر
• باب سوم:در اخبار سکان مدینه از قدیم
  • فصل اول:در سکان مدینه بعد از توفان نوح(ع)
  • فصل دوم:در بیان منازل اوس و خزرج و جنگهای مابین آنان
  • فصل سوم در بیان تکریم و تشریف حق -سبحانه و تعالی- اوس و خزرج را به متابعت و مبایعت حضرت رسالت(ص)
  • فصل چهارم در قدوم آن حضرت(ص) به درون مدینه
• باب چهارم:در عمارت مسجد نبوی و آنچه متعلق است به آن و بیان احوال حجرات ازواج طاهرات
  • فصل اول:در عمارت آن سرور(ص) آن مسجد شریف را
  • فصل دوم:در مقام آن حضرت(ص) قبل از تحویل قبله و بعد از آن
  • فصل سوم:در خبر جذع و منبر و آنچه متعلق است به آنها و ستون‌های مسجد نبوی(ص).
  • فصل چهارم:در حجره‌های شریفه آن حضرت(ص) و حجره منیفه حضرت فاطمه(س).
  • فصل پنجم:در درهایی که رسول(ص) امر فرمود به سد آن و استثنا نمود از آن بابی را که خواست
  • فصل ششم:در زیادتی عمر که بر مسجد نبوی افزوده و اتخاذ بطیحاء در ناحیه آن
  • فصل هفتم:در زیادتی عثمان و مقصوره گرفتن ایشان
  • فصل هشتم:در زیادتی ولید و اتخاذ او محراب و شرفات و منارات
  • فصل نهم:در زیادتی مهدی
  • فصل دهم:در اخباری که متعلق است به حجره شریفه
  • فصل یازدهم:در علامت جهتین رأس شریف و وجه نیر لطیف او(ص)
  • فصل دوازدهم:در عمارت مجدد و ابدال سقف حجره شریف
  • فصل سیزدهم:در آنچه منقول شده است که حوالی حجره شریفه را خندق کنده‌اند و به رصاص پرساخته
  • فصل چهاردهم:در حریق اول
  • فصل پانزدهم:در آنچه مسجد شریف بر آن مشتمل و محتوی است
  • فصل شانزدهم:در ابواب مسجد شریف و خوخه‌های او یعنی دریچه‌ها
  • فصل هفدهم:در بیان بلاطی که بر حوالی و گرداگرد مسجد شریف کرده بودند
• باب پنجم:در مصلای عید و مساجد نبویه که در مدینه است و بیان مقابر مدینه و فضل احد و شهدای او.
  • فصل اول:در مصلای عید
  • فصل دوم:در مسجد قبا و مسجد ضرار
  • فصل سوم:در بقیه مساجدی که آن حضرت(ص) در آنجا نماز کرده و جایش معلوم است در زمان ما
  • فصل چهارم:در مساجدی که به حضور و صلات رسول(ص) مشرف شده و جهتش معلوم است اما خصوص موضعش معلوم نیست
  • فصل پنجم:در مقابر مدینه
  • فصل ششم:در فضیلت احد و شهدای سعدای آن
• باب ششم:در آبار مبارکات مدینه و عین و غراس و صدقاتی که منسوب است به رسول(ص)
  • فصل اول:در آبار مبارکات یعنی چاه‌ها بر ترتیب حروف تهجی
  • فصل دوم:در صدقات نبویه و آنچه به دست مبارک خود نهال کرده(ص)
• باب هفتم:در مساجدی که منسوب است بر پیغامبر(ص)
  • فصل اول:در مساجدی که در طریق مکه است
  • فصل دوم:در مساجدی که در راه حاج است
  • فصل سوم:در مساجدی که در غزوات مبارکات در آنجا نماز گزارده‌اند
• باب هشتم:در اودیه و اطام و بعضی اعمال و جبال مدینه مشرفه
• تعلیقات و اضافات
• فهرست‌ها

اهمیت

این کتاب، یکی از مهم‌ترین منابع، در تاریخ و جغرافیای مدینه معرفی شده و میان عالمان اهل سنت، به عنوان مرجع نخست مدینه‌شناسی شناخته شده و میان عالمان شیعه نیز، مورد توجه بوده است.

ابراهیم بن ابی الحرم مدنی (م.۱۰۵۶ق)، درباره کتاب خلاصة الوفاء شعری سروده و این کتاب را در موضوع آثار مدینه، یگانه دانسته است.

چاپ

این کتاب، بار نخست، با تصحیح و تحقیق سید کمال حاج‌سیدجوادی، در ۵۹۷ صفحه، توسط نشر مشعر، در تهران، در سال ۱۳۷۶ش. چاپ شده است.

پیوند به بیرون

• خواندن کتاب اخبار مدینه.
• بارگیری کتاب اخبار مدینه.

منابع

این مقاله برگرفته از کتاب کتاب‌شناسی زیارت، رضا باقریان موحد، مشعر، قم، ۱۳۸۷ش. ص۳۰ است.

• اخبار مدینه، نورالدین سمهودی، تصحیح و تحقیق سیدکمال حاج‌سیدجوادی، نشر مشعر، تهران، ۱۳۷۶ش.
• الاعلام، خیرالدین الزرکلی، بیروت، ۱۹۶۹م.
• سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
• الضوء اللامع، السخاوی، مصر، ۱۳۵۳م.
• النور السافر عن اخبار القرن العاشر، عبدالقادر بن شیخ عیدروس، بغداد، ۱۹۳۴م.